Транзакциялық талдау

     Транзакциялық талдау (Э.Берн)

 

     Берн  теориясындағы тұлға Эго-ның сананың  арнайы қалыптарында және жүріс-тұрыс  үлгілерінде көрінетін ерекше қалыптарының жиынтығы ретінде қарастырылады. Автор  Эго-қалыптың үш негізгі түрін көрсетеді:

1. «Ата-ана» - балалық шақта маңызды авторитеттерге немесе өз ата-анасына еліктеу қалпы. Ол дәстүрлерді, құндылықтарды, нормалар мен ережелерді бейнелей отырып көптеген басқа таптаурындар мен автоматтандырылған жүріс-тұрыс формаларынан тұрады. «Ата-ана» нормалар мен ережелерді білуін қамтамасыз етеді. Негізінде – бұл тұлғаның моральдық аймағын белсендіру.
2. «Бала» - ерте балалық әсерленулермен және алаңдаушылықтармен байланысқан аффективті комплекстері бар төлғаның бөлігі. Бұл қалыптың екі формасы бар: интуицияның, шығармашылықтың, қуаныштың қайнар көзі болатын табиғи «Бала» және «Ата-анасының» ықпалына байланысты өз жүріс-тұрысын ауыстыратын бейімделген тәуелді «Бала». Негізінде – бұл қалпы тұлғаның эмотивті аймағын белсендіру.
3. «Ересек» - қоршаған әлеммен эффективті әрекеттесу үшін ықтимал болатын бағасының және ақпараттың өңделуі жүретін қалпы. «Ересек» «Ата-ана» мен «Баланың» әрекетерін байқайды. Негізінде – бұл тұлғаның рационалды аймағын белсендіру.

    Трансакционды талдауды қолдана отырып, адамдар  эмоция, интеллект, инсайтқа жетеді. Бұл процесс оптимисттілікке әкеледі, яғни адам мынаған келеді. “Иә, дәл солай және бәрі де болады”.

    Берн  теориясы, жүріс-тұрыс өзгешеліктерін бақылауда қалыптасты. Оның негізгі  назарының орталығы –стимулдар болды (сөз ,әрекет, дыбыс). Бұл өзгерістер - бетінде, дауыс ырғағында, сөз құрылымында  мимикасында , өзін-өзі ұстауында көрініс береді. 

    Доктор  Берн бойынша, кейбір трансакциялар  жасырын мотивтерге ие және тұлға  оларды  психикалық ойындарда  манипуляция  тәсілі ретінде қолданады..

     Оның  тағы айқындағаны, адамдар өздерін театрда көрініс оқығандай көрсетеді. Бұл анықтамалар Берннің керемет теориясының дамуына әкелді. Ол теория  трансакционды талдау деп аталады.

     Трансакция- қарсылық бірлігі. Адамдар бір топта  бола отырып, бір-бірін көндіреді   немесе басқа  жолмен өздерінің бір-бірінің бар екендігінен хабардар екендігін көрсетеді. Бұл трансакционды стимул деп аталады.

     Трансакционды стимулға  адам жауап береді.    Бұл трансакционды реакция деп  аталады. Трансакция кезектілік бойынша  жүреді. Ол тұлғаның ерекшеліктерімен, шынайы жағдайымен жоспарланады. Қоғамдық іс-әрекеттің қарапайым формасы- процедура, ритуалдар .

     Процедура – қарапайым қосымша үлкен  трансакциялар сериясы. Ол іс-әрекет пен  әсерге бағытталған. Бұл анализ рамкасында ритуал болып аталады. Қосымша қарапайым  трансакцияның  стереотипті сериясы сыртқы әлеуметтік факторлармен берілген.

     Бейресми  ритуал  қатармен ерекшеленеді, ал ресми  ритуалдар   аз бостандығымен  сипатталады.

     Процедура және ритуал да стереотипті , бірақ  процедура үлкендермен, ритуал ата-анадан келген тізбек бойынша  жүреді.

     Алғашқыда транзакционды талдау психотерапиялық әдіс ретінде дамыды. Транзакционды талдау белгілі бір топтарда қолданылады. Топта адамдар өзін сезіне алатын  тұлға құрылымын қарастырады.

     Транзакционды талдау тек психотерапияда қолданылып қана қоймай, адам жүріс-тұрыс мүмкіндіктерін толғандыруды шақырады. Мұны көп адамдар түсінеді және қолданады.

     Транзакционды талдау - бұл рационалды әдіс.Ол жүріс-тұрысты аяқтауға негізделген .Ол бойынша әр адам өзіне сенуге үйренеді, өзі үшін ойланады және шешім қабылдап, өз сезімдерін ашық білдіреді. Оның принциптері жұмыста , үйде және көршілерімен қатынаста қолданылады, яғни  барлық жерде.

