Адамгешілік тәрбие туралы түсінік

Мұғалім:  Қазақта «Жақсы адам мақалшыл келеді» деген нақыл сөз бар. Мына бір аталы сөздерді оқып, мағынасын түсінелік (плакатқа жазылған сөздердің мағынасын түсіндіреді).

1-бастаушы:

Қазақ жұрты киелі,

Өнерліні сүйеді.

Сені сонша аңсап ел,

Би биле де, ән сап бер!

Кеш оқушылардың ән айтып, би билеуімен жалғасады.

Мұғалім: Міне, балалар, біз тәрбие алатын аталы сөздер көп екен. Әлі де оқып-таныса береміз. Үлкен кісіні тыңдап, сыйлай білу керек.

Осындай кештердің өткізілуі  жас жеткіншектердің бойына ұлтжандылықты, ұлттық мәдениеттілікті құрметтеуге тәрбиелейді.

Бабаларымыз ұрпақ бойына еңбекті  сүю, қиыншылыққа төзе білу, ата-тегін, дәстүрін сақтау, жасы үлкенге құрмет көрсету, қонақтың меселін қайтармау, көрші хақын жемеу сияқты игі қасиеттерді сіңіруді мақсат тұтты. «Сәлем – сөздің анасы» деп халық бекер айтпаған. Сәлемдесу, амандасу адамның бір-біріне ізет, сый-құрмет, инабаттылық, адамгершілік деп білген жөн. Игі адамгершілік қасиеттерді балаларға жас кезінен жанұяда қалыптастыру керек. Әрбір адам өз балалары арқылы өзін қайталайды, бұл ата-тегін жалғастыру емес, сондай-ақ адамгершілік сапалары жоғары жаңа қоғам адамын дайындау деген сөз.

Халықтық педагогика арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге  байланысты біршама теориялық-практикалық тәжірибе жинақтау қажет. Ол үшін бастауыш сынып мұғалімдері тәрбиенің басты ұстанымдарын – жалпы адамзаттық құндылықтарды және тұлғаны қалыптастыру, өз халқының мәдениетін, әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті қалыптастыруы тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5. Оқушыларды  адамгершілікке тәрбиелеу – басты  мақсат

 

Адамгершілік тәрбиесіне мақсатқа негізделге көзқарасты, сенімді, парасатты, мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыруға және адамгершілік сезімді, ұлттық сананы, қарым-қатынасты дамытуға, құндылықты тиімді пайдалануға бағытталған жалпы адамзаттық тәрбиенің құрамдас бөлігі,- деген анықтама берілген.

Мораль нормалары баланың оларды сезім арқылы меңгеруі арқасында ғана адамгершілік субъектісіне айналады.

Л.Х.Салимованың айтуынша: «адамгершілік тәрбие жеткіншектердің  адамгершілік нормалар мен ережелерді меңгеруге, оларда адамгершілік сезімдерді дамытуға, адамгершілік сана мен сенімдерді қалыптастыруға, мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді, іскерліктерді шыңдауға бағытталған педагогикалық үрдіс. Бұл үрдістің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуі, өзін-өзі жетілдіру деңгейіне өтуі».

Адамгершілікке тәрбиелеу  жеткіншектер үшін маңызды және тартымды. Оның нәтижелі болуы мұғалімнің даярлық деңгейіне, іс-әрекеттер барысында мынандай шарттарды орындауына байланысты:

1. Оқушылардың жас ерекшеліктерін, қызығушылықтарын ескеру;
2. Іс-әрекеттің қоғамға пайдалы болуын ескеру, ұжымның бірлесіп әрекет етуіне мән беру;
3. Белгілі нәтижеге жету ұжымның көңіл-күйіне байланысты екенін ескеру;
4. Оқушылардың бір-бірін түсінуіне қамқорлық жасау.

Қазіргі педагогикада жеке тұлғаның адамгершілік тәрбиелігінің өлшемдерін анықтауда бірнеше көзқарастар бар. Мәселен, Е.В.Бондаревская, И.С.Мариенко, Б.Т.Лихачевтың еңбектерінде адамгершілік тәрбиелігінің өлшемі ретінде жеке тұлғаның қоршаған шындыққа (әлеуметтік орта, еңбек іс-әрекеті, ұжым және т.б.) қарым-қатынасы саналады.

Н.И.Монахов, Н.И.Болдырев болса, оқушының адамгершілік тәрбиелілігін жеке тұлғаның белгілі бір адамгершілік сапаларының жиынтығы ретінде қарастырады. Өйткені, адамгершілік қасиеттердің құрылымдық түрлері: адамгершілік сана, сенім, мінез-құлық дағдылары мен әдеттері болып табылады.

