Әлеуметтік психологияның негізгі мәселелері

Қазақстан Республикасының  Білім және Ғылым министрлігі

Философия және саясаттану факультеті

Жалпы және этникалық  психология кафедрасы

 

 

 

 

 

 

СӨЖ

Тақырыбы: Әлеуметтік психологияның негізгі мәселелері

 

 

 

Орындаған: психология 2 – курс студенті

Тасмуратова Б.Т.

Тексерген: Садыкова Н.М.

 

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2013

Жоспары:

Негізгі бөлім

1. Әлеуметтік психологияның пәні;
2. Әлеуметтік психологияның зерттеу объектісі;
3. Әлеуметтік психология бағыттары
4. Шағын топ мәселесі
5. Топтың негізгі түрлері
6. Тұлғаның бағдарлары мен қарым-қатынас стратегиялары      
7. Индивидуалдылық құрылымындағы қарым-қатынас стилі      

8.   Лидерліктің стильдері 

9.   Әлеуметтік психологиядағы  тұлға мәселесі

 

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        

 

 

 

Әлеуметтік психологияның  пәні

     Әлеуметтік немесе қоғамдық психология (гр. psyche — жан және logos — сөз, түсінік, ілім) — әлеуметтік топтарға қосылуымен байланысты адамдардың қызметі мен пәнінің заңдылықтарын, сонымен қоса ол топтардың өздерінің рухани ерекшеліктерін зерттейтін психология  ғылымдарының саласы.

     Әлеуметтік  психология отбасының, ұжымның,  таптың, ұлттың тағы да басқа  адамдардың тұрған жеріне, кәсібіне, қоғамдағы алатын орнына қарай  жіктелетін топтарының психологиясын  зерттейді. Әлеуметтік психология  қоғамда болып жатқан саяси  - әлеуметтік құбылыстардың сырын  түсінуге, олардан қорытынды шығарып,  қоғамның даму бағытын айқындауға, ірі топтарды және тұтас қоғамды  басқаруға, бағыттарды, шараларды  айқындай отырып, оны стратегиялы  дұрыс жолға салып отыруға  көмектеседі. Сондықтан ғалымдар  бұл ғылымның болашағы зор,  ХХІ ғасырда  жетекші орындарға  шығады деп есептейді.  
     Әлеуметтік психологияда негізгі үш тұрғы: психоанализ, бихевиоризм және гештальттеория бағыттары анық көріне бастады. Әсіресе, эксперементтік пәнді тұрғызудың  негізі болатын бихевиористік  тұрғыға көбірек көңіл бөлінді.

     Әлеуметтік  психология екі ғылымның қосылуынан  пайда болған. Ол әлеуметтану  және психология ғылымдары. Әлеуметтік  психология даму себебі, әлеуметтің  сұраныс сферасы әсерінен дамыды. Әлеуметтік психология пәнін екі кезеңге бөліп қарастыра аламыз:

• I кезең – 1920 ж;
• II кезең – 1950 ж. аяғы мен 1960 ж.басы;

     Әлеуметтік  психологияда тек шағын топтармен  айналысу кезеңі, қолданбалы әдістерді  пайдалану мүмкіндіктерін дамытуда  оң әсерін тигізгенімен, теориялық  ғылымның дамуына тосқауыл болды,  себебі:

1. көпшіліктік процестерді, олардың ерекшілітерін зерттеу мәселеден тыс қалды.

2. эксперименттік бағдар қоғамдағы нақты проблемалардытүсіндіруге бағытталғанмен, оның әлеуметтік мазмұнын түсіндіруге ғылыми негіздерсіз қалды.

