Орал «Мақсат» медициналық
колледжі
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: «Арал теңізі жағдайы»
Орындағандар:
«Емдеу ісі-21» тобының
студенттері
Талгатова Гаухар
Кажимова Жаңылсын
Мендыгалиева Айзада
Баядылова Сауле
Тексерген: Хамитова Г.С.
Орал қаласы 2013 жыл
Жоспар:
I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім
1. Арал теңізінің тарихы
2.Арал флотилиясы
3.Арал теңізінің экологиясылық
ахуалы
4.Арал апатына себеп болған
факторлар
5.Экологиялық дағдарысы
6.Теңізді құтқарудағы
болжамдар
III.Қорытынды
IV.Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Арал теңізі — Қазақстан мен Өзбекстан шекарасында орналасқан сутоған.
Теңіз ХХ ғасырда ауданы жағынан (68 мың км2) әлемдетөртінші орында болған болатын,
бірақ 1960 жылдардан бастап теңіздің суы азайып келеді.
Арал теңізі, Кайнозой дәуірінің орта шетінде, яғни бұдан 21 млн. 1200 жыл бұрын Каспий теңізінеқосылып жатқан. Бұған теңіздің
терістік бетіндегі қазіргі Сарышығанақ, Ақеспе тұсынан 80 метр тереңдіктен Олигоцен уақытында өмір сүрген қызыл балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектерінің тасқа
айнала бастаған күйінде табылуы дәлел
болмақ. Бұл теңіздің кезінде мұхитпен қосылып жатқандығын көрсетеді.
Сондай-ақ Арал маңынан акуланың тісі мен сүйегі табылды. ХІХ ғасырдыңорта кезіндегі Арал-Каспий
ойпатының пайда болуы жөніндегі болжамдардан
Арал бассейнініңгеологиялық ерте кезеңде Жерорта теңізімен тұтасып жатқан су айдыны екенін,
оның кейінгі Альпілікдәуірлерде жер қыртысының
көтерілуіне байланысты ұсақ су айдындарына
бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал теңізінің
көлемі жайлы, Арал теңізі жайлы ұғымдар
сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.
Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын
өзіне аударып отырған осы су айдынын
зерттеу сол ерте заманан бүгінгі күнге
дейін жалғасып келеді деуге болады. Міне,
сондықтан да көне зерттеулер мен қазіргі
жаңа мәліметтерді салыстыру арқылы Арал
теңізі бассейнімен оның жағалауының
дамуэволюциясын, сондай-ақ ғасырлар бойы өзгеру
сипатын анықтау қиын емес. Мысалы, ежелгі
заманның өзінде Арал теңізі көп елдерге
мәлім болған. Өйткені, сол IХ-X ғасырлардағы
араб ғалымдары – Ибн Хордадбех, Ибн Руста, Әл-Масуди, Әл-Истахри келтірген мәліметтер аса құнды
саналады. Демек, бұл еңбектерден сол кездегі
Аралдың көлемі мен жағаларының пішіні
туралы мағлұмат алуға болады.
Ибн-Хордадабех «Китаби-ал-масалик
Вал-мамлик» саяхаттар мен мемлекеттер
кітабы атты еңбегіндеАмударияны -Жейхун, Арал теңізін - Күрдер
көлі деп атайды. Ал Ибн-Рустеннің Амудария мен Арал теңізі туралы
жазғандары неғұрлым нақты, оның мәліметтері
бойынша, Арал теңізінің көлемі 80 фарсах
(бір фарсах-6 шақырым). Теңіздің басты
жағалауындағы Жоталары Сиякух (қара таулар)
деп аталады. Ал оң жақ жағалауы батпақты,
онда қалың орман өскен. Демек аталмыш
Сиякух – үстіртің тік жарлы құздары болуы
мүмкін. Өйткені оның батыс жағалауы қазір
де биік келеді, кейбір нүктелердің биіктігі
190 метрге жетеді.
Сол сияқты Араб географы Әл-Истахри Арал теңізін «Хорезм көлі»
деп атаған және Сырдария жөнінде мәліметтер келтірген.
