Солтүстік қазақстан

Солтүстiк Қазақстан аумағында  поляктар Горький жолағы құрылысының  бiрiншi онжылдығында сiлтемелер есебiнде  пайда болды. Поляктардың қалған көшулерi ұжымдастыру мен жаппай қоныс аударуға байланысты. Дәл сол Батыс Украинадан қоныс аударылғандан поляктардан халық депортациясы үдерiсi басталған едi. 1936 жылы Қазақстанға кәсiби көшiп қонушылардың үлкен партиясы олар Украинаның Житомирский мен Хмельницк облыстарының поляктары, ал 1940 жыл көктемiнде Польшадан поляктар жiберiлдi.

Қазақстандағы депортацияға қазiргi кезде  өңiрдiң көпұлтты халқын құрайтын корейлер, қырым татарлары, гректер, шешендер, ингуштер, балкарлар, басқа да халықтар iлектi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Географиялық орналасуы

Солтүстiк Қазақстан облысы (СҚО) Қазақстанның ең солтүстiгiнде  орналасқан, ал физико-географиялық қатынаста — Батыс-Сiбiрлiк жазықтың оңтүстiк және жарым-жартылай — Қазақ ұсақ шоқы аумағында (Сары-Арқа). Облыстың ең солтүстiк нүктесiнiң координаты: 55026/ с.е. (бұл Мәскеудiң ендiгiне сәйкес келедi) және 68059/ ш.б., шеткi оңтүстiк нүктенiкi — 52013/ с.е. және 67019/ ш.б., шеткi батыс нүктенiкi — 54000/ с.е. және 65057/ ш.б., шығыстық — 52050/ с.е. және 74002/ ш.б. шеткi нүктелер арасында Екi шеткi нүктенiң арақашықтығы бойлығы бойынша 8005/, ендiгi бойынша — 3013/ құрайды. Шеткi нүктелердiң тiкелей бойынша солтүстiк-оңтүстiк бағытында 375 км тең, батыс-шығыс — 602 км тең. Облыс Ресейдің Калужск, Тульск, Тамбов облыстары сияқты ендікте орналасқан.

Облыс аумағы солтүстiкте РФ Қорған, Түмен және Омбы облыстарымен, оңтүстiкте — ҚР, Ақмола облысымен, батыста — Қостанай және шығыста — Павлодар облыстарымен шектеседi

Табиғи — климаттық жағдайы

Бедер. Облыс аумағының көп бөлігі Батыс-Сібір жазығының оңтүстік шетінде орналасқан, онда үстіңгі қабат-деңгейі 200 метрден аспайды, және ескі арналы неогенді үстіртке жатады, ол Тобыл және Ертіс өзендерінің алқаптары арасындағы үлкен кеңістіктерді алады. Осы аумақтың көларалық үстінен неогенді жастағы тығыз балшықты тұқым қабаттары және көл генезисі орналасқан. Облыстың солтүстік-батыс бөлігінде шұңқырлар жүйесінен тұзды көлдерден бөлінеді: Калибек, Үлкенқарой, Теке, Селетытеңіз. Облыстың жазықтық бөлігі кеңістікті, тыстағы тұнба тұқымдары астында фундамент орналасқан, эпигерцинді жас платформасының Батыс-Сібір тақтасына сәйкес келеді. Облыс бедері шамалап бөлінген, адыр-бұдырлы, жер үсті жалпы солтүстікке және солтүстік-шығысқа төмендейді.

Облыстың оңтүстік-батыс бөлігі Қазақ ұсақ шоқыға (Сары-Арқа) жатады және Көкшетау қыратының солтүстік-батыс бөлігімен ұсынылған. Сары-Арқа-ескі таулы ел, оның қатпарлы құрылымы палеозойда пайда болды. Желдену мен денудация процестері оң белгісімен неотектоникалық қозғалыстармен бірлесе, оның қазіргі заманға сай кескінін құруға әкелді. Көкшетау қыратының аумағы негізінен магматикалық және метаморфологиялық тау жыныстарынан құрылған.

