Адам организмінің өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары

Орыс тілінде  түбір мен аффикс бір-бірімен әбден жымдаса, кіріге қосылса (бег - бежать), түркі тілдерінде олар жай ғана жалғаса қосылып,   морфемалардың  ара жігі  аңғарылып  тұрады   (жүгір- жүгірді -   жүгірген).   Осыған   орай,   орыс   тіліндегі   түбір   мен аффикстердің жымдаса, кіріге қосылуы - фузия (лат. балқу, еру) деп  аталса, түркі  тілдеріндегі  жалғаса  қосылу  —   агглютинация  деп, фузия   үнді, еуропа   тілдеріне   тән,   агглютинация   түркі, монғол, угоро-фин тілдеріне тән.

2. Ішкі  флексия тәсілі. Грамматикалық мағыналарды білдірудің  басты тәсілдерінің бірі - флекция тәсілі. Ішкі флексия тәсілі дегеніміз  —    түбірдің   дыбыстық   құрамының    өзгеруі    арқылы грамматикалық мағынаны   білдіру тәсілі. Мыс: ходить>хожу. Бұл тәсіл әсіресе семит тілдеріне (араб, еврей т.б.) тән тәсіл. Мысалы,  араб тіліндегі "жазу" деген сөз - ktb деген дауыссыз дыбыстардан құралады . Осы түбірді ktb деп өзгертсек, ол "жазып отырушы", кітап", kutub - "кітаптар", каtава — "жазды", aktub — "мен жаздым ", uktub — "сен жаз". Бұл мысалдан араб тілінде түбірдің құрамындағы дауыссыздардың аралығына дауыстылардың енуі және өзгеруі аффикстердің қызметімен пара-пар екенін көреміз.

Ішкі  флексия - түбірдің дыбыстық құрамының өзгеруі, сыртқы - жалғау қосылу. Ішкі  флексия неміс (mutter - шеше, mutter— шешелер), ағылшын (foot — аяқ, feet - аяқтар), орыс называть - назвать) тілдерінде де кездеседі. Мысалы, орыс тіліңдегі убирать (сов.) — убрать (несов.), посылать - послать деген сөздерде видтік мағына, жекешелік мағына, етістік мағына бар. Алайда аталған тілдерге сыртқы флексия да жат емес. Яғни бұл түбір сөздерге аффикстер де жалғана береді деген сөз. Дегенмен оларда флексия айрықша қызмет атқарады. Сондықтан да, бұл тілдер флективті тілдердің қатарына жатады.

3.Қосарлану тәсілі. Екі сөздің қосырлануы да грамматикалық мағынаны білдірудің тәсілі ретінде қызмет етеді. Қосарлану тәсіл түркі тілдерінде кең тараған және ол практикада жиі қолданылады Мысалы: кұшақ-кұшақ, (қурай), қап-қара (бұлт), тап-тар (киім), жап-жалтыр (мұз).

Қосарлану арқылы грамматикалық  мағына туғызатын форма ретінде біз, әсіресе, қора-қора (қой), мая-мая (шөп) деген сияқты қосарланулар мен үстеме буын арқылы жасалып, күшейтпелі шырай мағынасын беретін қып-қызыл, сап-сары деген сияқты қосарлануларды атаймыз. Өйткені, мүндай қосарланулар тек сын есімдерге  тән және  олар  нағыз  грамматикалық мағына  беретін формалар.  Оның үстіне  олар сын есімдерге  күшейту мағынасын   жамайды. Ал  әке-шеше,  қора-қопсы, тау-тас деген қос сөздерде лексикалық мағына бар. Бұларда сөз тудыру қызметі басым болса, жоғарғы қосарлануларда форма тудыру қызметі басым.

4.Көмекші сөздер тәсілі. Тілде негізгі атауыш сөздермен бірге көмекші сөздер де болатыңдығы белгілі. Атауыш сөздерде дербестік болса, көмекші сөздерде дербестік жоқ. Сондықтан да, олар аффикстерге ұқсас қызмет атқарады. Мысалы, университетке оқу үшін келдім дегендегі көмекші сөз — үшін.