     Берн  айтуынша, транзакционды талдаудың маңызы: “ашық және ортақ өзара әрекетте  эмоционалды және интеллектуалды тұлға өз компонеттерімен эмоция және интеллектісін қолдануда қабілетті”.

     ТА-дің  4-талдау түрі бар.

1. Құрылымдық-жеке тұлға талдауы.
2. Трансакция - адамдар әрекеті , бір-біріне не айтқандары туралы талдау.
3. Ойын – ашық трансакция талдауы.
4. Қойылым- жекелік, өмірлік қойылым талдауы. Мұнда еріксіз түрде адамдар ериді. 

     Құрылымдық  талдау сұрақтарға жауап беретін әдіс. Мысалы: “Мен кім?”, “неге мен дәл осылай жасаймын?” “Мен қалай бұл сапаларды игердім?”. Бұл тұлғаның  “мен” қалпын үйренуге негізделген сезімді, адам жүріс-тұрысын талдайтын әдіс. Мысалы: баласын қатты дауыспен ұрсып жатқан анасы, досы телефон соғып , досының даусын естігенде бет әлпеті, дауыс ырғағы өзгере бастайды.

     Берн  “Мен” қалпын “тиянақты қабылдау типі” ретінде анықтайды. 

     Тұлға уайымы мида және жүйке клеткаларында жазылады. Оған қосымша: сәбилік даму, тәрбие, өткен оқиғаларына байланысты сезімдер.

     Әр  тұлға 3 қалыптан тұрады. Олар жүріс-тұрыстың ерекше көздері: мен - ата-ана, мен - бала, мен - үлкен қалпы. Олар шынайы адамдарды көрсетеді.   

     «Мен» қалпының құрылымдық диаграммасы.

Мен қалпы  төмендегідей анықталады:

“Мен-ата-ана” - бағдарлар, жүріс-тұрысты көрсетеді, ата-анадан алған ескертпелер де , қамқоршы өзге адамдарға байланысты жүріс-тұрыстарда көрінеді. Іштей ескі ата-ананың  нақыл сөзі ретінде көрінеді.

“Мен-ересек” тұлға жасына тәуелді емес. Ағымдық шынайылықты қабылдауға , объективті ақпаратты алуға бағдарланған.

“Мен-бала”  табиғи бейнеде  қалыптасатын барлық қозуларды иемденеді.  Ертегі кездегі  уайымдарды,  өзіне , өзгеге деген реакцияларын жазба түрде алады. Ол ескі сәбилік кезеңнің жүріс-тұрысы ретінде көрінеді.

Егер  бір адам келесі біреуді күлкімен, бас изеумен , сөздік сәлеммен қарсы  алса транзакционды талдау тілінде «контакт» деп аталады. Барлық трансанкцияны бөлуге болады: қосымша,  қиылушы және жасырын.

Егер  үндесу күйіне сәйкес келсе трансакция «қосымша» болады. Коммуникация -  адамдар бір-бірімен  ашық қарым-қатынас  жасағанда орындалады.

Қосымша трансакция:

 

                     Бірінші  тип      Екінші тип 
 

     Қиылысушы адам  қатар бір-біріне қарап тұрады, кейін арқасымен бір-біріне бұрылады, әңгімелесуді жалғастырғысы келмейді. Стимулға күштеген реакция берілгенде пайда болады.

     Психоанализ (З.Фрейд)

     Ортодоксалды  психоанализ – З. Фрейдпен құрастырылған 1) психикалық бұзылыстарды емдеу әдісі; 2) бейсаналық психикалық процестер туралы ілім.

     Психоанализдің  негізінде психиканың 3 деңгейі жатыр: сана, санадан бұрын және бейсана. Сана деңгейі – қазіргі сәтте  санадан өткізетін ойлар, әсерленулер және түйсінулер. Санадан бұрын деңгейі қазіргі сәтте санадан өтілмейтін, бірақ та санаға жеңіл орала алатын тәжірибені құрайды. Бейсаналық деңгейі – саналық деңгейге шығуы қауіп, алаңдаушылық сезімдерін тудыратын еске түсірулерді, қалауларды, инстинктивті құмарлықтардан тұратын психикалық аймақтың ең терең және маңызды деңгейі.

     Фрейд бойынша тұлғаның құрылымы 3 компоненттен тұрады: Ид (Ол), Эго («Мен») және Супер-эго (Меннен жоғары). Ид толықтай бейсаналылықта қызмет етеді және тұлғаның энергетикалық негізі болып табылады. Ол туа біткен бейсаналық инстинктерден тұрады және ол қанағаттандыру принципен жүреді.

     Эго шындықтың принципіне бағынады және екіншілік процесімен әрекет етеді. Шындық принципінің мақсаты - шиеленіс разрядын қажетті объект табылмағанша алдын алу. Екіншілік процесс арқылы Эго ортада бейімделуге мүмкіндік беретін механизмдерді өндіреді.