Батыс Сiбiр жазығының  оңтүстiк шекаралық шетi толқынды көне-абразиондық және абразионды-жинақтық жазықтарымен белгiленген, онда тау жыныстары терең кетпеген, топырақ қабатының астынан-ақ табылады. Үстiрттiң жазықтық бетiнде жалғыз тұрған төбелер немесе биiк емес шоқылар көтерiледi (20–30 м дейiн). Одан жоғарырақ шоқылар сирек кездеседi, олардан — Сырымбет тауы, Бүркiт тауы (Жаман-Сопка).

Көкшетау қыраты үшiн эрозионды-тектоникалық және эрозиондық алқап жүйелерi тән, кейде қайта тереңдетiлген, палеогеннiң аллювиальдi шөгiндiлермен толтырылған, көл, неогеннiң көлдi-аллювиальдi қалыңдықтармен, жарым-жартылай заманға сай гидрожүйемен игерiлген.

СҚО аумағы меридиональдi бағытта терең және жақсы дамыған Есiл өзенi алқабымен қиылысқан.

Есiл облыс шегiнде жақсы өңделген алқабы бар, оның енi оңтүстiкте бiрнеше километрден солтүстiк бөлiгiнде 20–22 км дейiн жетедi.

Облыстың сол жақтық бөлiгiнде өте қызықты рельеф дамыған, жалынды атына ие болған. Ол морфологиясымен, яғни сыртқы көрiнiсiмен, геологиялық құрылысымен, пайда болу құпиялығымен ерекшеленедi.

Жал деп ұзын жайпақ қатарларды атайды, 1-2-ден 20–25 км дейiн созылады. СҚО шегiнде барынша көп ұзындығы 15 км құрайды. Жалдардың биiктiгi 3-4-тен 15–18 м дейiн созылады, биiктiгi 500–1500 м. Жалдарға тән ерекшелiктiң бiрi олардың бiрқалыпты бағдары: ұзын бiлiктерi батыс-оңтүстiк -батыстан шығыс-солтүстiк-шығысқа қарай созылған.

Облыс аумағында 3425 қолданыстағы шұңқырлар және жоғалып кеткен көлдер бар. Олардан ең iрiсi (су айдынының алаңы бойынша): Селеты-Тенгиз (777 км²), Теке (265 км²), Шаглытенгиз (240 км²), Кiшi-Қарой (102 км²). Сиверга, Меңгесер, Становое, Үлкен Тараңғұл (Таранколь) және т.б. көлдердiң шұңқырлары 30–50 км және одан астам алаңдары бар. Алайда саны бойынша көлдер мен көлдiк шұңқырлар 1 км² жуық алаңында басым.

Көлдердiң тереңдiгi генезис  пен шұңқырларға байланысты. Ең тереңдiлiгiмен Көкшетау қыратының көлдерi ерекшеленедi: Шалқар — 15 м, Жақсы-Жаңғыстау — 14,5 м, Имантау — 10 м. Бiрақ, 5–3 м кем емес тереңдiгiмен көлдер басым.

Құнарлы қара топырақтарымен облыстың жазықтық рельефi аумақтың жоғарғы жер жыртылу-деңгейiне ықпал еттi.

Климат және агроклиматтық ресурстары. Солтүстік Қазақстанның ең үлкен материк тереңдігіндегі орны оның климатының күрт континентальдылығымен сипатталады, оның тәндік белгілері қатты желдер мен дауылды ұзақ қыс, бірақ ыстық жаз.

