Көру түйсінулері

СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

философия, мәдениеттану, психология  кафедраСЫ

Тақырыбы: «Көру түйсігі. Жарықты қабылдау. Түстің адамға әсері.»

Дайындаған: ЖМФ, 124 топ, Надирова Г.

Тексерген: Жақыпбекова Э.А.

                                          Семей қаласы, 2011 жыл

Жоспар:

I.                    Кіріспе

II.                 Негізгі бөлім

1.      Көру түйсінулері

      Түстер туралы жалпы түсінік

      Ахроматикалық және хроматикалық түстер

      Хроматикалық түстердің үш қасиеті

      Түстер араласу заңы

      Ілеспе, ергіш бейнелер

      Хроматикалық контраст заңы

      Көру түйсінуіндегі қателер

      Көздің құрылысы және оның мүшелерінің қызметі

2.      Түстердің адамға әсер етуі

3.      Жарықты қабылдау

III.              Қорытынды

IV.             Қолданылған әдебиеттер

                                                            Кіріспе

Біздің көзіміз қалай жұмыс істейді? Оның құрылысы қандай? Қоршаған ортадан информацияны қалай қабылдайды? Біздің көзіміз кеңістіктегі заттарды, түстерді қалай ажыратады? Аккомодация дегеніміз не? Көзбен көру нешеге бөлінеді? Бинокулярлық, монокулярлық көру дегеніміз не?

Біздің организмге түс пен жарықтың әсері қандай? Қоршаған ортаның түрі сіздердің көңіл-күйңіздерге, қал-жағдайларыңызға қалайша ықпалын тигізетінің байқаған жоқсыздар ма? Неге кейбір адамдар жарқын, жылы тонда түстерді ұнатады, ал кейбіреулер суық тонды түстерді қалайды? Сіздің сүйкті түсіңіз қандай? Ал сіз ол түс туралы не білесіз? Қандай түстер пайдалы, немесе зиянды болып келеді?

Кейбір адамдар түстерді ажырата алмайды. Оның себебі неде? Дальтонизм туралы не білесіз? Монохромды көру деген не?

Сізге осының бәрі қызықты емес пе?..

Көру түйсінулері

Көру түйсінуі дүниетану процесінде маңызды орын алады. Адам көру арқылы дүниедегі заттар мен құбылыстардың көпшілігін түйсінумен бірге оларды дұрысырақ танитын болады. Көру түйсінуі көзге жарықтың әсер етуінен пайда болады. Жарық толқындарының ұзындығын, амплитудасын және формасын айыру қажет. Толқынның ұзындығы (390-нан 800 миллион крон) оның бір секундтағы тербеліс санына байланысты. Тербелістің саны қаншалықты көп болса соншалықты толқынның ұзындығы соншама қысқа болады, керісінше, тербелістің саны азайған сайын толқын да ұзара түседі.

Дүниеде жеті түрлі негізгі түс бар: қызыл, қошқыл сары, сары, жасыл, көгілдір, көк және күлгін. Ақ пен қара түске толқынның ешбір ұзындығы сәйкес келмейді, себебі бұл түстер спектрлі түстердің барлығының қосындысынан, не болмаса қосымша түсті пайда болдыратын жұп түстердің қосындысынан пайда болады. Түстің өзінің айқындылығы жарық толқындары тербелісінің амплитудасына, яғни, толқындардың жігерлігімен байланысты (мысалы, қызыл түстің – қызыл, қан қызыл болуы).

Барлық түстер екі топқа бөлінеді. Олар ахроматикалық және хроматикалық түстер. Ахроматикалық түстер: ақ, қара және сұр түстер. Хроматикалық түстер: қызыл, сары, жасыл, көк, күлгін түстер және олардың аралығында кездесетін түстер. Ахроматикалық түстер бірінен-бірі тек жарықтығы арқылы ғана ажыратылса, хроматикалық түстердің үш түрлі қасиеттері болады. Олар түстің жарықтылығы, реңкі және оның қоюлығы. Заттың жарықтылығы оған түскен сәуленің шағылысуымен байланысты. Егер затқа түскен сәуленің шағылысуы қаншалықты көп болса, зат соншалықты жарық болады. Сондықтан түскен сәулені толығырақ шағылыстыратын ақ түс ең жарық түс болып табылады да, басқа түстерден гөрі сәулені өзіне көбірек қабылдап "сіңіретін", яғни, шағылыстырмайтын қара түс болғандықтан, оның жарықтығы мейлінше аз болады.

