Әлеуметтік психологияның негізгі мәселелері

Кіші топты  зерттеуде үш бағытты қарастыруға  болады:

• Социометрикалық бағыт – негізін салушы Дж.Марено. Қарым қатынас ерекшелігін анықтайды, яғни, топ ішіндегі аутсайдер, лидерді және т.б.
• Социологиялық бағыт – Мейо есімімен тығыз байланысты. Әр адамға жеке, индивидивуалды қарау керек, ерекшелігін, көңіл күйін, психологиясын, әлеуметтік жағдайын ескеру қажет.
• Топтық – динамикалық – негізін салған Курт Левин. Оның «өріс теориясы». Идеясы: әлеуметтік жүріс тұрыстың негізін таным мен әлеуметтік күштен іздеу керек.

Кіші топтағы  динамикалық процесс:

• Топ құрамындағы лидердің бөлінуі;
• Топ болып шешім шығару процесі;
• Топтың қалыптасуы мен ұжымның дамуы;

Тұлғаның бағдарлары мен қарым-қатынас стратегиялары

Адам индивидуалдылығының  көпжақтылығы тек қана кәсіби іс-әрекетте емес,  басқа адамдармен қарым - қатынаста  көрінеді - реалды, гипотетикалық, күнделікті және конфликтілі. К.Хорнидің ойынша, адам бала кезінен бастап басқа адамдарға  деген тұлғалық бағдарлар, 3 негізгі  стратегия өндіріп, кейін оларды ұстанады: бұл адамдарға бағытталған  қозғалыс, онда басты болып басқалар жағынан махаббат болып табылады, ал қалған мақсаттар оны ақтауға  деген қалауға бағыңқы болады; адамдарға қарсы бағытталған  қозғалыс, онда “джунгли философиясы” басымдық көрсетеді: өмір бұл тіршілік ету үшін тоқтамайтын күрес, соның  ішінде басқа адамдармен; соңғысы, адамдардан қашу,тәуелсіздік пен қол сұғылмаушылық  қажеттіліктерімен сипатталады, күрестің әр түрлі көріністерінен бас тартады, бірақ бір сәтте адамның бейімделуіне кедергі келтіреді (19).

Қазіргі кездегі әлеуметтік психологияда өзара әрекеттесу стратегияларын көбінесе қарым-қатынасқа итермелейтін мотивтерге сүйене отырып анықтайды, соның  ішінде күнделікті байланыстар ұйымында келесілерді бөліп көрсетеді:

1.Кооперация (жалпы ұтысты максимизациялау мотивы);

2.Индивидуализм  (өзіндік ұтысты максимизациялау мотивы);

3.Бәсекелестік (ұтысқа қатысты максимизациялау мотивы);

4.Альтруизм (басқаның ұтысын максимизациялау мотивы);

5.Агрессия (басқаның ұтысын минимизациялау мотивы);

6.Теңдік (ұтыстағы әр түрлілікті минимизациялау мотивы);

Бұл стратегиялар қарым - қатынастың бағытын бағыттайды және жуықтап  оның нәтижесін көрсетеді; қарым-қатынас  мақсаттары үшін оның қатысушыларының  мотивтері бірін - бірі толықтырып тұрса  қолайлы болады, ал индивидуализм  мен агрессия стратегиялары қолайсыз болады (4).

Конфликт жағдайында оның қатысушыларының мотивтері әр түрлі  нәтижелерге әкеп соқтыратын мінез - құлықтың спецификалық стратегияларын анықтайды. Бұл білім аумағында  өзіндік және басқалардың (ұжымдық) қызығушылықтарының ара қатынас  шамасымен ерекшеленетін, жарысу, ынтымақтастық, ымыра, қашу және бейімделу сияқты конфликтідегі  мінез - құлықтың 5 түрін бөліп көрсеткен  К. Томастың классификациясы неғұрлым танымал болып табылады.

Конфликтіден  қашқалақтау адам өз жоғалтуларының бағасымен басқаның ұтысын минималдылыққа дейін жеткізіп, конфликтіден қашуға ұмтылған жағдайда көрінеді. Қарсыласу - бұл “арқанды тарту” стратегиясы, бұнда әрбір ұтыс жеткіліксіз болып көрінеді, жеңістер көп болса да, қатысушылар жеңіске жетуден құмар болады. Шегінімділік -партнердің мақсатқа жету үшін, кез келген талаптардан бас тарту, бұл құрбандылықтың өз-өзін жоюшы стратегиясы. Ынтымақтастық - бұл бәсекелестіктің мотивын немесе   адамдардың әлеуметтік  мінез-құлқына сай кооперация мотивын жүзеге асыруға рұқсат ететін стратегия. Ымыра (стратегиялық ұтыс үшін тактикалық шегінім) неғұрлым өнімді стратегия болып табылады, өйткені жоғарыда атап кеткендерден гөрі, конфликтке қатысушылардың жақсы көңіл-күйіне және олардың ары қарайғы қатынастарынының жақсаруына әкеледі. Сонымен қатар жүзеге асыруда ол ең қиыны болып табылады.