Ең суық қаңтар айының көпжылдық  орташа температурасы -18.5 ^оС жуық солтүстігінде, -17.6 ^оС жуық оңтүстігінде, ал ең суық күндері -45 ^оС жетеді. Шілдеде температура орташа +19^оС дейін солтүстігінде және +19.5^оС оңтүстігінде, ал ең ыстық күндері +41 ^оС дейін жетеді. Күн көзінің жарқырауы 2000 бастап 2150 сағатқа дейін жетеді. Радиациалық баланс 25–30 ккал/см2 дейін жылына, қарашадан бастап наурыз айына дейін — қарама-қайшы. Солтүстік Қазақстан үшін күн-райының тұрақсыздығын шақыратын ауа массаларының жиі алмасуы тән, қысқы уақытта континентальді арктикалық ауаның кірігуі температураның күрт төмендеуіне себепті, ал ауыспалы кезеңде көктемгі-күзгі қатқақтар байқалады. Атмосфераның циркуляциясы температураның және жауын-шашынның жылдан жылға күрт өзгеру себебі болып табылады.

Қысқы уақытта күн-райының ашық аспанымен циклонға қарсы типтері және тұрақты теріс температуралары басым. Желдер айқын белгіленген оңтүстік-батыс бағытымен сипатталады, орташа жылдамдығы 5.5 м/с жуық.

Көктем қысқа (20–30 күн), құрғақ және салқын, сәуір айының екінші жартысынан бастап басталады. Температуралардың 5 арқылы көктемгі ауысу орташа көпжылдық даталары 20–22 сәуірге келеді, 10оС арқылы — 8–10 мамырға келеді. Күзде ауысу 10 ^оС арқылы орташа 18–20 қыркүйекке келеді, ал 5 ^оС — 5–7 арқылы қазан айына. Мерзімнің ұзақтылығы орташа тәуліктік ауа температурасымен 10^оС жоғары 130–140 күнге жуық, ал ауаның орташа температура сомасы 10 ^оС жоғары 2000–2200 ^оС құрайды. Соңғы көктемгі қатқақтың орташа датасы 20 мамырға қарай (16 сәуірден бастап 22 маусымға дейін), бірінші күзгі — 20 қыркүйек (19 тамыз–12 қазан). Қатқақтың болуы 25 шілдеде-де байқалды (Булаев, 1997ж.). Аязсыз мерзімнің болу ұзақтығы жылына 100–120 күнге жуық, ал орташа тәуліктік температурасымен 0 ^оС жоғары орташа 190 күнге жуық.

Жазғы уақытта күн-райының солтүстік және солтүстік-батыс желдерімен 4 м/с жуық жылдамдығымен циклональді типтері басым. Күз салқын, бұлыңғыр, кейде жаңбырлы.

Атмосфералық жауын-шашынның орта жылдық саны 290–295 бастап 425–435 мм. Дейін жетеді. Бәрінен аз облыстың оңтүстік-шығыс аудандары алады. Ылғалмен Көкшетау қыраты мен орман алқапты тау кендік аудандар қамтылған. Жылдың жылы жартысында (сәуір-қазан) жылдық норманың 80–85% түседі ең жоғары шілдеде (45–75 мм). Қар беті тұрақты қыс аяғына орташа қуаттылығы 25–30 см жуық, 5 айға жуық жатады, қараша айынан наурыз айына дейін. Жауынның орта жылдық сомалары жылдар бойынша өзгеріп отырады. Мысалы, олар 164 мм (1936 ж.) 619 мм дейін (1905 ж.) және 594 мм (1995 ж.) өзгерді.

Петропавл қаласының гидрометереологиялық станциясы бойынша инструментальді  байқаулар кезеңінде деректерді жалпылау, соңғы жылдары климаттың жылдық жауын-шашын түсу мөлшерімен жылуы байқалады. Жеке жылдары сонымен қатар көктемгі және жазғы жауынсыз кезеңдер болуы мүмкін, әсіресе өсімдік шаруашылығында кері әсер етеді. Жылына жауынсыз кезеңнің көп бөлігі, 20 жылда бір рет қайталанатын, 28 бастап 36 күн арасында. Жылына орта сандық күн атмосфералық кеуіп қалумен сәуір мен қазан айларында облыс аумағында 40–50 күн құрайды, Петропавлда 10 бастап 60 күнге дейін.