Бүл жердегі үшін көмекші сөзі қандай қызмет атқарып тұр?

"Оқу  үшін   келдім"   дегенді      "оқ+у+ға   келдім",   "оқы+ғалы   келдім" деуге  болады. Ендеше,   -ға (барыс септігі)   мен   -ғалы (көсемше жұрнағы) қандай қызмет атқарса, "үшін" көмекші сөзі де сондай қызмет атқарып тұр. Бұдан шығатын қорытынды: көмекші сөздер де грамматикалық мағына туғызудың бір тәсілі екен.

Көмекші     сөздердің     түрлері     көп.     Олардың     білдіретін мағыналары да алуан түрлі.

Көмекші сөздердің  бірі - жалғаулықтар (союзы) деп аталады. Олар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады. Мысалы: тәрбие, тыңдайық та қайтайық; әкем үйге келді де, жатып қалды.

Көмекші сөздердің екінші түрі - септеуліктер (послелоги) деп аталады.  Ол орыс тіліндегі предлогтармен (в, к, на, над, за, после, перед  т.б.)   бірдей   қызмет   атқарып,   сөйлем   мүшелерінің бағыныңкылық қатынасты білдіреді. Мысалы: сабақ+қа дейін,  сабақ+тан соң дегендердегі септеуліктер — дейін, соң.   Бұлар өзінің алдында тұрған сөздердің белгілі бір сепгік жалғауларында тұруын керек   етіп   тұр.   Сондықган   да,   олар   септеуліктер   деп аталынады. Көмекші сөздердің үшінші түрі — демеуліктер (частицы): алыс па? сен ғана, кешікті-ау, әнің ән-ақ екен, айтыпты-мыс.  Бұлар негізгі сөзге сұрау, шектеу, күшейту, күдіктену мағыналарын үстейді. Көмекші сөздердің тағы бір түрі — көмекші етістіктер. Бұлар негізгі етістіктерге тіркесіп, алуан түрлі грамматикалық мағыналарды білдіреді.  Мысалы: айт+а берді - істің созылыңқылығын, айт+а  қойды— істің тездігін,  айт+а салды — істің кенет  істелгендігін  білдіреді. Роман тілдері мен герман тілдерінде қолданылатын артикльдер көмекші сөздердің бірі (бұлар славян, түркі тілдерінде кездеспейді). Артикльдер белгілілік пен белгісіздікті, жекешелік пен көпшілікті, сондай-ақ, тек (род) категориясын бір-бірінен ажырату  үшін қолданылады. Мәселен, ағылшын тілінде   tһе (зэ) — белгілікті, a/an — белгісіздікті білдіреді: tһе Ьоок — осы кітап, а Ьоок — кез келген кітап;, француз тілінде:   Іе jоurnаІ (газета) – lеs  jоurnalux (газеты), le рауsаn — шаруа, lеs раusans - шаруалар (көптік катег.).

5. Сөздердің орын тәртібі. Бұл да - грамматикалық тәсілдердің бірі. Сөз түрлендіруші формалар жоқ немесе аз тілдерде сездердің, орын тәртібінің мәні айрықша. Ағылшын тілі мен қытай тіліңде сөздердің орын тәртібі - грамматикалық тәсілдердің ішіндегі басты тәсілдердің бірі. Мысалы: the Fathers loves son - әке сүй бала (әке баласын сүйеді). Мұндағы сөйлем мүшелерінің орнын ауыстырсақ, сөйлем мүлде басқаша мағынаға ие болады. Мәселен, сөз баяндауыштың алдында тұрса - бастауыш, баяндауыштан соң тұрса — толықтауыш деген сияқты.

Міне, сөздердің орын тәртібі  — грамматикалық мағына атқарады дегеніміз осы. Орыс тілінде де дәл осындай: Мать \ (бастауыш) любит  (баяндауыш) дочь (толықтауыш). Дочь любит  мать.