Түрлі сапалы түстердің бірінен-бірін ажыратудың түстің түрі (тоны) дейді. Мысалы, қызыл, жасыл, қара, көк және т.б. Түстің түрі сәуле толқынның ұзындығымен байланысты. Түстің қоюлығы ахроматикалық түстен спектрлі түске жақындаған сайын қоюлана береді де, керісінше спектрлі түстен ахроматикалық түске жақындаған сайын сұйықтала береді. Қызыл түс – ең қою түс болып есептелінеді.

Табиғи жағдайда біздің көзімізге көрінетін түстер сәуле толқынының бір ғана ұзындығы емес, түрлі-түрлі ұзындығының қосындысы болып табылады, яғни, түрлі түстердің араласып отыруының нәтижесі болады. Ломоносовтың, Гельмгольцтің т.б. ғалымдардың зерттеулерінде түстердің араласуында арнаулы заңдардың бар екені табылған. Оларды түстің араласу заңы дейді.

Түстер араласуының негізгі заңдары бар:

1)     Әрбір хроматикалық түсті өзіне лайықты басқа бір арнаулы түске қосса – ахроматикалық түс пайда болады. Мұндай жұп түстерді қосымша түстер дейді. Олар мыналар: қызыл мен көгілдір (жасыл), қошқыл қара мен көгілдір (сұйық көк), сары мен көк, сарғылт, көк пен күлгін және жасыо мен күрең қызыл;

2)     Қосымша екі түсті қосса, онда осы екі түстің аралығында жататын түстерді табуға болады;

3)     Біріне-бірі ұқсас екі жұп түсті қосса, ол түстердің физикалық құрылысы түрліше болғанымен, олардың қосындысынан пайда болған түстер біріне-бірі ұқсас болады. Түстің бір тобынан пайда болатын сұр түстің басқа топтардың қосындысынан пайда болған сұр түстерден айырмашылығы болмайды.

Көру түйсінуі біздің көзімізге әсер етуші тітіркендіргіштің түрімен, әсер ету мерзімімен, оның кеңістіктегі жағдайымен және бір мезгілде әсер етуші басқа заттардың да сипаттарымен байланысты. Көру түйісуінің заттардың әсер етуші мезгілімен байланысты болуын адаптация құбылысынан анық байқауға болады. Күшті жарықтың көзге түсүі, әсіресе алғашқы бес минуттың ішінде, көру түйсігін бәсеңдетеді. Бірақ көз бара-бара көндіккен соң, оның көргіштігі ұлғая береді, өйткені қараңғыда адамның жарықты сезгіштігі күшті болады.

Көзге көрінетін зат жойылғанмен, оны сезу тез жоғалмайды, оны түйсіну біраз уақытқа дейін созылады. Мұны ілеспе, ергіш бейнелер дейді. Егер ілеспе, ергіш бейнелер жарықтылығы және түрі жағынан алдында болған түйсінуге сәйкес болып келсе, оны жағымды ілеспе, яғни, артын ала пайда болатын бейнелер дейді. Мысалы, қараңғы үйде жанып тұрған жарыққа біраз уақыт қадалып тұрса, жарық өшкен соң да біраз уақытқа дейін жанып тұрған жарық пен оның жарық сәулесі түсіп тұрған зат көз алдында көрініп тұрғандай болатын бейнелер жатады. Жарықтылығы және түрі жағынан алдында болған түйсінуге қарама-қарсы болып келсе, оны жағымсыз не теріс ілеспе бейне деп атайды. Егер 15-20 секундтей ақ фонға қойылған қызыл квадратқа қадалып қарап тұрып, одан кейін назарды ақ тегістікке айдарсаң, күңгірт фонда көгілдір-жасыл квадратты көруге болады. Маңындағы түстердің әсерінен бір түстің өзіне сәкес емес өзгеше түйсіну де пайда болуы мүмкін. Басқа түстердің қоршауындағы түстің мұндай түйсінілуін жарық контрасты дейді. Бұл жарық фонда жарық түстердің жарығырақ болып көрінуімен байланысты.