Индивидуалдылық құрылымындағы қарым-қатынас стилі                      Кеңестік психологияда бағдарлар мен стратегиялармен бірге көптеген зерттеушілер адамға оларды жүзеге асыруға көмектесетін әдістер жайлы,басқаша сөзбен айтқанда қарым-қатынас стильдері туралы айтады. Кеңестік ғылымда қарым-қатынастың индивидуалды стилін (оны басқаша партнермен “өзара әрекеттесу стилі”, ”өзара қатынас стилі” деп те атайды) зерттеудің бастаушысы В.С.Мерлин болып табылады, ол оны іс-әрекет стилінің жеке жағдайы ретінде қарастырады. Алғашында интегралды индивидуалдылық теориясының авторы бұл түсінікті өзара қатынасты туғызатын операциялар, әдістер және тәсілдердің тұтас жүйесі ретінде анықтады. Сонда ол операциялардың арасынан тек қана қарым-қатынастың әдістері мен тәсілдерін емес, сонымен қатар өзара қатынастар түрін құрудың мақсатын бөліп көрсетті.Тек қана процессуалды емес, сонымен қатар мазмұнды стильдік көрінулерді түсінуге тырысатын қазіргі зерттеулерде, стиль құрылымына мәнді құрамдас бөліктерді қосып, өздерінің назарларын қарым-қатынастың мотивациялық жағына қояды-тек “қалай?” емес, сонымен қатар “не үшін?”. Қарым-қатынас стилі басыңқы қажеттіліктер, мақсаттар, құндылықтар және қарым-қатынас тәсілдерінің арасындағы тұрақты, үйреншікті байланыстардың құрылуының нәтижесі ретінде, басқа адамдармен өзара әрекеттесу нәтижесінде қалыптасатын және мотивтерді жүзеге асыратын тұрақты әдісі болып табылатын психологиялық қасиет ретінде анықталады.Жалпы индивидуалдылық құрылымы секілді, қарым-қатынас стилі өзіне мазмұнды және формалды құрамдас бөліктерді қосады.Біріншісі қарым-қатынас мотивтерінен, құндылықтарынан, қажеттіліктерінен және мақсаттарынан тұрады. Екіншісі әдістер, тәсілдер сияқты қарым-қатынастың мінез - құлықтық, инструменталды ерекшкліктерімен сипатталады. Бірақ, қазіргі уақытта қарым-қатынас стилінің құрылымы жеткілікті түрде зерттелді деп санауға болмайды (яғни қарым-қатынас тәсілдері мен мотивтердің әр түрлі бірлесуінің жүйесін беретін деп). Қарым-қатынастың индивидуалды стильдері мәліметтерді жүйелей отырып, кейбір авторлар, біріншіден, мақсаттарының, формаларының және мазмұндарының әр түрлілігіне байланысты қарым-қатынастың кәсіби, рөлдік (профессионалды) және тұлғааралық стильдерді шектетуді, ал, екіншіден, олардың әрбіреуінің шегінде қарым-қатынастың коммуникативті, интерактивті және әлеуметтік-перцептивті стильдерін бөлуді дұрыс деп санайды.

Күнделікті қарым-қатынас әрқашанда  нақты болады, сондықтан да психологияда әлеуметтік иерархияның әр түрлі  сатысында тұрған адамдар арасынды, жанұя ішінде, сонымен қатар кәсіби іс-әрекет шегінде туындайтын қарым-қатынас  тәсілдері жайлы көбірек белгілі  екені кездейсоқ емес.Басқару (лидерлік), педагогикалық қарым-қатынас және ата-ана тәрбиесінің стиліне қысқаша  тоқтала кетейік.

 

 

Лидерліктің стильдері

Лидерліктің (басшылықтың) стилі түсінігі Курт Левин және оның әріптестері  Р. Липпит және Р.Уайтпен енгізілген, олар стильдің басты себебі ретінде  шешім қабылдау әдісін қарастыруды  ұсынды, соның негізінде автократиялық, демократиялық және еркін стильдері  бөлінді.

 Автократиялық (авторитарлы,  директивті) стиль – басқарушы  өзі ақпаратты жинап, өзі шешім  қабылдайды, топтағы немесе ұйымдағы  жұмыстардың жағдайын өзі бағалайды  және бағынушыларымен негізінен  анық, нақты бұйрық-талаптар арқылы  өзара әрекеттеседі, кері байланысты  қажет етпейді және де оны  болдырмайды. Әсер ету тәсілдері  лидердің өзімен анықталатын  санкциялар болып табылады.