Сөздердің орын тәртібі түркі тілдерінде кейде анықтауыш пен анықталғыш сөздің жігін ажыратуға көмектеседі. Мысалы: сағат қалта - сағат салатын қалта, ал қалта сағат - қалтаға салатын сағат. Бұдан арыға бармайды, барса (инверсия) тек стильдік қызмет атқарады. Мысалы: Тарт қолыңды Шешенстаннан! Мұндайда сөйлем мүшелерінің табиғаты өзгермейді.

Француз  тілінде  септеу  (склонение)  жоқ.   Сондықтан  онда сөздердің   орын   тәртібі   ең   басты   грамматикалық  тәсіл   ретінде қолданылады.   Мысалы:   Henri  apple Alfert   —  Анри   шақыр(ады)   Альберт (ті). Болмаса керісінше.

6.Екпін тәсілі. Сөз екпіні тиянақсыз, яғни жылжымалы болса, ол да   грамматикалық   тәсіл   ретінде қызмет атқарады.  Екпін бір басқа буынға жылжыса, әр түрлі грамматикалық мағынаны   білдіреді. Мысалы: окна - жекеше, ілік септік (им.пад.), көпше, атау тұлғада; руки, ноги - руки, ноги дегендер де сондай.

 Интонация тәсілі. Екпін сөзге қатысты болса, интонация — фразаға, сөйлемге қатысты болады. Интонациясына қарап, фраза сөйлем сұрау мәнінде ме, жоқ, байымдау, хабарлау немесе көтеріңкі (лепті) мәнінде ме? - дегенді білуге болады.  

Мысалы: (зачет)   тапсырдын ғой   (байымдау,   тұжырымдау).

Сынақты тапсырдың  ғой (сұрау)? Кейде   сөз тіркесі мен сөйлем де осылай ажыратылады. Мысалы: Ол студент (сөз тіркесі). Ол - студент (сөйлем).

Тілде  ой екпіні (логикалық  екпін) деген болады. Сөйлемдегі ой екпінінің түсуіне байланысты оның мән-мағынасы әр түрлі болуы  мүмкін.  Мысалы:   -   Сен кітапты  әкелдің бе? Ой екпініне байланысты жауап та  әр түрлі болады:   1)   — Иә, мен әкелдім,

 2) Иә, кітапты (әкелдім). 3) Иә, әкелдім (кітапты). 4) Жоқ, әкелмедім (кітапты).

Сонымен,   грамматикалық мағыналарды  білдірудің   тәсілдері алуан түрлі екен. Олар екі топқа бөлінеді: 1) синтетикалық тәсілдер (аффиксация, ішкі флексия, екпін, қосарлану),  2) аналитикалық тәсілдер  (көмекші   сөздер,   сөздердің   орын  тәртібі,   интонация).

Синтетикалық  тәсіл сөз ішінде болады, ал аналитикалық тәсіл сөздің сыртында  болады.

Синтетикалық  тәсілдер  жиі қолданылатын тілдерді – синтетикалық тілдер,   аналитикалық тәсілдер  жиі   қолданылатын - аналитикалық тілдер деп айтады. Синтетикалық тілдердің қатарына үндіеуропа, славян, түркі, маңғол  тілдері  жатады. Ал аналитикалық тілдерге ағылшын, болғар, дат,  грек,  француз тілдері енеді. Дегенмен, бұлардың көпшілігіне бұл екі тәсілдің екеуі де жат емес.

6.2. Грамматикалық формалар мен грамматикалық мағыналар

Біз жоғарыда грамматикалық  тәсілдер туралы сөз еттік. Енді грамматикалық формалар мен грамматикалық мағыналар туралы сөз етпекпіз. Бұл үшеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Грамматикалық мағына   белгілі   бір   грамматикалық   формамен   айтылады.   Ал грамматикалық   тәсіл   грамматикалық   мағынаны   грамматикалық  форма арқылы білдірудің жолы болып саналады. .

