Тұран ойпатының климаты, ішкі сулары, органикалық дүниесі

     Сортаңды  – Галафитті шөлдер тұзданған  жерасты суы жер бетіне жақын  жатқан шағын ойыстарда басқа  шөлдердің арасында кішігірім Арал немесе дақ түрінде таралады.

     Каспий  теңізінің жағалауы мен Аралдың  оңтүстігін Қарабұғаз – Голдың айналасын  ұнғұз бен узбойдың ескі қолаттарының біршама аумағын сорлар алып жатыр. Бұл шөлдердің субсратын сорнар құрайды. Өсімдіктердің өсіп өнуіне субстраттың белгілі дәрежеде тұздануі мен топырақтың жерасты еспе суымен ылғалдану қолайлы жағдай тудырады. Қатты тұзданған топырақта өсуге  өсімдіктердің аздаған түрлері  ғана бейімделгендіктен түр құрамы аз. Тұзды жерлерде өсуге бейімделген  өсімдіктердің ерекше тобын Галафиттер құрайды. Олардың қатарына сабағы мен  жапырағы етженді бойына су жинап  құрғақшылық кезеңде үнемдеп  пайдаланатын суккулянттар жатады. Оларға сарсазаң сортаң шөп сияқты бірқатар өсімдіктер жатады. Сортаң шөлдер жануарларға  өте кедей болады.

     Тақырлар  шөлді алқаптардағы амовиальды, пролювиальды шөгінділерде уақ түрінде шағын  аумақты алып жатады. Олар Қарақұм  мен Копетдагтың аралығындағы жіңішке  белдеуде, Амудария мен Сырдарияның  Мургабтың басқада өзен аңғарлары  мен олардың атырауларында таралған. Көктемгі қар еріген кезде сазды  жыныстардың бетіне су сіңіп ісінеді  де ылғалға қанығады. Бұл кезде  көлшіктерде балдырлар, жазда құрғаған кезде қыналар дамиды. Онша тығыз  емес тақырларда Қара сексеуілдер, сортаң шөп пен томаристер өседі. Жазда  құрғаған кезде тақырлар жарылып қабыршықты тор түзіледі. Тақырларда бес саусақты тышқан, көр тышқан тақырдың домалақбас кесірткесі мекендейді.

     Тұран жазығының шөлдерінің әрбір типінің  өзіне тән ерекшеліктері бар. Табиғат компоненттеріндегі өзара  байланыс әрбір шөлге тән ландшафтларды  айқындайды.  

    4. Табиғат байлықтары және оларды пайдалануға байланысты туындаған түйінді экологиялық мәселелер. 

    Кеңді және кеңсіз  пайдалы қазбалары  Тұран жазығының геологиялық  құрлысының ерекшелігіне сай тұздар мен отын, мұнай мен табиғи газдың, Қоңыр көмірдің мол қоры бар. Тұран  ойпатындағы  жанғыш табиғи газдың маңызды кен орындарының  қатарына Қарақұмдағы Дарбаза, Загеш, Ақшың, Шатлық Газли, Шу-Сары су газды алабындағы Амангелді кеніштерін жатқызуға  болады.

      Мезазой қабаттарында кездесетін мұнай кен  орындары Маңғыстаудағы Жетібай, Оңтүстік базалуы, Оңтүстік торғай, Солтүстік  үстірт, Теңге өзені, Тасболат Қаражамбас, Торғай ойысындағы құмкөл, Түркіменстан аумағында Шелкен, Небит –даг, Құм  – даг, Қотырдене, кен орындарында  шоғырланған. Мұнай кеніштер негізінен  тұз күмбездерінің астындағы  Карбанатты шөгінділерде кездеседі.

      Миоцендегі  қарқынды тектоникалық қозғалыстардың әсерінен болған үзілмелі қозғалыстардың нәтижесінде. Юра бор қабаттарындағы мұнайдың гипергенді өзгеріске ұшырауынан  түзілген  Қарашайыр кен орындарының  қатарына Маңғыстау түбегіндегі  Қарамұрат, Ақши, дөңгелексор кеніштері  жатады.