Осындай жағдайда тек басқарушыда  ғана толық ақпарат, жұмыс істеудің жалпы жоспары болады, тек ол ғана өзінің бағынушыларын үнемі бақылауда  ұстайды. Бірақ бұндай басқару жүйесінің  күшті жағы өзінің қызметінің артында  тығылып және өзінің ықыласын көрсетуге  міндетті емес топ немесе ұйым мүшесінің  әрбіреуінің жауапкершілігін нақты  шектеу, жоғары шапшандылық, құпиялықты сақтау мүмкіндігі болып табылады. Басқарудың демократиялық (кооперативті, директивті емес) стилінде басқа ерекшеліктер бар. Бұл жағдайда шешім ақылдаса отырып, топтық дискуссия нәтижесінде қабылданады, лидер өзінің бағынушыларының ойларын біліп, оларды ескереді, үнемі топтағы кері байланысты қолдай отырып, өзінің жұмысына ескертулер мен түзетулерді енгізуге рұқсат етеді.Өзара әрекеттесу авторитарлы басқаруда секілді еңбектің нақты бөлінуімен емес, топ мүшелерінде жалпы бірдей мақсаттардың барымен қамтамасыз етіледі, сонымен қатар әрбіреуі тек өзінің ғана емес, басқалардың да іс-әрекеті жайлы біледі. Демократиялық лидер процессті емес, нәтижені бақылауға алады және топтың өзіндік басқарудың барлық әдістерін мадақтайды, сонымен бірге, әдетте ол жоғары әлеуметтік компетенттілікке ие болады.

Бірақ демократиялық құндылықтарға  сүйенген басқарудың кооперативті моделінде  кемшіліктер болмайды деп ойлауға  болмайды. Бұндай басқаруды жөңге  келтіру көп уақытты қажет  етеді, ал егер де шешімді тез қабылдау керек болса, онда ол жарамсыз болады. Одан басқа үнемі талқылау жағдайында құпия ақпаратты сақтау мүмкін емес.                      

Және, ең соңғы, лидерліктің үшінші стилі, еркін (өз бетімен жіберуші, либералды, laissez-faire) стиль шын мәнінде, негізгі  өмірлік қызығушылықтары топтық өзара әрекеттесу сферасынан тыс  жатқан лидер жағынан басшылықтың  жоқтығымен сипатталады.Бұл жағдайда шешім демократиялық түрде қабылданады, бірақ сәтсіздік кезінде жауапкершілік  “қосақ арасында босқа кеткен”  адамға артылады. Еркін басқару - әдетте автократиялық лидердің келуімен немесе топтың құлдырауымен аяқталатын топтың тұрақсыз күйі.

Табиғи топтық динамикаға және нағыз  формалды емес лидердің келуі үшін жағдай жасалатын еркін стильді  қоса, әрбір лидерлік стилінде күшті  және әлсіз жақтары болады. Курт Левиннің басқаруымен өткізілген зерттеу  демократиялық стильде шығармашылыққа деген ұмтылыста, жоғары қанағаттануда, топтағы қолайлы психологиялық  климатта білдірілетін көбірек субъективті  артықшылық бар екенін көрсетті. Бірақ  еңбек өндірісінің көрсеткіштері (жұмыс өндірістік коллективтерде жүргізілді) автократиялық лидерлік жағдайда ең жоғары, демократиялық басшылық жағдайында сәл төмең, еркін стилі жағдайында ең төмең болды.

Сөйтіп, лидерлік стилі негізінен  қолданылатын құралдар бағынған және басшының индивидуалдылығына сәйкес талаптар қоятын топтың өмір сүру мақсатын бейнелейді. Соңғы кезде, К.Левиннің бөліп көрсеткен  стильдерімен қатар, басқа да стильдер туралы айтылып жүр: қойылған міндетке шоғырланған (“функционалды стиль”) және топтағы өзара қатынасқа  шоғырланған (“аффективті”стиль). Зерттеулер көрсеткендей, “функционалды” стиль  топтың шеткі, қолайлы және қолайсыз өмір жағдайы үшін неғұрлым эффективті болып табылады, ал “аффективті”стиль  аралық жағдайларда жарамды болып  келеді.

Әлеуметтік психологиядағы тұлға мәселесі

        Тұлғаны қарастыратын  екі мәселе әлеуметтену мен  әлеуметтік бағдар – тұлғаның  әлеуметтік контекстті тіршілік  етіунің екі жағын ашады.