Тілдегі грамматикалық  мағыналар  грамматикалық формалар арқылы беріледі. Мысалы, "бірінші жақ формасы", "нақ осы шақ формасы", "шығыс септік формасы" дейміз. Олар жактық, шақтық,септік мағыналарын береді. Сөз қаншама формада қолданылса да, ол әр басқа сөз емес, бір сөз ретінде ұғынылады. Мысалы: ағаш+тың,  ағаш+ты,  ағаш+та,   ағаш+тан,   ағаш+пен  т.б.   Бұл  жерде  алты форма, бір-ақ сөз бар. Сөз формалары деп - сөздің лексикалық мағынасына қосымша грамматикалық мағыналарды жамайтын формаларды ғана айтамыз.

Бұл тұрғыдан жазу (писать), жазушы (писатель) дегендер бір сөздің формалары болып саналмайды, өйткені жазу - іс әрекетті көрсетсе, жазушы - жазуға бейім, жаза алатын адамды көрсетеді. Ал жақсы - жақсылық, келді — келеді — келсе десек, бұлар – грамматикалық формалар. Форма, әдетте, белгілі бір мағынаны білдіреді, мағынасыз форма жоқ. Ендеше, әр түрлі грамматикалық мағыналарды білдіретін сөз формаларын — грамматикалық формалар деп атаймыз. Мысалы ек, ексін, егейік - бұлар бір сөздің әр түрлі грамматикалық формалары. Ал ек, егінші, егіс - дегеңдер ек  түбірінен жасалған әр қилы сөздер. Өйткені соңғылар әр басқа лексикалық мағыналарды білдіріп тұр. Формалардың ішінде  біреуі  негізгі,  ал  қалғандары  туынды болады. Мысалы, атау септік - негізгі форма, қалған -    туынды    формалар.    Туыңды    формалар    негізгі формалардан жасалады.  Екінші жақ бұйрық рай формасы (жаз) — негізгі форма, ал ашық рай (жазды), шартты рай (жазса), қалау  райы (жаз+ғы+м келеді) — туынды формалар.

Сөз  формаларының  екі түрі бар: 1) синтетикалық формалар, 2)аналитикалық формалар.

Сөздің   синтетикалық  формалары.   Сөздің   синтетикалық формалары аффиксация арқылы және ішкі флексия (дыбыстардың алмасуы) аркылы жасалады. Мысалы, стол - столы, ағыл.    table (үстел) —   tables    (үстелдер).   Бұл сөздердің     көпше формалары аффикстер     арқылы     жасалып     тұр.     Аффиксация     тәсілінің префиксация, инфиксация, суффиксация деген түрлері бар. Бұлар сөздің қай жерінен қосылатындығымен ерекшеленеді.

Қазақ тілінде  сөздің формаларын жасайтындар — жалғаулар (көптік, тәуелдік,    септік,    жіктік). Мысалы:    әке+лер+ің+нің дос+ы+мын. Жалғаулардың кейбіреулері сөз тудырушы қызмет те атқарады. Мысалы:   бос+қа,    теб+е+ген,   жүр+е+сі+нен,    еге+у, жайы+мен т.б.

Сөздің  синтетикалық  формалары   ішкі  флексия   аркылы  да жасалады. Мысалы: ағыл. man (ер, еркек) — men (ерлер, еркектер), gast (қонақ) — gaste   (қонактар). Соңғы сөз әрі ішкі флексия, әрі аффиксация арқылы жасалған.

2) Сөздің аналитикалық формалары. Сөздердің аналитикалық формасы дербес (атауыш) сөз бен көмекші сөздің тіркесінен жасалады. Мысалы: келе жатыр. Бұл — екі сөздің тіркесі емес, форма емес, бір сөздің күрделі (аналитикалык) формасы; біртұтас грамматикалық бірлік. Кел дегенде лексикалық мағына бар, келе жатыр дегенде бұл жерде дербес лексикалық мағына жоқ. Ол  алдыңғы толық мағыналы дербес сөзге тіркесіп, оған осы шақта мағына үстеп тұр. Бұл жағынан жатыр көмекші етістігінің кызметі келеді, келмек, келіпті, келген дегендердегі -е+ді, -мек, -іп+ті, -ген аффикстерінің қызметтерімен бірдей. Бұл аффикстердің қызметтері де - шақтық мағына туғызу. Орыс тіліндегі будет работать (келер шақ) деген де — аналитикалық форма. Ол сөзді работать — работал (өткен шақ) - работает (осы шақ) дегендермен салыстырсақ, бұл айтқанымыз дәлелдене түседі.