Хроматикалық контраст заңы бойынша хроматикалық фонда тұрған түс сол фонның түсіне қосымша болып келетін түс жағына қарай өзгереді. Көк фонда түс сарғайып көрінеді де, қызыл фонда жасылданып көрінеді. Әрине, бұл контраст заңын білмейінше, басқа түсті заттар арасында тұрған заттың түсін дұрыс ажырату қиын болады. Көру түйсінулері басқа сезім мүшелеріне бір мезгілде әсер ететін тітіркендіргіштермен де байланысты Заттардың түсі қандай өзгеріп көрінгенмен олардың объективтілік түсі әрқашан да бірқалыпта дұрыс қабылданады. Бұл жағдай идеалисттердің дүниеде объективтілік заттар мен объективтік түстер де жоқ, оларды адам объективтік түрде қабылдамайды, олар адамның субъективтік түйсінуімен байланыты деген түсінігіне қарсы дәлел болып табылады.

Басқа түйсінулер сияқты көру түйсінуінде де қателер болады. Сонымен бірге көздің ауруы, я оның кейбір физиологиялық жетімсіздіктері қалыпты көру процесін де бұзады. Мысалы, кейбір адамдар заттардың түстерін ажырата алмайды. Көбінесе олар қызыл түс пен жасыл түске соқыр болады. Тұрмыста мұндай адамдарды дальтонисттер дейді. Бұлар қызыл, жасыл түстерді жарықтың дәрежесі әр түрлі – сары түс есебінде түйсінеді. Барлық түстерді де ажырата алмайтын адамдар да болады. Көрудің жетімсіздіктеріне жақыннан көрушілік, алыстан көрушілік жатады.

Жақыннан көрушілік (близорукость)— көз кемістігі, мұндайда адам алыстан жөнді көре алмайды. Бұл кемістік бөлмеле жарықтық жеткіліксіздігінен, затқа көзді тым тақап жұмыс істеуден (оқу, жазу, кейбір қолөнері кәсібімен шұғылдану) т. б. болады. Алыстан көрмеушілік әдетте балалардың мектепте оқып жүрген кезінде басталып, кейіннен өрши түсуі мүмкін. Мұндайда көз тез талады; ұзақ уақыт сабаққа дайындалғаннан кейін көзінің түбі сыздап ауырады; көзі бұлдырайды.

Алыстан көргіштік— көз жанарының нашарлауы, заттардың түрсипатының бұлдырап көрінуі (әсіресе жақыниан). Алыстан көргіштік туа бітеді және жүре келе пайда болады. Балалардың барлығы дерлік алыстан көргіш болып туады, алайда өсіп-жетілу процесінде алыстан көргіштіктің дәрежесі біртіндеп төмендеп, шамамен 10 жасқа келгенде көпшілігінің көруі қалыпқа түседі. Әлсіз немесе орта дәрежедегі алыстан көргіштік (3 диоптрийге дейін) әдетте қалыпты болып есептеледі, сондықтан оны арнаулы көзәйнекпен түзетудің қажеті жоқ. Алыстан көргіштіктің аса жоғары дәрежесінде кейде (5 диоптрийден жоғары) айқын көру бұзылады және тіпті көзәйнек кигеннің өзінде де нормаға жетпейді. Егер адам көзәйнек кимесе, алыстан көргіштік жағдайында оның көзі тез шаршайды, басы айналып, маңдайы мен көзінің маңайы зеңіп ауырады, көз қысымының артқаны сезіледі, оқыған кезде әріптер бұлдырай бастайды.

Адамның дүниедегі заттарды және олардың түстерін ажырата алуы сәуле торының (тор қабық) айрықша құрылысымен байланысты. Сәуле торы – көз алмасының арт жағынан кіретін жүйкелердің тарамдары болып табылады. Жарық – сәуле торын құрайтын көру жүйкесінің ұштарына түсіп оларда химиялық процестер туғызады да, содан барып көру жүйкесін қоздырады. Сәуле торының жарық пен түсті сезетін көру жүйкесінің ұшындағы аппараттарды таяқша мен шақша сияқты болады. Кейбір зерттеулерге қарағанда сәуле торында 130 миллиондай таяқшалар, 7 миллиондай шақшалар бар екен. Бірақ олар сәуле торында біріңғай орналаспаған. Шақшалар сәуле торының ортасында орналасады да шеттеген сайын оның саны азая береді. Ал таяқшалар сәуле торының шеттерінде болады да, ортасына жақындаған сайын тіптен азаяды. Сәуле торының шақшалар шоғырланған ортасын сары дақ деп атайды. Оның орталық шұқыр дейтін нүктесі болады. Заттың сәулесі осы шұқырға түскенде ғана зат дәл және анық көрінеді. Ал заттың сәулесі көз алмасына кірер жеріне түссе, адам еш нәрсені көрмейді. Себебі ол жерде не таяқша, не шақша клеткалары болмайды. Сондықтан ол соқыр нүкте деп аталынады. Егер сол көзді жұмып, оң көбен 30 сантиметрдей аралықтан дөңгелекке қарасақ, крест көрінбей қалады. Бұл олардың суреті соқыр нүктеге түскендігін көрсетеді. Егер суретті сәл ғана жақындатсақ, олар қайтадан көріне бастайды.