       Мұнай кендерімен бірге емдік мақсатқа пайдалануға мүмкіндік беретін  жоғары дәрежеде мениралданған бромды, күкірт – сутекті, иодты басқада  су көздері мен жоғары қысымды  қабат аралық Тұшы су көздері кең  таралған.  Олар Палезой, мезазой  қабаттарында  200 – 500 метр терендікте шоғырғанға  ірі алқаптары Маңғыстау,үстір,   Арал маңы, Қарақұмы, Шу – сарысу Торғай ойысында, Қарақұм мен Қызылқұм шөлдерінде таралған. Еспе сулар 1-25 метр тереңдікте  Арал маңы Қараққұмында Арыс, Шу, Сырдария, Амудария,  Мургаб өзендерінің аңғарында кездеседі.  Маңғыстау түбегінде биогендік жолмен  түзілген  қоры 10 млн. тоннадан асатын. Біртіндеп тас көмірге ұласатын күлі аз қоңыр көмір кен орны бар.

       Өздігінен  шөккен тастұзы  миробалит пен  гашт кен орындары Арал  теңізінің  маңындағы Арал сульфат, Қарабұғазголда, Қарақұмда қыш және ас тұзы кен  орындары шоғырланған. Аралдың солтүстігі мен Солтүстік –батысында  өзендік және көлдік тастәрізді шөгінділерден Қуатбұлақ, Талды есеп, Көкбұлақ темір кен орындары  бар. 
 
 
 
 

Қорытынды 

     Тұран жазығының қазіргі ланшафтыларының  қалыптасуына физикалық географиялық орынының, геологиялық құрылысымен жер бедерінің,климаты мен ішкі суларының әрекетін анықтап,табиғат байлықтарын пайдалану барысында табиғи қоршаған ортаның тепетендігін сақтау,шөлдену топырақ эрозиясы,мен құм көшкінділерін болдырмау мәселесін жолға қою.

     Бүгінгі тақырыптың ең өзекті мәселелерінің  бірі екеніне көз жеткіздім.

     Тұран жазығының 35-53°с.е. аралығында орналасуына  байланысты шөлейттермен,шөлдер кең  тараған.Жылу менылғалдың таралуына  сай шөлдердің өзі солтүстік  және оңтүстік болып екіге бөлінеді.Тұран  жазығының 45-48°с.е. аралығындағы солтүстік  бөлігінің қоңыржай белдеудегі шөлдері  салыстырмалы түрде біршама ылғалды  жағдайда қалыптасатындықтан жусанды-әртүрлі  шөптесін өсімдіктерге біршама бай  жусанды-біртүрлі шөптесін өсімдікті  сазды,  астық тұқымдас әртүрлі  шөптесін өсімдікті құмды және баялысита,   көктекті әртүрлі шөптесін өсімдікті  тасты шөлдерқалыптасқан.    Тұран жазығының оңтүстік бөлігіндегі  субтропиктік шөлдері қысы жылы,жазы ыстық өте құрғақ болуы мен  ерекшеленетіндіктен    көк    нәрлі, сарғалдақты, әртүрлі шөптесін өсімдікті эфенерлі шөлдер басым  болып келуімен ерекшеленеді: Қатаң  әрі шұғыл кантинентті   климат жағдайында ылғалдың сақталуында Тұран  жазығының   шөлдерінің субстраты  ерекше орын алады.Тұран жазығының  беткі   қабатының литологиялық құрамына сай.

     Жусанды сортан шөпті сазды,астық тұқымдас әртүрлі шөптесін   өсімдікті  құмды псаммофитті баялыситы-көкпекті тастти гифсофитті   жәнесортан шөпті  сорлы-галофитті шөлдер қалыптасқан,солардың   ішіндетау жыныстарыныңер екшеліктеріне,ылғалдану  жағдайына   сай құмды псаммофитті  шөлдер тіршілікке өте бай болып  келеді:    Ылғалдану мүмкіндігішектеулі болуына байланысты типсофитті тастышөлдер  өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне  өте жұтаң болып келеді.

     Қазіргі кезенде ғаламдық жылыну үрдісіне табиғат  байлықтарын пайдалануға байланысты Арал маңының шөлденіп құрғап қалған  көл табанынан ұшқан шаңды  тұздардың бұлтпен араласып орта Азиямен Қазақстанның топырағын,жер  асты суларымен ауаны ластап,қоршаған ортаның тепе тепетеңдігін бұзып  адам өміріне қауіп  төндіруде.

     Суармалы  егіншіліктің жедел дамуы Сырдария мен Амударияның суында тыңайтқыштармен  еріген концентрация сының мөлшері  шектен тыс артып кетуі Арал маңы халқын ауыз су мен қамтамасыз  ету  мәселесін шешіп,көлдің биологиялық  байланыстарын орасан зор   нұқсан келтіруде.

