Абайдың нақыл сөздерінің тәлім-тәрбиелік маңызы

     ЖОСПАРЫ 

     КІРІСПЕ

     І тарау.  Нақыл сөздер (афоризмдер) туралы жалпы түсінік

     1.1. Абай – қазақтың ұлы ақыны, философы

     1.2. Абайдың қара сөздері мен нақылдары

     ІІ  тарау. Абайдың нақыл сөздерінің тәлім-тәрбиелік маңызы

     2.1. Абай қара сөздеріндегі ақыл мен нақыл ислами тұрғыда

     2.2. Абайдың философиялық ойлары

     ҚОРЫТЫНДЫ

     ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

     КІРІСПЕ

     Өлмейтұғын  артына сөз калдырған..." - дейді. "Адам өлмес" дегеннің мағынасы өзі өлсе де, кейінгіге сөзі, айтқан ойы калады деген пікірге саяды. Абай "Өлең сөздің патша сы" өлеңінде "сөз  түзелді, тыңцаушы сен де түзел!" -деп жүртшылықган ақындық сөзге  зор маңыз беріп қарау-ын, поэзияның  жоғары қо-ғамдық міндетін түсіне білуін талап етті. Жаңа танымның баурап аларлық  күшін, жаңа ақындық сөздің құнын  әрбір адамның тани алатынына  қа-зақ өмірінің сол кездегі жағ-дайында  толық сенім арту қиын да еді. Абай оны жақсы тү-сінді, мүны оның "Мен  жаз-баймын өлеңці ермек үшін" деген  өлеңіндегі мына шумақ-тар толық  дәлелдейді: ..." Шу дегенде қүлагаң  тосаң-сиды, Өскен соң мүндай сөзді  бұрын көрмей".    

       Бұдан біз ақын өлең-жырла-рывдағы  жаңа, соны ой-пікір-лерді жүртшылықтың  қалай кдбылдайтынына ерекше  мән бергенін айқын аңғарамыз.  Өлең-жырға көңіл қоятын кдуымнан  мән-жайын түсініп байыбына жетуді  талап етті. "Сыртын танып іс  бітпес, сы-рын көрмей". Абай ақын  халықтың тағдыры мен қасіретін  терең түсініп, оның жоғын жоқгаушы  болуға тиіс деп са-наған. А-дың  өлеңдерінің ішінде мазмүны жағынан  да, көркемдік бітімі жағынан  да ерекшеленіп түрған үздік  туындылар мол. "Сегіз аяқ", "Сен мені не етесің", "Қан  сонарда бүркітші шығады аңға", "Кдлыңелім, қазағым, кайранжүргым", "Жаз", (Жаз-дыгүн шідде болғанда) "Жел-сіз түнде жарық ай", "Болыс болдым, мінеки", "Қызарып,  сүрланып", "Келдік талай жерге  енді", "Өлсем, орным қара  жер сыз болмай ма?", "Көк  түман - алдындағы ке-лер заман"  секілді өлендерінің кай-кайсысын  алсақ та, мүлде тың дүние, шығармашылық  жаңалық. Бүларға қоса "Ем таба  алмай", "Ата-анаға көз куаныш", "Сағаттың шықыл-дағы емес ермек", "Нүрлы аспанға тырысып өскенсің  сен", "Ауру жүрек ақырын  соғады жай", "Өлсе өлер та  биғат, адам өлмес", аударма  өлеңдерден "Жалғыз жалау жалтылдап", "Жолғашықгым біржым-жырт түндежалғыз", "Қанжар", "Мен көрдім үзын  қайың қүлағанын" сияқты тағы  сан алуан шығармалар-ды атауға  болар еді. Абай өлеңдерінің  көбі не тақырыбы, не стилі,  жанрлық сипаты неме-се өлең  өрнегі жағынан мүлде жаңа болып келетіндіктен осы топка жатқызуға болады деген туындыларды түгел қамтып, бөліп алудың өзі өте қиын. Міне, осындай ондаған кемеліне келген өлең үлгілерін туғызған Абай соларға ұқсас, біртектес өлеңдер жазуға үмтыла бермейді. Әрине, қай ақында болсын бірнеше өлең-дер тақырыбы жағынан жалғас келіп отырады. Бұл сол тақырыпқа терендеп бару үппн кажет. Бірақ ол тақырып әр өлеңде әр қырынан ашылады. Абайдың сарқылмас шығармашылық тапқырлығы, оның қолынан шыққан кемеліне келген, коркемдік бітімі жағынан мүлтіксіз өлең үлгілерінің көптігі және әрқайсысының бір-біріне үқсамайтын, жаңаша сипатты дүние болып келетіні. Абайдың тіпті дылдың төрт мезгілін суреттейтін "Қыс", ("Ақ киімді, денелі, ақ сақалды"), "Күз" (Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан"), "Жаз" ("Жаздыгун шілде болғанда'')."Жазғытұры" ("Жазғытұры қалмайды қыстың сызы") секілді бір топқа, циклге жататын қлендерініңі де әрқақайсы мазмұн-мағынасы, суреттеу тәсілі, кұрылысы жағынан әр түрлі болып шыккан.

