Зейін туралы жалпы ұғым

   Зейін туралы жалпы ұғым

   Зейін деп — адам санасының белгілі  бір затқа бағыттала тұрақталуын  көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек  айтқанда, зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу. Мысал келтірейік. Оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы көрінеді (бала көзін қадайды, шұқшия үңіледі, демін ішіне тартады т. б.). Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң географияны оқуға көшеді. Сабағын оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен айналысады. Осы көріністердің бәрінде де бала әрекеттің әрбір түріне өз зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады.

   Осындай түрлі кезеңдерде бала психикасының белгілі бір объектіге бағыт  алып және сонда азды-көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.

   Адамға  тән әрекеттің кез келген түрінде  зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы  қиын. Орыс педагогикасының атасы  К.Д.Ушинский (1824-1870) зейіннің маңызын  былайша көрсеткен еді. "Зейін  адам санасынан қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын, адам жанының  жалғыз ғана есігі болып табылады, демек, бұл есікке ілімнің бірде-бір  сөзі соқпай өте алмайды, егер де ол соқпай өтсе, онда баланың санасында  ештеңе де қалмайды".

   Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызу  дұрыс болмас еді. Өйткені адам өз өмірінің әрбір кезеңдерінде бір  нәрсені қабылдайды не есіне түсіреді, бірер нәрсені қиялдайды, бір  нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін  болса, өз алдына бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін  психикалық әрекеттің айрықша бір  жағы, сананың ерекше сипаты болып  табылады. Психикалық құбылыстар зейінге  түрліше әсер етеді. Сезім зейінді  күшейте түсуге не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен бір объект жағымды сезім туғызып зейінді  күшейтеді де, ал көрші кластан  естілген ән-күй сабақ тыңдап отырған  баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял процестері де зейінге түрліше  әсер етіп отырады.

   Зейіннің  физиологиялық негіздерін И.П.Павлов ашқан жүйке процестерінің  өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады.

   И.П.Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда болса, осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестері пайда болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу берілсе, басқа нәрселер туралы жөнді ойлай  алмайды. Осы кезде мидың бір  алабында күшті процесі болып  жатады да, айналасындағы алаптарда  тежелу болады (теріс индукция заңы).

   Зейіннің  физиологиялық негіздерін орыс физиологы, академик А.А.Ухтомскийдің (1875-1942) доминанта  теориясы бойынша да жақсы түсінуге болады.

   Сыртқы  дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің  ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді  де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапқа беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден (мысалы, сағат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа нәрсеге көңіл аудармай, үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге жәрдемдеседі. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, мидағы басыңқы қозу әлсіз тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен күшейіп отырады. А.А.Ухтомскийдің доминанта теориясының мәнін И.П.Павловтың "Қозудың оптимальдык, алабы" дейтін теориясы онан сайын толықтыра түседі.

   И.П.Павловтың  оптимальдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын физиологиялық  тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді.

   Қозу  процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені онда әр уақытга қозу пайда болатындай жағымды "оптимальдық жағдай" жасалып  отырады. Оптимальдық қозуы бар  осы алап — ми қабығының творчестволық  бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық  негізі. Бұл жөнінде И. П. Павлов былай  дейді: "Бас сүйегінің сыртынан біз іштегі миды байқай алатын болсақ, онда ми сыңарларының оптимальдық қозу пайда болатын жері жарқылдап  көрінсе, біз ойлап отырған саналы адамның ми сыңарларында формасы  және шамасы өне бойы өзгеретін тамаша тұрлаусыз жарқылдаған сәуледағын көрер едік, бұлар ми сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды-көпті  қара көлеңкенің ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді". Ұлы физиолог оптимальдық қозу үнемі қозғалыста болатындығын айта келіп, оның мида ауысып отыруының өзі зейін бағытының  да өзгеріп отыруы деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің бірінен екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы оптимальдық  қозу алабының жұмысы болады. Оптимальдық  қозуы бар алап (өзара индукция заңы) мидың басқа бөліктеріндегі тежелуді күшейтеді.

   Мұндай  жағдайда адам зейіні бір жерге күшті  шоғырланады да, ол қалған объектілерді байқамайтын болады. Оптимальдық  қозу алабын екінші сигнал жүйесінен  шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сөздік сигналдар ми қабығындағы  осындай алаптардың бір-біріне ауысуын  тездетіп отыратындығын, сайып келгенде, психикалық әрекеттің талғамалы  сипатта болатынын жақсы көрсетеді. 

     Зейін түрлері

   Адамдардьщ  зейіні ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үшке бөлінеді.