Истахри былай дейді: «Бұл көлдің айналасы
100 фарсах. Суы тұзды, көлге Жейхун, Илаш
Сырдария және басқа өзендер құяды».
Сондай-ақ Х ғасырдаөмір сүрген белгісіз автордың
парсы тілінде жазған «Худуд-ал Алам шығыстан
батысқа дейінгі әлем облыстары» атты
қолжазбасында да Арал теңізінің сипаттамасы
берілген. Мұнда теңіздің көлемі 300 фарсахқа
тең келетіні және жағалауларының құмды екені жазылған. Жоғарыдағы
Арал теңізі жөнінде мәлімет қалдырушылар
негізінен теңізді арнайы зерттеген адамдар
емес, жолшыбай көргенін жазған саяхатшылар,
жалпы дүниежүзілік әдебиетке қатысты шағын дерек жинаған
шолушылар. Сондықтан бұл кезде Арал теңізі
жайлы нақты ғылыми зерттеулер болған
жоқ деуге болады. Дегенмен осы өлкенің
сол кезеңдегі көрсетілген табиғат жағдайлары
мен қазіргі табиғатының өзгерісін салыстыра
қарағанда өңірдің сипатынының бұрынғы
кезде нақты қандай болғандығына көз жеткізуге
болады.
Негізгі Арал теңізі жайлы
нақты деректі мәліметтердің
жиналуы, яғни арнайы зерттеулердің
басталуы ХVІІ-ХІХ ғасырлардың еншісіне тиеді. Өйткені бүгінгі
Арал деген атау сол ХVІІ ғасырдан бергі жерге берілген. Яғни 1740-1741 жылдары Сырдария мен Арал маңын зерттеуге алғашқылардың
бірі болып, Иван Мурауин қатысып, тұңғыш
рет Арал теңізінің шығыс жағалауларын
өте дәлдікпен арнайы түсірілімге түсіріп,
карта жасаған. Жалпы Арал теңізі жайлы
соңғы толық зерттеулер 1946–1950 жылдар аралығында болған. Ондағы
мәліметтер бойынша теңіз көлемі 66 мың шаршы шақырымды
құрап, ең ұзын бөлігі 424 шақырым, ал ендігі
бөлігі 292 шақырым, орташа тереңдігі 16,1 метр, ең терең
жері 68 метр деп сипатталып
жазылған. Содан қалған бүгінгі теңізде
шамамен 15-20 мың шаршы
шақырымға жуық қана су айдындары бар
көрінеді. Теңіздің осындай тартылуына
орай өңірде алғаш рет 2001 жылы Арал теңізінің табаны
қала орны болған деген болжам жасалды,
ал бұл күндері осы болжам шындыққа айнала
бастағандай.
Өйткені бұрын Арал теңізі
өз деңгейін сақтап тұрған жылдары
сол жағасынан көне заманға тән ою-өрнектер, адам сүйектері ұшырасқан
кездері болғаны жөнінде кезінде теңізде
жүзген кейбір қарт кеме капитандарының
талай өз аузынан естіген кездеріміз де
болды. Бірақ та, ол кезде теңіз астында
қала барын кім білсін. Ал енді теңіз тартылып,
жағасы әр деңгейде ашыла бастағанда,
қазір де бұл жағдай жиі көріне бастады.
Өйткені қазіргі археолог ғалымдардың деректері бойынша
құрғаған теңіз табанынан табылған әлгі мешіттің ою-өрнектерді сол 12-15 ғасырлардың еншісіне жатқызады. Сондай-ақ
бұған дәлел ретінде Арал тарихынан белгілі
сол 1592 жылдарға дейін қазіргі табылған
қала орны яғни, «Барсакелмес» аралының батыс беті құрлықпен
бірігіп жатқан көрінеді. Кейін теңіз
суының көтерілуіне байланысты құрлықтан
бөлініп қалған. Сондай-ақ жоғарыда сөз
болғандай сол ертедегі араб ғалымдарының
деректері бойынша да теңіз көлемі сол
әрқили көлемде өзгеріп отырған. Мысалы,
80,100 және 300 фарсах мөлшерінде. Егер де
бір фарсах 6 шақырым болса, сонда кезінде
теңіздің ең үлкен деген көлемі не бәрі
300 х 6 = 1800 шақырым ғана. Бұл – теңіздің
сол 1950 жылғы көлемімен салыстырғанда
төмен екенін көрсетеді. Міне осыған орай
бір сөэбен айтқанда «Барсакелмес» аралы сол 1592жылға дейін құрлықпен жалғасып
жатыр деген сөз шындыққа жақын.