     І тарау.  Нақыл сөздер (афоризмдер) туралы жалпы түсінік

     Нақыл сөздер (афоризмдер)- күрделі мәселeлерді терең ете дәл жеткізетін ой шалымы кең, қысқа қайырымды шешен сөз. Ол - көп қырлы, түйіндеуге бай, көркемдік дәрежесі жоғары сападағы, қанатты сөз айшығы данышпан ақылдың төзінен, ой көзі айқын керінетін сөз жасаушы ұлы шебердің мүсіндеуінен шыққан іші - алтын, сырты - күміс сөз төресі. Нақыл сөздер үлгісі қазақ әдебиетінде ерте көзде-ақ ауызекі тіл өнерге, енегеге айналған шақтан бері қалыптасқан. Олар мақал-мәтелдермен қатар туып отырды. Әдетте, бұл нақыл сөздер ел аузында белгілі кісілердің атымен бірге жүрді, ал авторы ұмытылған сөздердің өзі де тарихи кісілердің атын жамылып отырды. Бұлай сақталу нақыл сөздердің бірден-бір өзіндік ерекшелігі болып табылады. Жазба әдебиетімізде нақыл сөздердің бай негізін өзінің дидактик. шығармалары арқылы Абай жасады. Шын мәнінде, Абайдың нақыл сөздер көздейсоқ, жәй бір құбылыстар емес, заңды, тарихи қажеттіліктер негізінде туған тутас дүние. Дидактик. поэзияны шығыс әдебиеті ертеден бастаған. Бұл Таяу Шығыстың Ұлы ойшыл ақындары Фирдаусидың, Низамидың, Сағдидың, Науаидың, Жәмидың шығармаларында туды. Тіпті ислам үгітшілерінің (зәруіштердің) нақыл сөздерге қүрылған шығармалары да Таяу Шығыста кең келемде тарағанды. Олардың діни білімі де, заң, право негіздері де т. б. кітаптары да есиет, үгіт сарынында, шешен тіл тапқан поэзия үлгісінде жазылды. Қазақ әдебиетіне келсек, оның жазба әдебиеті басталған 19 ғасырдың 2-жартысында қазақ халқының мәдени дәрежесі (әдебиеттің мәдени дәрежесі) өзіне әдебиеттің қызмет етуінің дидактик. үлгісін біршама керек еткен көзеңде туды. Сол тұста әдебиетке қоғамдық сипат беріп, соларқылы күрескетұскен Ы. Алтынсаринның да, А. Құнанбаевтың да шығармаларында бұл заңдылық керінбей қалған жоқ. Алтынсаринның әдебиеттік еңбектері өзінің педагогтығымен бір сипатта дидактика үлгісіне құрылды. Әдебиетте өз тұстастарынан бір дәуір ілгері кеткен Абай қазақ топырағында шын мәніндегі нағыз керкем поэзияны жасай отырып, бұл заңды талапқа кең бұрылыс жасады. Сол бір көздегі қазақ халқының өміріне еншілес болған қараңғылық пен надандық ақын қаламын поэзияның ұлгілі нүсқаларын жасау жолынан әр көз қақпайлап, ондай дүниелікке дәйімі даяр кұйіндегі аудитория, оқушы бола алмайтынын танытып отырды. Данышпан ақын осы бір тарихи шындықтың шегінен асып кете алмады. Басқа емес, дәл осы тарихи шындық Ұлы ақынды поэзияның өзық үлгілерін жасауға үнемі бой ұрғыза отырып, заманның ересі жеткен әдеби үлгіні қару етіп, тар өрістіліктің негізгі тамыры - надандыққа соққы беруге бастап әкелді. Мәдениетте, ой-санада, жалпы қоғамда артта қалған халықтың ұзақ ғасырлық самарқаулықпен керітартқан, өмірдің басқа да жақтары, жолдары бар деп білмеген түсінігіне қозғау салу ұшін, құлақ түбінен дауыстап, таза ақыл күйінде үгітші, насихатшы, өнеге үйретуші болуға бой үрғызды. Осы тұрғыда Абайдың нақыл сөздер ақынның арман еткен білім-тәрбие, еңбек, бірлік, адамгершілік т. б. сан алуан тақырыптардағы өлмес пікірлерінің бұзылмас формасы, айнымас мазмұн тапқан үлгілері. Абай нақыл сөздернің тақырыбы - оның тұтас шығармасына тән дүниелер. Олар ақынның өз шығармасында берген асыл ойларының, пікір түйіндерінің сығынды нәрлерінен құралған. Ақын шығармаларындағы нақыл сөздерді: өнер-білім, тәрбие, еңбектуралы; достық, адамгершілік, сүйіспеншілік туралы; адам мінездері туралы; философиялық; өнер туралы деп жіктеп, топтастыруға болады. 
 