       В.А.Петровский  тұлға зерттеуін үш аспектіге  бөлген, яғни, былай қарастырған:

• Кеңістікке кіоген субъектінің индивидуалды өмірі, қасиеті ретінде;
• Кеңістікте тіршілік ететін индивидтер арасындағы байланыстар қасиеті ретінде;
• Интериндивидті кеңістіктің ар жағында тұрған қасиет ретінді;

     Тұоғаның әлеуметтік  психологиялық қасиеттері. Тұлғаның  әлеуметтік психологиялық қасиеттерінің  басты ерекшеліктерін келесідеі  жіктеп көрсетеміз:

1. Жалпы психологиядағы тұлға ұғымының трактовкасын айыру керек. Егер «тұлға» бұл «адам» терминінің синонимі болса, онда ол өзінде адамның барлық қасиеттерін енгізу қажет;
2. Қолданылатын «тұлғаның әлеуметтік қасиеттері» және «тұлғаның әлеуметтік психологиялық қасиеттері» деген ұғымдар әлеуметтік және биологиялық қатынаста болады;

Адамды жүйелі зерттеу  сұрақтарын қарастырғанда  психологияның  өзіндік түсініктері қалыптасады.  Б.Г.Ананьев бойынша  адам ұйымдасуының  төрт деңгейі  ғылыми зерттеулер үшін  қызығушылық тудырады. Олардың қатарына  индивид, іс-әрекет субъектісі,  тұлға, жеке даралық жатқызылған. «Тұлға» ретінде адамды  әлеуметтік тіршілік иесі деп сипаттайды. Осы ұғымның аясында тұлғаның мынадай психологиялық қасиеттері қарастырылады. Олар: мотивация, темперамент, қабілеттік және мінез.

 

 

ТЕМПЕРАМЕНТ

 

НЫШАНДАР  МЕН ҚАБІЛЕТТЕР

 

МОТИВАЦИЯ (БАҒЫТТАЛҒАНДЫҒЫ)

 

МІНЕЗ

 

ЕРІК

 

СЕЗІМ

 

1.2. сурет "Тұлға"  ұғымының құрылымы (Б.Г.Ананьев бойынша)

 

Адамды тануда Б.Г. Ананьев  бөліп қараған тағы бір ұғым «іс-әрекет субъектісі». Бұл ұғым өзінің мазмұны  бойынша  «индивид» және «тұлға»  ұғымының ортасында.  Іс-әрекет субъектісі  адамның биологиялық бастауы  және  әлеуметтілігін біріктіреді.

 

 

               

Қорытынды:

     Қорытындылай  келе, әлеуметтік психология отбасының, ұжымның, таптың, ұлттың тағы да басқа адамдардың тұрған жеріне, кәсібіне, қоғамдағы алатын орнына қарай жіктелетін топтарының психологиясын зерттейді. Әлеуметтік психология қоғамда болып жатқан саяси - әлеуметтік құбылыстардың сырын түсінуге, олардан қорытынды шығарып, қоғамның даму бағытын айқындауға, ірі топтарды және тұтас қоғамды басқаруға, бағыттарды, шараларды айқындай отырып, оны стратегиялы дұрыс жолға салып отыруға көмектеседі. Сондықтан ғалымдар бұл ғылымның болашағы зор, ХХІ ғасырда  жетекші орындарға шығады деп есептейді.  
     Әлеуметтік психологияда негізгі үш тұрғы: психоанализ, бихевиоризм және гештальттеория бағыттары анық көріне бастады. Әсіресе, эксперементтік пәнді тұрғызудың  негізі болатын бихевиористік  тұрғыға көбірек көңіл бөлінді.     Әлеуметтік психология адам мен қоғам арасындағы қатынас мәселелерімен айналысады. Бұл сала адамдардың белгілі бір негізде ұйымдасқан топтары мен кездейсоқ топтары арасындағы өзара қарым-катынастағы психологиялық кұбылыстардың сырын зерттейді.      Әлеуметтік психологияны философия құрамында ұзаққа созылған даму тарихы бар; Батыста ХVIII ғасырдағы ағартушылық кезеңде оған көбірек көңіл бөліне бастады. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында әлеуметтік психология жеке ғылым саласы ретінде орнықты. ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап әлеуметтік психология АҚШ, Англия, Германия, Франция, Жапония сияқты дамыған елдердегі психология ғылымының жетекші бағытына айналды. Әлеуметтік психология бұрынғы Кеңес Одағында да көп көңіл бөлінген. Кеңес билігі тұсында бұл ғылым жетекші салаға айналды. Кеңестік әлеуметтік психологтардың зерттеулерінде тұлға және ұжым мәселелері Батыстағыдай топ динамикасы заңдылықтарынан өзгеше бағдарда алынып, ерекше теориялық құрылғыда қарастырылды. Ұлттардың және өзге ірі әлеуметтік топтардың психологиясы зерттелді. Олардың арасында Қазақстандық ғалымдардың да үлесі болды.