Агроклиматтық аудандастыруға сәйкес аймақ үш агроклиматтық облыстарға жатады.

1. Нашар-ылғалды  біркелкі жылы, Көкшетау қыратының типтік орман алқапты ландшафтарымен қамтылған, онда ылғалдылық ГТК маңыздарымен белгіленеді (Г. К. Селяников бойынша гидротермиялық коэффициент), 1,0–1,1 тең. Тұрақты сомалармен кезеңділік температурасы 10 ^оС жоғары 2000–2100 ^оС жетеді.

2. Құрғақ біркелкі  жылы, оған облыстың біраз бөлігі жатады, ол жарылған орман алқаптарымен және алқаптармен қамтылған, ГТК-мен 1.0 бастап 0.8 және тұрақты температура сомаларымен 10 оС жоғары 2100–2200 ^оС жуық.

3. Құрғақ, жылы, оңтүстік өңірдің шығыс және батыс бөліктерін Есіл өзені жазығына дейінгі бөлікті қамтиды, онда ГТК 0.9 бастап 0.7 дейін өзгереді, ал температуралардың сомалары 10 ^оС жоғары — 2200–2400 ^оС жуық.

Демографиялық жағдай, көшi-қон

Облыс халқының саны жыл басымен  салыстырғанда 7,2 мың адамға азайды, немесе 1,1 %, және ағымдағы есептi мәлiметтер бойынша 2008 жылғы 1 қаңтарға 653,8 мың  адамды құрады, солардың iшiнен 230,1 мың  адам (35,2%) қалаларда тұрады және 423,7 мың адам (64,8 %) — селолық жерлерде.

2007 жылы өлгендер саны туғандар  санынан 1039 адамға асты (қаңтар-желтоқсанда  2006 жылы — 914 адамға).

2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда 8114 жаңа  туған бала тiркелдi, бұл 2006 жылғы  ұқсас мерзiмнен 194 сәбиге аз.

2007 жылы 9153 өлiм тiркелдi 2006 жылғы 9222 қарағанда (азаю 1,0 %).

Қан айналым мүшелерiнiң аурулары өлiмнiң  ең жиi себебi болып табылады (бәрiнен 45,4 %)

2007 жылғы көшi-қон процесстерiнде  көшi-қон сальдосы керi болып  қалады, және де оның мөлшерi 2006 жылғы қаңтар-желтоқсанмен салыстырғанда  9 есе шамасында ұлғайды. Көшi-қонның  кемуi 2007 жылы 6151 адамды құрады. Бұл  ретте қалалық жерде көшi-қон  өсiмi байқалады: келгендер саны  кеткендер санынан 582 адамға артық.  Ауылдық жерде көшi-қонның керi  сальдосы байқалады, ол 6733 адамды  құрады.

Қоғамдық және дiни бiрлестiктер

Солтүстiк Қазақстан облысының  әдiлет департаментiнде әрекет етедi 10 қоғамдық-саяси партияның филиалдары тiркелген: «Нұр Отан» ХДП, Қазақстан  коммунистiк партиясы, «Ауыл» Қазақстан  социал-демократиялық партиясы, Қазақстан  коммунистiк халық партиясы, «Нағыз «Ақ жол» ҚДП, «Ақ жол» Қазақстан  демократиялық партиясы, Қазақстан  патриоттар партиясы, «Руханият» партиясы, «Әдiлет» Демократиялық партиясы», Жалпыұлттық социал-демократиялық  партиясы. «Алға!» ХП құру жөнiндегi облыстық ұйымдастыру комитетi қызмет жасайды.

Облыста өз ұлттарының салт-дәстүрiн, мәдениетiн, тiлiн дамыту бойынша  жұмыстар жүргiзетiн 18 ұлттық-мәдени орталықтар тiркелiп, жұмыс жасауда. 217 дiни бiрлестiктер мен топтар жұмыс жасайды (барлығы 202 дiни бiрлестiктер тiркелген) миссионерлiк  қызметтi жүзеге асыратын 36 азамат бар.