   Сыртқы  дүниенің кез келген объектілері  кейде ырықсыз-ақ біздің назарымызды өзіне тартады. Мәселен, көшемен кетіп бара жатқан адамның бояулы афишаға көзі түссе, оған мойнын бұрады не милиционердің ысқырығына жалт қарайды т. б.  Адам өмірінде ырықсыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұл түрі әсіресе жас балаларда жиі кездеседі. Өйткені балалық дәуірде адамның күрделі іс-әрекеттері (оқу, еңбек т.б.) белгілі жүйеге келе қоймайды да, осының нәтижесінде оның психикасы өте нәзік, түрлі сыртқы әсерге берілгіш келеді. Әрине, бұдан бала есейген соң, оның ырықсыз зейіні маңызын жояды деген қорытынды тумау қажет. Адам өмірінің барлық кезеңдерінде ырықсыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қызығу — ырықсыз зейіннің бұлағы. Өйткені қызықты іске көңіліміз тез ауады. Мәселен, қызықты кітап оқуға ырықсыз зейін жеткілікті. Ал қызықсыз кітапты оқу — ырықты зейінді керек етеді. Ырықты зейінде де қызығу орын алуы тиіс. Бірақ ырықты зейін де жанама, дәнекерлі қызығуды керек етеді. Мұнда адам өз ісінен шығатын                                                                                                                                                                          нәтижеге қызығады, оны орындау үшін күш жұмсайды, өйтпесе іс өнбейді, күткен нәтижеге қол жеткізе алмайды.

     Ырықсыз зейін физиологиялық  тұрғыдан барлау (ориентировочный) рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады. Ырықсыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі жағдайлар себеп болады:

   а) күшті тітіркендіргіштер (көзді  аштырмайтын жарық, қанық бояулы заттар, қатты дауыс, мұрын жаратын  иіс т. б.), заттар мен құбылыстардың  жаңалығы мен қозғалысы (мәселен, адамның  үстіндегі киімінің өзгеруі, дыбыстың, жарықтың артуы не кемуі т. б.);

   ә) адамның сыртқы дүниедегі объектілерге қатынас жасауының дәрежесі (қызығу, қажетсіну, көңіл күйінің хош  болуы) ырықсыз зейіннің тууына жақсы  әсер етеді.

   Адамның ырықты зейіні әрекетті саналы түрде  белгілі ерік күшін жұмсау арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде  белгілі бір мақсат қойып, объектіге  ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына дейін  ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап  етеді. Ырықты зейін мынандай ерекшеліктермен  сипатталады:

   1) Қандай болмасын бір әрекеттің  талабына сай зейінді бағындыра  алу үшін іс-әрекетке тікелей  кірісу қажет.

   2)   Үйреншікті  жұмыс  жағдайын  жасап  алып, алаңдататын нәрселерден  бойды аулақтатқан жөн.

   3)  Орындалатын істің мәнісін, маңызын  түсіну үшін білімге шын ықыласпен  берілген дұрыс.

   4)  Түрлі қолайсыз жағдайларда да  жұмыс  істеуге машықтану.  Мәселен, көңілді алаң қылатын  бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл-гүрсілдерде де) әсеріне берілмей  жұмыс істей беру.  Бұл зейінді  шынықтырудың,  оны мықты және  шыдамды етіп тәрбиелеудің ең  жақсы жолы болып табылады.

   5)  Зейінді болуды өзіңе үнемі  ескертіп отыру керек. Бір сөзбен  айтқанда, ырықты зейін деп іс-әрекетті  жоспарлы түрде ұйымдастыруды  айтады.

   Зейіннің, екі түрі де бір-бірінен ешқашан  қалмай ілесіп отырады.  Ырықты зейін  ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады. Шындығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес. Оқушы алғашқыда  жай қызыққан нәрсесіне тікелей  зейінін аударады, ал содан кейін  сабақтың мақсатына қарай тікелей  қызық емес басқа материалдарға  да зейін қояды. Алғашқы уақытта  қызықсыз болып көрінген сабақ кейін  балаға түсінікті бола бастайды. Бұл  кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты зейінінің пайда бола бастағаны.

   Зейіннің  үйреншікті деп аталатын түрі де бар. Үйреншікті зейін — адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-ақ орындалатын зейін. Мәселен, бала оқуға төселсе, бұл оның тұрақты әдетіне айналса, оның зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да үйреніп, жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үйреншікті зейіннің де табиғаты осыған ұқсас. Өйткені үйреншікті зейін ырықты зейіннен дамып қалыптасады. Зейіннің қай түрі болмасын іс-әрекеттен нәтиже шығаруға бағытталады. Егер адам жұмысқа өздігінен беріліп істесе, ырықсыз зейіні көрінеді. Бірақ ұзақ жұмысты тікелей қызығып істей беру де оңай емес. Мұндай жағдайда ырықты зейінге орын беріледі. Ылғи ырықты зейінмен жұмыс істеу де адамды қажытып шаршатады. Сондықтан адам жұмысты зейіннің осы екі түрін қатынастыра отырып, үйреншікті зейінмен істеуді әдетке айналдыруы қажет.