     1.1. Абай – қазақтың ұлы ақыны, философы

     ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы  Қазақстанның оқу-ағарту ісі мен  мәдениетінің алға басып, өрістеуі жолында  да аянбай күрескен адам. Ол өз халқынын орыс мәдениетінен, орыс өнері мен әдебиетінен үлгі алып, оның оқу-ағартуының алдыңғы қатарлы өкілдерімен достық байланысты нығайтуға шақырды.

     Абай (1845-1904) – қазақтың ұлы ақыны, философы. Абайдың философиялық ой-пікірі 19-ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. Абай әйгілі шығыс классиктері Фердауси, Сағди, Ширази, Низами, Навоилардың шығармаларын және ислам философтарының көзқарастарын жетік білді, сонымен бірге ежелгі гректің атақты классигі Аристотельдің философиялық шығармаларымен және Сократтың еңбектерімен толық танысты.

     Абай  өзінің философиялық көзқарастарында: дүниенің, әлемнің обьективтік заңдылығын мойындайды, дүние мен адамзат  қоғамы бірқалыпты тұрмай, бейне бір ағып жатқан судай әрекеттеніп өзгеріп отырады деп таниды. Бұл жөнінде Абай былай тұжырымдайды: “Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның қуаты, өмірі бірқалыпта тұрмайды”, “Дүние –үлкен көл, заман-соққан жел”; “Алдыңғы толқын-ағалар, артқы толқын-інілер, кезектене бөлінер, баяғыдай көрінер”- дейді.

     Ұлы Абайдың қара сөздері (оның ғақлиялары, өсиет сөздері деп те жүрміз) қазақтың ұлттық педагогикасына асыл арна болып қосылған педагогикалық (тәлім-тәрбиелік) тұжырымдар. Данышпан кемеңгер ақынымыз көсем сөз арқылы өзінің дүниетанымдық, тәрбиелік ойларын жастарға баяндап, ұлттық- дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардағы кешіліктерді айтып, елді түзеп, ерді тәрбиелеуге терең ой жұмсаған.