Арал ойысы – Арал теңізі ойпатын және оның солтүстігін, шығысы
мен оңтүстік-шығысын алып жатқан мезозой-кайнозой шөгінділерінен құралған тектоникалық
құрылым; геоморфология тұрғыдан алғанда
солтүстік Қызылқұмға жалғасып жатқан ойпат. Тұран плитасының құрамына енеді. Ауданы 350 мың км2 шамасында.
Арал ойысының солтүстік-шығысы, Тұран шығысы, оңтүстігі жайпақ жазық,
ал Үстіртке жалғасатын батыс жағы тік жарлы
болып келеді.
Арал ойысы солтігінде
Торғай ойысының оңтүстік шетімен, шығысында Аққырқақұм
қыратымен, оңтүстігінде төменгі Әмудария мегаантиклиналімен шектеседі.
Ойыстың оңтүстік-шығысындағы Бозкөл қырқасы оны шығыс Арал және Тәжіқазған
қазаншұңқырларына бөледі.
Арал ойысы табанының
жоғары бөлігі палеозой мен триас шөгінділерінен түзілген. Оның
үстін мезозой мен кайнозойдың қалыңдығы 1800 – 2000 м шөгінді
жыныстары (саз, құмтас, әктас, мергель) жауып жатыр. Арал ойысының юра мен бор шөгінділерінде мұнай мен газ, палеогенжыныстарында қоңыр көмір, темір кендері кездеседі, сондай-ақ
жер асты суының мол қоры бар.
Арал флотилиясы
19-ғасырдың ортасында Ресей патшалығы Орта Азия хандықтарының, Арал теңізі
мен Әмударияның шекараларына жақындай түсуі
бұл өңірде порттар салып, Арал флотилиясының
құрылуына әкелді. Ең алғашқы әскери «Николай» шхунасы 1847 жылы Орынборда құрастырылып,
Сырдарияның жоғары ағысы арқылы Райым бекінісіне жеткізілді. 1847 жылы
20 тамызда шхуна Хиуа бекінісі жаңа қаланы алу шайқасына
қатысты. 1848 жылы Арал теңізін зерттеу лейтенант А.Бутаков пен прапорщик Поспеловке жүктелді.
Олар сапарға «Николай» және «Константин» (1848) шхуналарымен шығып, Хиуа хандығына қарайтын Аралдың оңтүстік жағалауы мен Әмударияжағалауларын зерттеді. 1850 жылы Швейцарияда Маталь зауытында теңізде де, өзенде де жүзетін
«Перовский» кемесі мен Обручев баркасы жасалды. 1852 жылы олар Сырдария жағалауына жеткізіліп, 1853 жылы
ақпанда суға түсірілді. 1853 жылы 5 маусымда
«Перовск»кемесі Ақмешітті алуға қатысты. 1856 жылы 5 маусымда Бутаков баржамен Әмудария арқылы Қоңыратқа жетті. 1873 жылы Хиуа жорығына 2 кеме, 3 баркас қатысты.
Жалпы Арал флотилиясының құрамында 4
кеме («Самарқанд», «Арал», «Ташкент», «Сырдария»), 11 баркас, 10 баржа және бес
сал болды. 1877 – 78 жылы кемелер 4 телім
(Қазалы – Перовск, Перовск – Чинар, Қазалы – Қосарал және Қосарал – Николай аралы) аралығында адам, жүк
тасымалдады. 1888 жылы «Самарқан» кемесі Перовск қаласы жанында
суға батып кетті. 1882 жылы 26 қазанда генерал-адъютант
Черняев Арал флотилиясын тарату туралы
комиссия құрды. 1883 жылы 7 сәуірде комиссия
флотилияны жойды. Арал флотилиясының
орнына 1888 жылы Әмудария флотилиясын құрылды.