   Зейіннің  негізгі қасиеттері

Зейін жөнінде әңгіме болғанда оның мына төмендегі қасиеттерін еске алады

А. Зейіннің тұрақтылығы және жинақтылығы

   Адамның зейіні бір объектіге немесе бір  жұмысқа ұзағырақ тұрақтай алса, оны  зейіннің тұрақтылығы дейді. Мысалы, өндіріс озатының не хирург дәрігердің жұмыс үстіндегі зейінін осыған жатқызуға болады.

   Зейінді бір жерге тұрақтатып, жинақтап алу  арқасында адам істеп отырған  ісін тереңінен түсініп, оның әр түрлі  байланыстарын анықтайды. Зейінді  тұрақтата алушылық саналы әрекетке өзіңді жеге алудың басты бір белгісі  болып табылады.

   Зейіннің  осы қасиетінің оқу процесінде маңызы зор. Сабақ үстінде баланың назарын  көп нәрсеге аудармай, басты бір  нәрсеге не белгілі бір әрекетке ғана аударып, оған тұрақтатып әдеттендіру  керек. Сонда ғана бала есейген кезде  үлкендердің көмегінсіз-ақ зейінін  тиісті объектіге жинақтай алатын болады.

   Ересек  адамдар жұмыс үстінде зейінін 40 минуттай бір объектіге тұрақтата  алады. Осындай 10—20 минуттық зейін  қоюшылықтан кейінгі бірнеше  секундта көңілдің бір нәрсеге бөлінуі  сол жұмыстың одан ары ұйымдастырылуына ешбір нұқсан келтірмейді. Қайта  бұл секілді тынығу, жұмысты бірнеше  сағат бойы жақсы, тұрақтап істеуге  мүмкіндік береді. Адам соншалық ерік-жігермен зейін салып жұмыс істеген  жағдайда да оқтын-оқтын ойы бөлініп, басқа бір затқа ауып отырады. Осылайша зейіннің бірде әлсіздене, бірде күшейіп тұруын зейіннің толқуы дейді. Толқу — зейіннің табиғи қасиеттерінің бірі. Мәселен, бар ілтипатпен кітап оқыған адам да анда-санда бөтен ойға түседі, басын көтеріп жан-жағына қарайды. Зейіннің мұндай толқуы, әрине, адамның көңіл аударған нәрсесіне ойының бөлінуіне, зейінін тұрақтатуына бөгет болмайды. Кейбір адамдардың зейіні толқымалы келеді. Бұған қатты тітіркендіргіштер, күшті эмоциялық әсерлер, сондай-ақ адамның өз еркін жөндеп билей алмауы себеп болады.

   Зейінді ұзақ уақыт бойы іс-әрекетке жеткілікті жұмылдыру үшін, әсіресе, оның бөтен  нәрсеге көңілі ауып кетпеуін ойластыру  керек. Бұл кеп күш жұмсауды қажет  етеді. Зейінді алаңдататын әр түрлі  тітіркендіргіштерге қарсы күресу — қажетті шаралардың бастысы. Мәселен, ысқырған дауыс, қоңыраудың сылдыры, сырнай-керней т. б. адамның тынышын кетіреді. Зейінін  жақсы ұйымдастыра алатын адамдар  осындай жағдайда да жұмысты тез  және сапалы орындайтыны байқалады. Адамды алаңдататын нәрселер көп  болғанмен, олардың барлығы да кесел  тигізе бермейді. Мәселен, машинаның  дүрілі, музыканың әуені зейінді  аударатын тітіркендіргіш болғанмен, оларға шыдап отыра беруге болады. Ал қасыңдағы адамның айқай-шуы, реніш т.б. адамды күштірек алаңдатып, жұмыс істетпейді. Әрине, бұларды  жоюдың мүмкіндігі болмаса, оған көңіл  аудармай, сабырлылықпен жұмыс істей  беруге болады. Әрине, бұған ерік-жігер  қажет. Осындай ыңғайсыз жерлерде жұмыс  істей алушылық — адамның жақсы  қасиеттерінің бірі. Мәселен, орыстың  атақты жазушысы А. П. Чехов жас кезінде  көп әңгімелерін ойын-күлкі, той-думан  үстінде жазса, ал Мусоргский мен  Бородин өздерінің опералық шығармаларын қонақта отырып-ақ жаза беретін болған. Қандай жағдайда да адам зейінге кедергі  келтіретін нәрселерді жеңе алатын болуға тиіс. Тіпті тыныш жерде отырып жұмыс істеуді ұнататын адамдар  да өзін ыңғайсыз жағдайларға төселттіріп, кез-келген жағдайда жұмыс істей  алатындай қабілетке ие болуы  тиіс.