Мұқағали жырлары

 

Шашырап күннің алтын табағынан,

Шарықтап шаңырауда на қыран.

 

Тау-дастан,

Ана жердің төсіне

Алып сәби жармасқан.

 

Қызыл-күрең  алау оттың  орнында

Қылымсыған қыз-сағымдар көшуде.

 

Өмір деген – бір  жарқ еткен найзағай,

Өмір деген – көк  аспанның күркірі.

Жоғарыда берілген өлең шумақтарындағы мтафораланып тұрған жалпы есімдер  жел, жер, тау, күн, дүние, найзағай, жапырақ, кеуде, жүрек, көңіл, уақыт, өмір өлеңде образ ретінде жұмсалған. Ақынның  метафораларды тамаша бергенін байқаймыз.

Қыз – тіршілік, міне тағы мойныңа асылады,

Асылады да саусағымен сипағандай басыңды.

 

Қалғыдың қалпыңша қар-өмір,

Жалаңаш нәресте келгенін

Самарқау қабылдап, әйтеуір...

Осы келтірілген өлең шүмақтарында жансыз дүниелердің барлығы жанданып суретті, бейнелі образ құрап, табиғаттың тылсым күштерімен сөйлесіп, әртүрлі  заттық ұғымдар өлеңнің көркемдік  дәрежесін биіктете түседі. Стильдік бояуы айқын, жалқы есімдер де метафораланған.

 

Алматы – жүрегі Алатаудың!

Тау ұйқыға кеткенде бүлкілдеген.

Жүрегім – Африка, баурым – Кипр,

Миым – Мұзды мұхиттай.

Не істемекпін?

Мәңгілік тұтқын етіп қарт – Сібір,

Қарт ғасырдың ап қалды.

Ата-Сібір аң күрісін жамылып

Жата кетті жантайып.

Жеді, Тынды.. Керемет дерттер  төніп,

Кең кеуде кетті ғой  кектер сөніп.

Қасым деген-қалғығн жанартау ғой,

Жанартау  ғой.

Жанды да кетті өртеніп.

Түсінем. Қасым-тағдыр қасымда  жүр,

Басымда тұр, көзінің жасында  тұр.

        Жоғарыда  берілген жалқы есім метафоралар  мағыналық байланыста айтылған. Географиялық атаулар метафора  ізінде жұмсалып, өлеңді сөйлемнің  негізгі идеясына айналған.

        Осы метафораланған сөздер Мұқағали өлеңдерінде жаңа образдар жасап, қазақ тіл білімі сөзжасамында тың қолданыстар туғызады. Осының негізінде сөздердің экспрессивті әсері мен эмоционалдық бояуы арта түседі.   

                     Кісі атына байланысты өлеңде қолданылған жалқы есім метафоралар да әсерлі метафора-образдар. Мәселен, Қасым деген-қалғыған жанартау ғой. Қасым ақын-тау, брақ жай тау емес қалғыған жанартау метафоралық тіркесім арқылы берілген ой Қасы ақынның кім екенін таныта, рухын биіктете түседі.

     Ақын поэмалары да адамның ішкі жан тереңін нәзік сезімдерін күшті құштарлығын шынайы да әсем бейнелейді.

       Терең  оймен, ымтық ықылас сезіммен, халқын сүйген жүрекпен жазылған  Мұқағали шығармаларының бірі  «Райымбек».

Өткен жылдар өшкен жоқ  санада тұр.

Талай сауыт тоздырды дала батыр.

   Есімі елінің ұранына  айналған, жоңғар басқыншыларына  қарсы күрескен Райымбек сынды  қазақ батырының өмір жолы  өз халқының тағдырымен бірге,  бірлікте алынып суреттеледі.

        М.Мақатаев  шығармашылығын зерделей отырып, ақындық алымы мен қарымын  аңғартатын шоқтығы биік туындылары  -  поэмаларынатоқталар болсақ, жалпы  алғанда, поэмалардың саны-12. Олар: «Мавр», «Ильич», «Большевиктер», «Чили-шуағым  менің», «Алтай-Атырау», «Райымбек,  Райымбек!», «Бала шақтан-болашаққа», «Аққулар ұйықтағанда», «Моцарт», «Жан азасы», «Ару-ана», «Ақ қайың әні», «Мұзбалақ».

        «Ару-ана», «Мавр», «Ильич», «Большевиктер»  поэмалары, тақырыбы айтып тұрғандай,  кеңістік идеологияларға сай  жазылса, «»

      Бала шақтан-болашаққа

 Поэмасында өз өмірінің  бел-белестерінде, жадында айрықша  сақталған сәттер жыр арқауына  айналған. «Ақ қайың әнінде» Бағдат  пен Бану арасындағы махаббат, тағдырдың қатал жазуы, өмірлік  драма, «Мұзбалақ» поэмасында  қапыда қолға түскен қыран өмірі өлең өзегіне өрілген.

  «Чили-шуағым менің»  поэмасы Испанияның ұлы ақыны  Табло Нерудаға арнап жазса,  «Аққулар ұйықтағанда» поэмасы  табиғат сұлулығы, ана махаббат  қоса көрініс тапқан тамаша  туынды. «Райымбек» поэмасында жоңғарларға  қарсы шайқаста асқан ерлігімен,  ақылдылығымен айрықшаланған Райымбек  батыр туралы толғанады.

Бір күндік сәуле...

Бір күндік жарық мекенім!

Мәңгілік түнек-қапасқа қалай  кетемін?

Келмейді-ау тілім...

Өлгеннен сұра дер едім

Тірі жандарға,

Өмірде,

Өмір дегенің не екенін

Өмір дегенге

Тірлікте, сірә, жетер ме ой

Жарық сәуледен басқаның бәрі бекер  ғой.

Бкер ғой бәрі,

Бекр ғой бәрі, бөтен ғой,

Өмір дегенің – бір күндік Сәуле екен ғой!

 Поэмаларымен қоса, ақынның  аудармалары да бір төбе.

   Үнемі ізденіс  үстінде ілгерілеумен болған  ол У.Уитменнің жырларын аударып,  «Шөп жапырақтары» деген атпен  шығарады. Ағылшынның ұлы ақын-драматургі  В.Шекспирдің сонеттерін қазақша  сөйлетті, италияның әлемге әйгілі  ақыны Дантеннің әлем әдебиетінің  алтын қорына енген «Құдіретті  комедиясын» ана тілімізге тәржімелеп, қазақ поэзиясының көркемдік  тәжірибесін байытуға өз үлесін  қосты.

      М.Мақатаев  соңында көптеген өлеңдері мен  поэмалары, баллада, новелла, ішінара  прозалық шыармалары қалды. Күнделіктері  мен хаттары да авторды өмір  жолындағы алуан сырларын жеткізеді.  Қазақстан жазушылар одағы жылдың  ең дарынды жас ақынына арнап  Мұқағали Мақатаев атындағы сыйлық  тағайындалды.

 

Викториналық  сұрақтар:

1. Мұқағалидің неше кітабы жарық көрді?
2. М.Мақатаевқа ҚР мемлекеттік сыйлығы қашан берілді?
3. Тұңғыш өлеңі қашан, қай газетте басылды?
4. «Райымбек» поэмасындағы Райымбектің әкесінің аты?
5. Мектеп бағдарламасында өтетін Мұқағалидың қыс туралы өлеңі қалай аталады?