Е.С.Богданова, Н.А.Каировтар  оқушылардың адамгершілік деңгейін адамгершілік сана, сезім және мінез-құлық  деңгейі ретінде  қарастыруды  ұсынады.

1. Адамгершілік тәрбиенің бастауы баланың алуан түрлі практикалық іс-әрекетінің барлығына енгізілуі керек. Сонымен қатар, олардың эмоциялық және интеллектуалдық жағын да қамтыған жөн.
2. Адамгершілік тәрбиесі – адамгершілік мінез-құлық, сезімдер мен түсініктерді тәрбиелеу.
3. Адамгершілік тәрбиенің түп қазығы балалардың бір-біріне қарым-қатынасын мақсатты түрде қалыптастыру.
4. Тәрбие баланың адамгершілік мінез-құлық нормаларына сәйкес балалар ұжымында өздігінен шешім қабылдау мүмкіндігіне ие бола алатындай дәрежеде құрылу керек.
5. Жеке тұлғаның адамгершілік дербестігі кең түрдегі қарым-қатынас арқылы қалыптасады. Тәрбие оқушылардың өз мінез-құлқының адамгершілік жақтарын саналы түсінуін қамтамасыз етеді.

Адамгершілік тәрбиесі оқушылардың нақты жас ерекшелігіне қойылатын талаптардың көлемі, мазмұны, тізбегі жөніндегі түсінік негізінде  анықталады.

Жалпы әлеуметтік тәрбие үш түрлі функционалдық-әлеуметтік, теориялық және практикалық салада қарастырылады. Адамгершілік тәрбиенің әлеуметтік қызметі жеткіншек ұрпаққа жинақталған тәжірибені жеткізуден көрінеді. Ал оның теориялық аспектісі білім саласын теориялық жағынан дамытуды қамтамасыз етеді.

 

ІІІ. ІС-ТӘЖІРИБЕ

 

Оқушылардың бойына адамгершілік қасиеттерді  қалыптастыруда ұмтылушылыққа, батылдыққа, ұйымшылдыққа, қиыншылықтарды жеңе білуге тәрбиелеп жаттықтырудың да маңызы зор. Олай болса, тәрбие жұмысының барысында  тәрбиешілер оқушыларда осындай адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру ісіне жете көңіл аударған жөн. Мектепте адамгершілікке тәрбиелеу оқушыларда игі қасиеттерді қалыптастыруды көздеп қана қоймай, сонымен бірге балалардың мінезі мен іс-әрекетіндегі бұрын қалыптасып қалған ұнамсыз жақтарын да жоюды көздеп отырған абзал. Оған дәлел ретінде сыныпта «Әдептілік - әдемілік» атты сыныптан тыс тәрбие сағатын өткізуге болады.

***

Сабақтың тақырыбы: «Әдептілік - әдемілік»

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушылардың білгендерін бір жүйеге келтіру, толықтыру.
2. Сыпайы сөйлеуге дағдыландыру.
3. Үлкендерді сыйлауға, имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: Сөздер жазылған карточкалар.

Сабақтың түрі: Сұрақ-жауап, әңгімелеу әдісі.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі.

Сабақтың тақырыбы хабарланып, бүгінгі сынып сағатында не туралы, қандай тақырыпта әңгіме жүргізілетіндігі жайлы айтып өту.

Кіріспе әңгіме.

- Құрметті, балалар! Сендер  болашақ өмірдің мұрагерісіңдер. Сендер алғаш мектеп табалдырығын  аттаған күннен бастап оқушылар  ережесімен таныстыңдар және оны орындап жүрсіңдер. Кейде сол ережені біле тұрсақ та әдепсіздік, тәртіпсіздік жасайтын оқушылар кездесіп қалады. Сондай тәртіпсіздікті, әдепсіздікті болдырмау үшін біз мектепте қалай болуымыз керек?

 Мектепте:

1. Мектепте мұқият киініп, жақсы үтіктелген киіммен, әдемі таранып, жақсы тазаланған аяқ киім киіп келу керек.
2. Мектепке әкелетін заттардың бәрін сөмкеге рет-ретімен салып қою керек.
3. Мектепке уақытында кешікпей келу керек. Мектепке кіргенде басқаларды итермеу керек. Олардың алдына түсіп кетуге тырыспа. Кірер алыднда аяқ киіміңді жақсылап тазалап ал.
4. Ұл балалар мектепке кіргенде бас киімдерін шешіп, қолдарына алуы керек.
5. сыныпқа кіргенде алдымен мұғаліммен, сонан соң сыныптас достарыңмен амандас.
6. Егер сыныпқа үлкендер кіретін болса, барлығымыз орнымыздан тұруымыз керек.
7. Сабақ кезінде тура қарап отыру керек. Сабақ үстінде жан-жаққа қарауға, бір-бірімен сөйлесуге болмайды.
8. Тақта алдында түзу тұру керек. Тақтаға шығарда киіміңді жөндеп алуды есіңнен шығарма. Тақтада жауап беріп жатқан жолдасыңның жауабын тындап отыру керек.
9. Мұғалімнің сұрағына жауап беріп тұрған жолдасыңды толық тыңдап үйрен. Жауабын толық аяқтатпай, орныңда отырып айғай салу мәдениетсіздікке жатады.
10. Партаны күт, сындырма, оған ештеңе жазба, жонба.
11. Оқулығыңды және кітапханадан алған қосымша оқу кітаптарын күтіп ұста, жыртылып қалса желімдеп қоюды ұмытпа!                                                                          