     Дегенмен, осы  кезеңде эксперименттік зерттеулер  көптеп жүргізіліп жатқанда кейбір  теориялық мәселелерді зерттеулер  қолға алынып отырды.Бірақ, олар  мардымсыз, танымал болмады. Ал 50 - жылдардан бастап, осы бағыттағы  зерттеулерге баса көңіл бөлінді.  Негізінде олар төрт бағыттың : бихевиоризм, психоанализ, когнитивтік  және интеракционизм төңірегінде  топтасты (Андреева, Богомолова, Петровская, 1978, Шихирев, 1979). Аталған төрт бағыттың  үшеуі психологиялық ойлардың  әлеуметтік – психологиялық нұсқасы  болса, ал төртінші бағыт –  интеракционизм әлеуметтік негізде  еді. Бихевиоризм қазіргі кезде  необихевиористік бағытта дамуда. Негізінен топтағы процестер  емес,екеу аралық (диадалық) қарым  –қатынастар зерттеледі (К.Халл, Б.Скиннер,  Н.Миллер, Д.Деллард, Дж.Гибо, Г.Келли,  Д.Хоманс). Зерттеулердің басым бөлігі  тек жануарларда жүргізілуі (А.Бандура  зерттеулерінің көбісіадамдарда  жүргізіледі) бұл бағыттың негізгі  кемшілігі.Топтық процестерді талдаудың  жеткіліксіздігінен, әлеуметтік психологияның  «әлеуметтік»түрі аз көрініс  береді. Психоанализ әлеуметтік  психологияда бихевиоризм сияқты  кең таралмаған. Мұнда  да әлеуметтік – психологиялық теория тұрғызу талпыныстары бар.Бұл орайда неофрейдистік тұрғы, әсіресе Э.Фромм мен Дж.Салливан еңбектері алынады. Дегенмен, классикалық Фрейдизм идеяларын әлеуметтік психологияға енгізетін теорияларда бар. Ондай теорияларға мысал ретінде топтық процестер теорияларын: Л.Байон, В.Беннис, Г.Шепард, Л.Шутц атауға долды. Бихевиористерден өзгешелігі екеулік (диада) қарым-қатынастан гөрі көбірек адамдар қатысқан топтардағы процестерді қарастыру, осы бағытта Т- топтарда (тренинг топтары), адамдардың бір - біріне әсерінің әлеуметтік – психологиялық механизмдерін пайдалану тән. Психоанализді әлеуметтік психологияда  қолдану жүйелі түрде емес, кейбір жағдайлардың практикаға кіріктіру негізінде жүргізіледі. Осы тұрғыдан Т. Адорноның «Авторитарлы жеке тұлға» еңбегін атауға болады (фашизмді тудыратын алғышарттар туралы). Екіншісі - Европалық (топ аралық, әлеуметтік деңгейлерге баса назар аудару), үшіншісі – дамып келе жатқанелдерде, экономикалық жағынан артта қалушылықтың өздеріне тән проблемалары. Бұл елдерде психологияны бірінші және екінші елдерден әкелу «импорт» қалыптасқан. Дегенмен  де әлемдік интреграцияның дамуымен бірге, жер бетіндегі бар адамдарға ортақ әлеуметтік психологияның  қалыптасуы мүмкін.

Әлеуметтік психологияның  негізгі бөлімдеріне мыналар  жатады:

• Әлеуметтік топтардың   психологиялық мінездемесі;
• Тұлға психологиясы

ақпарат алмасу заңдылықтары және бірлескен қызмет үстіндегі  адамдардың өзара әрекеттесуі;

• түрлі қауымдастықтарда қалыптасатын тұлғааралық өзара қатынастар.

       Әлеуметтік  психология өзге ғылымдармен  — социологиямен, педагогикамен,  философиямен, мәдениеттанумен   тығыз байланыста болады.

     Социология   қоғамның, топтың және жеке адамның құндылықтары мен нормаларының сипатын қарастырса, әлеуметтік психология сол адамдар өмір сүретін микро және макроортаның әсерін ескере отырып, олардың қалыптасуының нақты механизмдерін және тұлғаның дара ерекшеліктерін зерттейді. Егер социология тұлғаның әлеуметтік белсенділігінің түпкілікті қайнарларын ашатын болса, онда әлеуметтік психология олардың пайда болу жолдары мен заңдылықтарын қарастырады, белсенділікті мейлінше толық іске асырудың жағдайларын жасауға көмектеседі. Социология түрлі адамдар топтары мен қауымдастықтарының ішіндегі тұлғааралық байланыстардың әлеуметтік мәнін ашады. Ал әлеуметтік психологияны жеке адамның немесе жеке топтың қызметінен ол мәннің калай және қандай формаларда көрініс беруі, тұлғалық сапалықтардың қалыптасуына қалай әсер ететіні қызықтырады.