     Эгоның  негізгі қызметі Фрейд бойынша  өзін-өзі сақтандыру.

     Супер-эго  моральдық тыйым салулардан, нормалардан, дәстүрлі құндылықтардан және қоғамның идеалдарынан тұрады. Идентификация механизмнің әсерінің нәтижесінде қалыптасады. Идентификация процесінде балаларда Эдиптік комплексі, яғни баланың идентификация объектісіне сезетін амбиваленттік сезімдердің жиынтығы қалыптасады. Супер-эго екі құрылымнан тұрады: ар-ұяттан және Эго-идеалдан. Ид толықтай санасыз болса, Эго мен Супер-эго сананың барлық үш деңгейінде әрекет етеді.

     Фрейдтің  ойынша тұлғаның үш компонентінің арасында тұрақсыз тепе-теңдік жүреді. Ид-тағы инстинктер адамға ішкі конфликт тудыратын қалауларын айтады. Ид пен Супер-эгоның қарама-қайшы талаптарының арасындағы конфликт Эго-ның әрекетімен шешіледі. Эго ол үшін психологиялық қорғаныс механизмдерін қолданады.

       Фрейд бойынша екі туа біткен бейсаналық инстинкт бар: өмір инстинкті мен өлім инстинкті. Олар адамның жүріс-тұрысын қалыптастыратын энергияның өтуші каналдары болып табылады. Өмір инстинктімен байланысқан ерекше энергияны Фрейд либидо деп атады. Бұл сонымен бірге тұлға дамуының, мінездің негізі. Фрейд психосексуалды дамудың бес кезеңін бөледі: оральды, анальды, фалликалық, латентті және генитальды.

     Психоаналитикалық психотерапияның негізгі әдістері – еркін ассоциация әдісі, түс  көруін талдау, қарсылық көрсетуді  талдау

     Психоаналитич. терапия направлена на изучение бессознательного с целью осознания неосознаваемых мотивов, фиксаций, защитных механизмов, способов поведения и т. п., что, в свою очередь, ведет к усилению Эго и построению более реалистичного поведения. Осн. методы психоаналитич. психотерапии – метод свободных ассоциаций, анализ сновидений, интерпретация сопротивления и анализ переноса (см. Трансфер).

     П. оказал исключительное влияние не только на психологию и психотерапию, но и  на философию, культурологию, социологию, во многом определив культурную ситуацию XX в.

     АНАЛИТИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ  
(К.Г.Юнг)

 

     А. п. создана швейцарским психиатром и психологом Юнгом и разрабатывается его многочисленными последователями. Как и в др. теориях глубинной психологии (см. также Психоанализ, Индивидуальная психология), гл. внимание в ней уделяется бессознательным психическим процессам. В психоанализе и А. п. есть общие категории и объяснительные принципы. Динамич. аспект функционирования психики в обоих направлениях представлен понятием либидо. Однако у Юнга либидо понимается не как сексуальная энергия, а как гипотетич. категория, описывающая разл. виды психической активности. Либидо существует в потенциальной форме (желание) и форме активных действий.

     Если 3. Фрейд говорил о решающем влиянии на личность инфантильных переживаний, то Юнг обратился к детству человеч. рода. На основе анализа обширного материала клинич. и эксперимент. исследований, древних мифов, сказок, обычаев, ритуалов примитивных народов, религ. учений, древних наук, таких как алхимия, астрология. Юнг доказал существование коллективного бессознательного, возникшего в результате эволюции биол. вида "человек" и представляющего собой накапливающийся опыт человечества в форме архетипов. Архетипы явл. формами восприятия и осмысления действительности. Они повторяют, разрабатывают сходный опыт переживаний в разных поколениях. Человек, не реализующий архетипы, не дающий им выхода через сознание, создает напряжение, которое может разрушить Эго.

     Для объяснения движения энергии Юнг  ввел принцип полярности: каждому  желанию, свойству соответствует его противоположность. Если чел. сознательно стремится к определ. цели, то в бессознательном присутствует противоположное намерение, чем объясняется бессознательный срыв сознательных намерений. Этот принцип распространяется и на взаимоотношения архетипических фигур (напр., Тень – противоположность Эго и Персоны), и на психические функции (см. Типология личности), и на свойства (если мужчина сознательно культивирует маскулинность, то эмоциональность, импульсивность вытесняется им в бессознательное). Невротич. развитие рассматривается как односторонность, когда доминирует одна тенденция.

     Накопленная в индивид, и коллективном бессознательном  энергия может переместиться  в сознание и разрушить рациональный процесс, потому что ее действие примитивно. Напр., человек стремится быть уступчивым, мягким. Тогда активность, твердость может проявиться в несоответствующей ситуации агрессивной реакции. В то же время противоположности, компенсируя друг друга, создают напряжение, способствующее росту. Если человек сознательно игнорирует какую-либо сферу, напр., сексуальность, то бессознательное через сновидения напоминает о ней.