Көмекші сөз өзінің грамматикалық табиғаты мен қызметі  жағынан сөз түрлендіруші (форма тудырушы) морфемаға барабар қызмет атқарады. Ал аналитикалық конструкцияның формасы атауыш сөздің (бір сөздің) формасы болып саналады. Аналитикалық конструкция лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да ажыратылмайды. Өйткені келе жатыр дегендегі осы шақтық мағына мен буду работать дегендегі келер шақтық мағына жатыр, буду көмекші етістіктерімен емес, олардың кел, работать деген атауыш  сөздермен тіркесуі арқылы беріледі. Яғни грамматикалық мағына олардың тұтасқан тіркесі арқылы пайда болады және олар даяр түрған үлгі бойынша сөйлеу кезінде жасалады. Сондықган да  оларды тұрақты тіркестердің қатарына жатқызуға болмайды (олар аналитикалық формалар).

Аналитикалық   конструкция   -   даяр   тұрған   аналитикалық (яғни   даяр   тұрған   элемент)   арқылы   жасалады.    Ол аналитикалық формант - көмекші сөз. Яғни дербес сөз даяр тұрған көмекші   сөзді   қабылдайды.   Сөйтіп,   аналитикалық форма жасалынады.   Сөздің   аналитикалық   формасы   бір   бүтін мағынаны білдіреді.

Қорыта айтқанда: Сөз әр түрлі формаларға ие. Ол формалар грамматикалық мағыналарды білдіреді. Сөз формаларының екі түрі бар: бірі - сөздердің синтетикалық формасы, екіншісі - сөздердің  аналитикалық  формасы.

6.3. Грамматикалық категориялар

Грамматикалық     категория      грамматикалық     мағынамен, грамматикалық формамен тығыз байланысты. Өйткені, біріншіден, мағына   грамматикалық   категорияның   элементі ретінде өмір сүреді, соның кұрамына кіреді. Екіншіден, қандай да  бір граммакалық категория болсын, ол кемінде екі түрлі формада көрінуі мүмкін. Мысалы, бір ғана септіктің формасы өздігінен септік формасын кұрай алмайды. Септік категориясы болу үшін, тілде атау септіктен басқа ілік, барыс, жатыс, табыс т.б.  септіктердің  болуы шарт.    Сонда   ғана   септік   категориясы   грамматикалық категория  ретінде   таныла   алады.   Жақ   (1-жақ,   2-жақ,   3-жак) категориясы,   шырай   (жай,   салыстырмалы,   күшейтпелі   шырай) категориясы туралы да осыны айту керек. Сөйтіп,   грамматикалық  категория   біртектес   грамматикалык категорияларды білдіретін грамматикалық формалардың жиынтығынан құралады. Мұндағы біртектес грамматикалык мағыналар дегеніміз не? Ол — "бір грамматикалық категорияның жалпы мағынасы (әрбасқа емес) біреу ғана", - деген сөз. Мысалы, шақ категориясы шақ, өткен шақ, келер шақ формаларында көрінгенімен, олардың жалпы мағынасы біреу ғана, яғни шақтық (мезгілдік, уакыттық) мағына. Біртектес шақтық мағыналар әр түрлі грамматикалық формалармен беріліп, жалпы грамматикалық шақ категориясын құрап тұр. Еңдеше, "осы шақ категориясы", "өткен шақ категориясы", "келер шақ категориясы" деп атау қате. Ондай категориялар жоқ, бір ғана "шақ категориясы" деген бар. "Өткен шақ", "осы шақ" дегендер - грамматикалық мағыналар. Олардың әрқайсысына тән өзіңдік формалары болады. Шақ категориясы бір шақтан емес, күллі шақтардың мағыналары мен формаларының жиынтығынан құралады.