      Әлеуметтік  психологияны философия құрамында  ұзаққа созылған даму тарихы  бар; Батыста ХVIII ғасырдағы ағартушылық  кезеңде оған көбірек көңіл  бөліне бастады. ХІХ ғасырдың  аяғы мен ХХ ғасырдың басында  әлеуметтік психология жеке ғылым  саласы ретінде орнықты. ХХ  ғасырдың 20-жылдарынан бастап әлеуметтік  психология АҚШ, Англия, Германия, Франция, Жапония сияқты дамыған  елдердегі психология ғылымының  жетекші бағытына айналды.

     Әлеуметтік  психология бұрынғы Кеңес Одағында  да көп көңіл бөлінген. Кеңес  билігі тұсында бұл ғылым жетекші  салаға айналды. Кеңестік әлеуметтік  психологтардың зерттеулерінде  тұлға және ұжым мәселелері  Батыстағыдай топ динамикасы  заңдылықтарынан өзгеше бағдарда  алынып, ерекше теориялық құрылғыда  қарастырылды. Ұлттардың және өзге  ірі әлеуметтік топтардың психологиясы  зерттелді. Олардың арасында Қазақстандық  ғалымдардың да үлесі болды.

 

 

Әлеуметтік психологияның  зерттеу объектісі

     Ғылым саласы  ретіндегі әлеуметтік психологияның  зерттеу объектісіне мыналар  жатады:

• адамдар арасындағы ақпарат алмасу және өзара әрекеттесу заңдылықтары, атап айтқанда, қоғамдық және тұлғааралық қатынастар құрылымындағы жүздесудің рөлі, оның құрылымы, атқаратын қызметі, жүздесу үдерісінде әсер ету амалдары;
• таптар мен ұлттар сияқты ірі және еңбек ұжымы мен отбасы сияқты шағын әлеуметтік топтардың психологиялық мінездемелері, бұған қоса ұжымшылдық, басқару және жетекшілік, топ болып шешім қабылдау, топ қызметінің тиімділігі сияқты үдерістерді зерттеу;
• тұлғаның әлеуметтік психологиясы, оның коммуникативтік сапалықтарына талдау жасау, әлеуметтену мәселелері, әлеуметтік мақсаттардың қалыптасуы және ауысуы, т.б.

          Қазіргі ғылымда әдіснамалық мәселелердің мағынасы кез келген зерттеулерде әдіснамалық мәселе өзекті болып келеді, әсіресе қазіргі жағдайда. Бұл ғылыми техникалық революцияның қиындауының әсері. Сонымен қатар, қоғамда жаңа ғылыми орталықтар пайда болады, үлкен зертеу коллективтері қрылады, олардың ішінде бір стратегияны зерттейтін ғалымдар болады. Қазіргі ғылымдардың әдіснамалық мәселелерге қызығушылығы ерекше жоғары. Бұған философияның, соның ішінде логика мен ғылыми зерттеудің әдіснамасы факт бола алады. Алайда, мойындау керегі, бұл әдіснамалық мәселемен тек философтар ғана емес, сонымен бірге нақты ғылымның адамдары да шешуге тырысуда.