Алыстағы және жақындағы заттарды көздің торына дұрыс сәулеледіру үшін көздің хрусталигі я томпайып, я жалпайып отыру қажет. Зат жақындаған сайын хрусталик томпая береді, зат алыстаған сайын жалпая түседі. Көздің мұндай әрекетін аккомодация (лат. аккомодатно – "көз үйрету") дейді. Екі көз бір көздей болып бірлесіп әрекет етеді, заттың суретін көздің сары дағына түсіну үшін олар көрінетін заттарға қарай бұрылады, мұны конвергенция дейді. Бір көзбен көруді – монокулярлық көру, екі көзбен көру бинокулярлық көру дейді. Бинокулярлық көрудің монокулярлық көруден артықшылығы: екі көзбен қарағанда кеңістіктегі заттың көлемдік формасын, орналасуын дұрыс ажыратуға мүмкіндік туады.

Көру түйсінүінің мәнін түсіндіретін осы кезге дейін мәлім бірнеше теориялар бар. Шульц-Крис теориясы бойынша, шақшалар – күндізгі көрудің, таяқшалар – ымырт кезінде көрудің аппараты. Егер таяқшалардың әрекет етуіне сәл ғана сәуле жеткілікті болса, шақшалардың әрекет етуі үшін өте жарық сәуле керек. Сондықтан сәуле торының шақшалары күндіз әрекет етеді де, ымырт түскен соң таяқшалар әрекет етеді. Таяқшалар ахроматикалық түстерді ажыратуға ыңғайланған болса, шақшалар неше түрлі хроматикалық түстерді ажыратуға ыңғайланған.Сондықтан ымырт түскенде біз түстерді ажырата алмаймыз. Бұл теория бойынша, түстерді ажырата алмайтын адамдардың көзінде шақшалар әрекет етпейді. Олар тек таяқшалар арқылы көреді. Егер сәуле торының шақшалары әрекет етпесе, ондай адамдар ымырт түскенде тауық сияқты еш нәрсені көрмейді, не өте нашар көреді. Мұны «тауық соқырлығы» дейді. Түрлі зерттеулерге қарағанда, күндіз ғана көрінетін тауық, кептер сияқты құстардың көзінде таяқшалар болмайды да, түнде ғана көретін байғыз, үкі,жарқанат сияқтылардың көзінде шақшалар болмайды. Осы кезде таяқшалар арқылы көру принципі жеткілікті зерттелді деуге болады.Таяқшаларда қызыл-күрең (пурпур) заттар бар, сәуленің әсерінен оларда болатын

Химиялық процесстер көру жүйкесін қоздырады, содан барып көру пайда болады.

Түстерді ажырату жөнінде Гельмгольц және Геринг теориясы дейтін осы кезге дейін елеулі орын алып келе жатқан негізгі екі теория бар. Гельмгольц теориясы бойынша, біздің көру түйсінуіміз сәуле торындағы әрқайсысы өз алдына жеке түсті сәулелендіретін үш түрлі заттардың фотохимиялық реакцияларынан болады. Гельмгольцтын ұйғаруынша, көздің сәуле торындағы шақша тәрізді жасылды-қызылды күлгінді түйсінетін үш түрлі зат бар. Егер бірінші зат өз алдына дара толық болса, біз қызыл түсті түйсінеміз, екінші заттың басқаларынан тәуелсіз қозуы жасыл түсті түйсіндіреді. Бірақ бұлардың әрқайсысын жеке-дара қоздыра бермейді. Бір дегеннен олардың біреуін, кем дегенде екеуін қоздырады. Сондықтан көзге түскен түрлі толқынды сәуленің бұл үш затты түрліше қоздыруды түрлі түстерді түйсінуге себеп болады.