     Абай  педагогика саласынан арнайы ғылыми-теориялық  шығармалар жазып, тікелей педагогикалық  қызметпен шұғылданбаса да, оның өлеңдері мен қара сөздерінен жастарды тәрбиелеу мен оқытудың кейбір дидактикалық мәселелері жөнінде үлгі -өнеге тұтарлық салиқалы ойлар мен тұжырымдарды көп кездестіруге болады.

     1.2. Абайдың қара сөздері мен нақылдары

     Ақынның қарасөздері мен нақылдары- ақын творчествосының елеулі саласы, өлеңдері мен мұңдас, идеялас, бірін-бірі толықтыра  түсетін маңызды шығармалары. Абайдың қарасөздерін негізінен прозаның шағын түрі деп атау керек.

     Абай: адамның ақылды, білімді болуы  оның тумысынан емес, айналадағы дүниені  сезіп-біліп, үйренуінен, еңбек етуінен деп қарайды. “Біз жанымыздан ғылым шағара алмаймыз,-дейді Абай.- Жаралып, жасалып қойған нәрселердеі көзбен көріп, ақылмен біліп сезбекпіз”. Демек, Абай білудің сезімдік және ақылдық таным арқылы болатынын құптайды. Бірақ ол ақиқатты анықтаудың өлшемі ақыл деп есептейді : “Ақыл сенбей сенбеңіз, бір іске кез келсеңіз, ақсақал айтты, бай айтты, кім болса, мейлі сол айтты, ақылменен жеңсеңіз”. “Ақыл мизаң, өлшеу қыл” деп танымдағы ақылдың рөлін көтермелеп, рационалистердің позициясына жақындайды.

     Абайдың он сегізінші сөзінде: “…Тегінде  адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрсемен оздым ғой  демектін бәрі де ақымақтық”. Адамның сырт келбеті жөнінде жақсы пікір айтады. “Кербездің екі түрлі қылығы болады: бірі бет-пішінін, сақал-мұртын, мүшесін, жүрісін, қас-қабағын қолдан түзетіп, шынтағын көтеріп, қолын тарақтап, әуре болмақ”-деп, ақын адамның сұлулығын сыртқы құбылыспен өлшемі ішкі мәнмен тұтастықта алып бағаланады.

     Ақын  “Отыз екінші сөзінде” ғылым –білімді күн көріс үшін ғана іздемеу керек, “ғылымды үйренгенде, ақиқат мақсатпен  білмек үшін, үйренбек керек”, “әрбір ақиқатқа тырысып, ижтиһатымен көзің  жетсе соны тұт”,-дейді, ол 34-38- сөздерінде діннің тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, алланың ақ жолыңда халықты имандылыққа тәрбиелеуді көздейді.

     … Күллі адам баласын қор қылатын  үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек. Әуелі надандық, екіншісі-еріншектік, үшіншісі-залымдық деп білесің.

     Надандық-білім-ғылымның жоқтығы, дүниеде ешбір нәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік-хайуандық болады.

     Еріншектік-күллі  дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік-бәрі осыдан шығады.

     Залымдық-адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан қисабына қосылады. (отыз сегізінші сөзінен).

     Абай  өзінің “Қырқыншы сөзінде” жалпыға  бірдей білім беру талабын ұсынып, қыздар да оқып, білім алу керек деп есептейді.

     Оқыту жұмысы нәтижесінде пайдалы болу үшін Абай, орыстың ұлы педагогы К.Д. Ушинский айтқандай балаларды  әуелі ана тілінде оқытуды, оларға шын ғылыми білімдер беруді, одан кейін барып шетел тілдеріне, мәселен араб, парсы тілдеріне үйретуге көшуді ұсынды.

     Абай  оқыту үрдісінде ақыл-ойды дамыту керек екендігін, онсыз білім алуға болмайтындығын өте дұрыс көрсетеді. Ойлау мен қиялдауды дамыту айналадағы дүниені, құбылыстар мен заттарды жан-жақты терең танып білуге мүмкіндік береді.