     Әлеуметтік  психология адам мен қоғам  арасындағы қатынас мәселелерімен  айналысады. Бұл сала адамдардың  белгілі бір негізде ұйымдасқан  топтары мен кездейсоқ топтары  арасындағы өзара қарым-катынастағы  психологиялық кұбылыстардың сырын  зерттейді. Қазіргі кезде әлеуметтік  психология шеңберінде мынадай  үш түрлі мәселе қамтылады: 
а) Үлкен, ірі топтардағы психологиялық - әлеуметтік жағдайлар. Бұл проблеманын құрамына жалпы бұқаралық байланыстар: радио, теледидар, баспасөз т. б. кіреді. Әр түрлі топқа жататын адамдарға осы құралдар арқылы алуан түрлі хабарлар, көпшілікке тән талғамдар, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, иланулар мен сенімдер, қоғамдық көңіл - күйлер жайлы әсер етудің психологиялық астарлары жеткізіледі. Бұған таптық психологияға қатысты мәселелер, этностык, және ұлттык. психология сипаттары, дін психологиясының өзекті мәселелері зерттеу де жатады. 
ә) Кіші (шағын) топтардагы психологиялық - әлеуметтік жагдайлар. Оңашаланып тұйықталған топтардағы адамдардың бірігуі, олардың өзара қарым-қатынастарының сыры мен хал-жағдайы, топ ішіндегі жетекшінің, алатын орны, әр түрлі топтық типтер болып саналатын ассоциациялар, корпорациялар, ұжымдар, ресми және бейресми топтар арасындағы қатынастар, сол топтар-дың, шеңбері, олардың бірігуінің себептері мен мақсат-мүлделері, шоғырлаау денгейі зерттеледі. Бұл мәселеге отбасындағы ата-ана мен баланың өзара қарым-қатынасы, үлкендерді сыйлау сияқты мәселелер де енеді. 
б) Қоғамдары адамның қасиеті мен әлеуметтік - психологиялық орны, азамат — әлеуметтік психологиянын зерттеу объектісі. Осы ретте олардың жоғарыда аталған топтарда қандай рөл атқаратыны және соларға бейімделу ерекшеліктерде зерттеледі. Сондай-ак, қоғамдағы азаматтың өзін-өзі бағалай білуін, оның ұстамдылығы мен бағыт-бағдарын, табандылығы мен көнбістігін, ұжымшылдығы мен менмендігін, тұрақтылығы мен болжампаздығын зерттеуге мән беріледі. Әрине, бұл аталған үш топқа қатысты күрделі мәселелер әлеуметтік пспхологияда біріне-бірі қарама-қайшы не бір қатарға қойылмайды. Азамат пен қоғамның тұтастығы тұрғысынан бұл мәселелер барлық қарым-қатынастардың жиынтығы деп қарастырылады және адамның азаматтық бейнесі мен оның ішкі мәнін ашып көрсетеді. Әлеуметтік психологияның тармақтары: этностық психология, ұлт психологиясы, таптар психологиясы және дін психологиясы әлеуметтік өмір тынысын жан - жақты қамтиды.

Әлеуметтік психология пәнінің үш бағыты бар:

• Әлеуметтік психология пәнін «көп массалы психика» ретінде көрді. Зерттеушілер психикалық кластар, үлкен әлеуметтік топтар болды. Соңында, осы бағы бар ішінде бір ауыздан коллективті зерттеу қажеттігін айтты. Қорытындысы, әлеуметтік психология қоғамды зерттейді;
• Керісінше, басты пәнін тұлға деп алды. Назар психикалық ерекшелікпен, тұлға ерекшелігіне, тұлға типіне аударылды. Екінші жағдайда тұлғаның қоғамдағы орнын әлеуметтік психологияның пәні ретінде қарастырды;
• Соңғы бағытта алдыңғы екі пәнді біріктіре білді. Мұнда әлеуметтік психология массалы психикалық процеспен тұлғаның топтағы орнын зерттейді;

Шағын топ мәселесі

     Шағын топты айтпастан бұрын, алдымен топқа анықтама бере кетейік. Сонымен, топ дегеніміз – адамдардың өмірлік әрекеті кезінде ұқсас белгілері арқылы жиналатын адам жиынтығы.  Кіші топты эксперименттік тұрғыда зерттегенде ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарымен тығыз байланысты. Топта индивид басқа адам тұрғанда өз тұрғанда әрекетті не екі есе жылдам, не екі есе аз жасайды. Индивид жасаған әрекет жылдамдығы жоғарылады. Бірақ ,сапасы төмендейді. Оны сенсорлық стимуляция деп атайды. Жалпы топтың пайда болуының екі ерекшелігі бар:

• Әр түрлі шартты белгілеріне байланысты жиналатын топтар, оларды шартты топ деп атайды;
• Белгілі бір жағдайға байланысты саналы түрде жиналатын топтар;

Топтардың негізгі сипаттамалары:

• Топтық құрылым;
• Топтық процесс;
• Топтық нормалар;
• Топтық құндылықтар;
• Санкция жүйесі;

     Санкция  жүйесі дегеніміз – топтың белгілі бір мүшесінің жүріс тұрысының белгілі нормаға сай келесі топ мүшесіне әсер етуі.

Топтың негізгі  түрлері:

• Үлкен топтар;
• Кіші топтар;

Кіші топтың кең  тараған негіізгі үш тобы бар:

• « бірінші» топ (жанұя, көрші, дос);
• «екінші» топ (біреулер арқылы басқалармен қарым қатынасқа түсу);
• формальді топ (жұмыс бригада, мектеп сыныбы);
• формальді емес (кездейсоқ жағдайларда пайда болатын топ);
• мүше тобы;
• референтті топ түрлері бар;