Көшеде:

1. Көшеге таза және мұқият киініп шық. Үлкен кісінің алдынан өтпе. Оған жол бер.
2. Көшені ластауға болмайды. Үйдің қабырғаларына жазуға болмайды, көшеде қатты сөйлеуге, қатты күлуге болмайды.
3. Егер көшеде жолдасыңды көріп бөгелетін болсаң, жолдан шығып тұр, басқалардың өтуіне кедергі келтірме.                                                                       

Үйде:

1. Үйіңе досың келсе, пальтосын шешіп ілуге көмектес, онаң соң бөлмеге кіргіз. Алдымен қонақты кіргіз.
2. Дастарқанға бірнеше кісі отырады. Дастарқандағы тағамға қонақтан бұрын қол созба. Тамақты ішіп болған соң қолыңды жалама.
3. Дастарқан басында отырып кітап, газет оқуға болмайды. Тамақ ішіп отырып сөйлеме. Біреуге қарап шайнаңдама, тамақты қомағайланбай же.

Сиқырлы сөздер.

Рақмет! Кешіріңіз! Рақым  етіңіз! Қайырлы таң! Сәлеметсіз бе? Сау болыңыз!

1. Өзіңе көмектескен, керек затыңды берген, сыйлық тапсырған адамға және жолдасыңа – рақмет айт.
2. Тамақ ішіп болған соң «рақмет» айт.
3. Біреу өзіңе «рақмет» айтса, «жақсы» деп жауап бер.
4. Телефонға біреуді шақыруды өтінгенде «рұқсат болса» деген сөзді ұмытпа.
5. Байқаусызда біреуді қағып кетсең, «кешіріңіз» деу керек.
6. Сыныпқа кешігіп қалсаң, мұғалімнен рұқсат-кешірім сұра.
7. Мектептен қайтарда немесе қонақтан кетерде «Сау болыңыздар» дегенді ұмытпа.

 

2. Бекіту.

- Балалар, енді сендермен  мынадай жұмбақ-тақпақтар тыңдап  көрелік те шешейік.

 

Апаң сенің базардан

Алма сатып әкелді.

Ең үлкенін жақсысын

Саған таңдап әкелді.

Не деп барып жеу  керек?          (Рұқсат па?)

 

Балалар жүр көшеде

Естіледі шу-айғай.

Сен де шықтың көшеге

Қағып кеттің байқамай.

Мұнда не деу керек?                  (Кешіріңіз)

Осы келген бетіңде

Допты қудың, жарыстың

Көшенің сол шетінде,

Кезікті бір танысың

Ұмыттың сен не деуді?                    (Сәлеметсіз бе?)

 

Үй артында қоқысты

Жатқан көптен үйіліп.

Тазалайды қарт кісі,

Белі зорға иіліп.

Не дегенің жөн еді?                           (Мен істейін)

 

Әжең сенің түскі  асқа,

Қасықтарды қойды мол.

Жұрттан бұрын ыдысқа

Бұрын қолды салдың сен.

Жөн еді не айтқаның?                        (Рұқсат па?)

 

 

- Балалар, енді мына  бір жұмбақ әңгіме оқып берейін,  шешуін кім табар екен?

1. Көше бойымен таяққа сүйенген бір қарт кісі келе жатыр. Ол әбден қартайып кеткен. Бір бала оған қарсы келе жатты. Әлгі бала қартқа жақындағанда оған жол берді. Үлкен адам алғыс айтты. Балалар, әлгі бала қандай сөз айтты?

(Сәлеметсіз  бе, ата, өтіңіз!)

2. Есен автобуста отыр еді. Бір аялдамадан бала көтерген әйел кірді. Есен орнынан тұрды да, әлгі бала көтерген әйелге «отырыңыз» деді. Әйел Есенге алғыс айтты. Автобус орнынан қозғалғанда Есен байқамай алдындағы адамды итеріп қалды. Әлгі адам ашуланып кетті. Неліктен? Есен не деуді ұмытты?

(Кешіріңіз)

3. Жолдың үстінде екі құрбы кездесіп қалды. Екеуі бірден әңгімел<span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_0439__Char" style=" font-size: 14pt; t