     Ақылменен ойлап білген сөз,

     Бойыңа жұқпас сырғанар.

     Ынталы  жүрек сезген сөз,

     Бар тамырды қуалар.

     Ақыл-ойды жетілдіру, оқыта білу мен оқуға байланысты. Талапты білмей,іздегенмен табылмас,-деп Абай білімді меңгеру жолдарын, әдістерін түсіндіріп, талап етті.

     Абай  түсінігінде адамның ең жақсы  қасиеттері-ерлік, табандылық, тұрақтылық, әділеттілік және шыншылдық, сыпайыгершілік, еңбек сүйгіштік, білімге құштарлық пен ақылдылық.

     Ақынның ойынша, еңбек арқылы бойдағы бір қасіретті жоюға болады. Ұлы Абай еңбектің өзіндік ерекшеліктерін ашып, жастарға үлгі-өнеге етіп, адамның талапты, белсенді болуын,өзінен басқаның жақсы істерін көріп, біліп, олардан үлгі -өнеге алуын қалайды. Шәкіртті білім жолындағы еңбекке үйретіп баулуда, алдымен еңбекке деген сүйіспеншілікті өркендету, еңбектің нәтижесіне қол жеткізу сезімін әдетке айналдыруды дәріптейді.

     Абай  өз кезегінде қазақ қоғамының  болмысына үңіле қарап, адамгершілік мінез-құлық түрін ұсынады; “Бес нәрседен қашық бол, бес нәрсеге асық бол, адам болам десеңіз… Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ-бес дұшпанның білсеңіз. Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахым ойлап қой, бес асыл іс көнсеңіз. Жамандық көрсең нәпрәтілі, суытып, көңіл тыйсаңыз, жақсылық көрсең ғибратылы, оны ойға жисаңыз” деп әдептілік пен қайырымдылықты дәріптейді: “Ғадалат пен мархамат-көп азығы, қайда көрсең болып бақ соған көмек” дейді.

     Абайдың айтуынша, адамгершілігі мол адам, батыл, ержүрек болуға, қорқыныш дегенді  білмеуге тиіс, қайткен күнде алдына қойған мақсатқа жете білуге тиіс. Абай жастарды тәрбиелеудің әртүрлі жолдарын, ең алдымен отбасында, мектепте және әдебиет арқылы тәрбиелеуді ұсынды. Балалардың дүниеге көзқарасын және мінезін қалыптастыруда отбасының рөлі өте зор екендігін ескере отырып, Абай балаларды тәрбиелеу үшін ата-аналардың өздері жақсы тәрбиеленген болуы керек екендігін ескертеді.

     Ақын  қараңғы түндегі жарық жұлдыз тәрізді, надандыққа, түнекке және мәдениетсіздікке қарсы күресті. Оның арманы-орыс халқы мен қазақ халқының арасындағы достық қатынасты күшейту, қазақ жастарын орыс тіліне, мәдениетіне үйрету ақынның бұл сөздерінің маңызы бүгінгі заманымызда да айрықша зор.

     Ұлы ақынның осыдан бір жарым ғасыр бұрын айтылған ойлары қазіргі заманның өзекті мәселелерімен үндесіп жатқандығы айқын. Отанымыздың өсіп-өркендеуі үшін, елдегі саяси тұрақтылықты сақтау, ұлттар арасындағы бірлікті сақтау қажеттігі керек. Сонымен қатар, тек экономикалық дамыған елдер ғана келешекте әлемдік қауымдастықта өз орынын таба алады. Ал оған қол жеткізудің бірден бір жолы-ғылым мен білім дамуына баса назар аудару. Тек білімді халықтың ғана болшағы болатынын ескеруміз керек. Демек, А.Құнанбаевтың педагогикалық мұралары ұлттық педагогика ғылымының алтын қорына қосылған елеулі үлес болып табылады.