     Осыған  орай орталық Азия республикалары Сырдариямен Амударияның суын үнемдеп пайдаланып суды көп қажет ететіндақылдардың егіс көлемін азайтып өзен суының  Аралға  жеткілікті мөлшерде құйылуын қамтамасыз етіп қазіргі денгейін сақтап қалу мәселесін шешу қажет.

     Құм көлдің мұнайын, Бұхараның табиғи газын, басқа да табиғат байлықтарын игеру барысында табиғи тепе-теңдікті сақтау мәселесіне зор мен беру қажет. 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 

1. Чурахин. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 стр.
2. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.11 -18.
3. Бейсенова А.С.  Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі.  2002 ж. 25 б.
4. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. - С. 100-115.
5. Бейсенова А.С. исторической основы географического иследование Казахстана. Алматы; Казтос   ИНТИ, 2001г.
6. Бейсенова Ә.С. Қазақстан аумағының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі. –Алматы: Мектеп, 1990.79-100 б.
7. Бірмағамбетов А.А. Қазақстанның физикалық географиясы.-Алматы: Рауан, 2004. 16-25 б.
8. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. –

          М:  Высшая школа, 1986. – С. 250-255.

9. Абдуллин А.А. Геология Казахстана.-Алма-Ата: Наука, 1981. -С.34-45.
10. Беспалов В.Ф. Геологическое строение Казахской ССР.-Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 100-115.
11. Абдуллин А.А. Геология и минералогические ресурсы Казахстана. – Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.
12. Физическая география Республики Казахстана /под ред. Жаналивой.   –Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.
13. В.М.Чупхин от пустынь до степных вершин Алма- Ата: Казахстан, 1966. 50- 55 стр.
14. Ә.Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы.Алматы: Рауан, 2004. 75-83 б.
15. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.120 – 132.
16. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позонлелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1976. – С. 153-191.
17. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.148 – 161
18. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 бет.
19. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.135-140
20. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука,
1. 1969. - С. 120-27.
21. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. –
1. М:  Высшая школа, 1986. – С. 256-260.
22. Климат Казакстана / под. ред. Утешева А.С. – М: Наука, 1975. - 
23. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позоплелов Н.Я. , Степанов А.Я. Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1976, 153-191с.
24. .Н.А.Гвоздецкий, Н.И.Михайлов Физическая география СССР. М.:  Высшая школа 1986, 250-311с.
25. .Николов Н.И., Н.А.Гвоздецкий Казахстан. Алма-Ата: Наука, 1969. 110-155 с.
26. Климат Казахстана (под. ред. Утешева А.С. М., Наука, 1975. 110-115 с.
27. Флиьнец П.П. Очерки по географии внутренных вод Центрального, Южного, Восточного Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1981, 75-94 с.
28. Казахстан природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969, 128-139 с.
29. Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. – М.: Просвещение, 1990, 204-211 с.
30. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1975, 139-158 с.
31. Соколов А.А. Основные почвообразования и почвы Восточного Казахстана. Повышение плородия почь Казахстана. – Алма-Ата, Наука. 1984, 39-60 с.
32. Усманов У.У. География генетическая исследования и качественный учет земель Казахстана // Успехи почвоведения в Казахстане. Алма-Ата, Наука, 1975, 55-64 с.
33. Формозов А.Н. Животный мир Казахстана Алма-Ата: Наука, 1987, 110-125 с.
34. Молдағұлов Н.М. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафтысы. Алматы: - Мектеп, 1990, 115-122 б. 
35. М.И. Давыдова, Э.М. Раковская физическая география СССР –М:  Просвещение, 1990г. 203-207 с.
36. Казахстан природные условие и естественные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г.
37. Сваричевская З.А.  Геоморфология Казахстана и средней Азии
38. Казахстан. Природные условие и природные ресурсы СССР. М;  Наука, 1969г., 68-78 стр.
39. Климат Казахстана, // под ред.  Утешова А.С.   Гидрометеойздат  1959г.,  89-93стр.
40. Львович М.И.  Реки СССР М; Мысль, 1971г., 131-141стр.
41. Альпатив А. М.,  Архангельский А.М.,  Подоплелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР, М; Высшая школа,  1976г., 96-117стр.
42. Атлас СССР. М., 1983 г.
43. Большой Атлас КазССР. С.18-66