Сауда

Iшкi сауда

Сауда — облыс экономикалық қызметiнiң iрi салаларының бiрi, оның дамуы — экономиканың табысты қызмет ету шарттарының бiрi.

Облыстағы экономикалық аһуалдың ұдайы  жақсаруы және халықтың табыс деңгейiнiң  артуы бөлшек сауда саласындағы  келесi жағымды өзгерiстерге себепшi болады: дамыған бәсеке ортасы қалыптасқан, жоғары кәсiпкерлiк белсендiлiк айқындалған, нәтижесiнде 2007 жылғы бөлшек тауар  айналымының көлемi 29463,2 млн. теңгенi құрады.

Сыртқы сауда

2007 жылғы кеден статистикалық  мәлiметтерi бойынша облыстың сыртқы  сауда айналымы 2006 жылмен салыстырғанда  49,9 % есеге өсiп, 1676,5 млн. АҚШ долларын құрады, соның iшiнде экспорт — 675,2 млн. АҚШ доллары (өсiм 58,2 %), импорт — 1001,3 млн. АҚШ доллары (өсiм 44,8 %),

Экспорт бойынша негiзгi серiктестерi Украина (барлық экспотр көлемiнiң 14,3 %), Әзiрбайжан (11,4 %), Ресей Федерациясы (10,1 %), Тәжiкiстан (6,2 %), Италия (6,1 %), Тунис (5,0 %) болып табылады. Экспорттық жеткiзiлiмдерде мына тауарлық топтпрдың азық-түлiктерi барынша көп үлестi орынға ие болады: «дәндi-дақылдан жасалған нан» (экспорттың барлық көлемiнен 60,8 % немесе 410,5 млн. АҚШ доллары), «минералды отын және мұнай өнiмi» (19,2 % немесе 129,8 млн. АҚШ доллары), мал және өсiмдiк өнiмдерi» (9,6 % немесе 64,7 млн. АҚШ доллары), «терi шикiзаты» (5,4 % немесе 36,3 млн. АҚШ доллары).

Сыртқы сауда айналымының өсуiне астық, ұн және басқа мал мен өсiмдiк  өнiмдерi ТМД және алыс шетелдерге экспорттың өсуi ықпал еттi.

Импорттық жеткiзулердiң құрылымында  негiзгi үлестi орынға келесi өнiм топтары  ие болды: «минералды отын және мұнай  өнiмi» (импорттың жалпы көлемiнен 38,2 % немесе 382,9 млн. АҚШ доллары), «жабдықтар, құралдар және аппараттар» (18,0 % немесе 180,7 млн. АҚШ доллары), «машиналар, транспорттық құралдар» (16,8 % немесе 168,2 млн. АҚШ доллары).

Туризм

2008 жылғы 1 қаңтарда облыста 21 туристiк ұйым жұмыс iстейдi. Қызметтiң  негiзгi түрлерi — iшкi және шығу туризмi. Iшкi бағыттарда 2007 жылы 10000-нан астам турист пен экскурсантқа қызмет көрсетiлген .

Кәсiпкерлiктi дамыту

2003 жылдан 2007 жылға дейiнгi мерзiмде  облыста шағын кәсiпкерлiктiң тiркелген  де, жұмыс iстейтiн де субъектiлер  санының артуы байқалады.

2004 жылғы 1 қаңтарда 23803 бiрлiкке жеткен  тiркелген субъектiлер саны 2008 ж. 1 қаңтарда 21,0 %-ға өстi және 28774 құрады.

Шағын кәсiпкерлiкте қамтылғандар саны 2003 ж. 54,3 мың адамнан 18,4 %-ға өстi және 2007 ж. аяғында 64,3 мың адамға жеттi.

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

1. www.uebp.sko.kz сайты