Арал қазба фаунасы
Арал қазба фаунасы
– Арал теңізінің солтүстік жағалауындағы
(Ақеспе елді мекені маңынан) олигоцен дәуірінің аяқ кезіндегі құрлық шөгінділерінен
табылған жануарлар қалдығы. Қазба жұмыстарын 1930 ж. КСРО Ғылым Академиясының Палеонтология институты жәнеҚазақстан Ғылым
Академиясының Зоология институты (1952, 1966, 1981, 1990 – 1991
ж.) жүргізді. Қазбадан: мүйізтұмсықтар, бұғытәрізділер , бауырымен
жорғалаушылар құстар (Anas) қалдықтары
табылды. Олар шамамен 25 – 26 млн. жыл бұрын
ылғалды ормандар мен көлді, батпақты аймақтарда тіршілік
еткен. Арал қазба фаунасының жер қабатының геологиялық
салыстырмалы жасын анықтауда маңызы зор.
Арал
теңізінің экологиясылық ахуалы
Арал теңізі – Қазақстанның
інжу-маржаны, шөл белде-міндегі
бірден-бір көгілдір су айдыны
еді. Оның апатқа ұшырағанға
дейінгі көлемі – 1066 км², тереңдігі
– 30-60 метр, тұздылығы – 10-12% болған.
Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға
бай, жағасы қоға мен қамысты
теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың
балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір
мөлшерде бұлғын терісі игерілген. Арал
өңірінің тұрғындары1970 жылдарға дейін әлеуметтік-экономикалық
тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік
кешті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде
17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт
және 2 балық комбинаты тұрақты жұмыс істеген.
1960 жылдардан бастап Арал
өңірін игеру қолға алынды. Осы
аймақтағы игерілетін жер көлемі
бұрынғыдай Өзбекстан мен Тәжікстанда 1,5,Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Әмудария мен
Сырдария бойындағы Халықтың саны 1960-1987
жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық
санының өсуіне орай суға деген қажеттілік
те артты. Осыған орай, 1970-1980 жылдар аралығында
Аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның
негізгі себептері антропогендік факторлар
еді. Екі өзен бойындағы суды мол қажет
ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқындап
дамыды (Шардара).
Оның үстіне ауыл шаруашылығының
басқа да салалары барынша дамыды.
Өзен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз
пайдалану жүзеге асты. Мәселен, Арал
1960-1965 жылдар арасында 44 мың м³, ал 1990
жылдары екі есеге қысқарды. Нәтижесінде,
Арал теңізінің деңгейі 23 метрге дейін
төмендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін
қусырылды. Судың тұздылығы 40 пайызға
дейін артты. Оның үстіне екі өзен
бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар
мен химиялық препараттарды қолдану
10-15 есеге өскен. Осындай антропогендік
факторлар Арал өңірін экологиялық
апатқа ұшыратты.
Құрғап қалған теңіз түбінен
жыл сайын айналаға зияндылығы өте
жоғары 2 млн. тұзды шаңдар көтеріліп,
желмен тарай бастады.
Арал
апатына себеп болған факторлар
- жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
- ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
- суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп жіберу;
- жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдаланбау;
- табиғат ресурстарын пайдалануға жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.
Осы аталған фактілер
Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік
атаулыны экологиялық дағдарысқа
әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының
қолдан істелген қателігі ретінде
дүние жүзіне белгілі болды.
Арал өңірінде туындап отырған
қазіргі экологиялық апаттар
нышаны жыл өткен сайын теңіз
суын тарылтуда. Оның фаунасы
мен флорасы жойылып бітуге
жақын. Топырақтың тұздануы өте жылдам жүруде.
Арал теңізінде балық өсіру шаруашылығы
тоқталып, соңғы 1-2 жылда ғана қайта қолға
алынды. Ондағы тұрғындардың әлеуметтік
жағдайы төмендеп кетті. Теңіз түбінен
көтерілген улы тұздыңмөлшері жылына 13-20 млн. т деп
есептеледі. Тіптен, тұзды шаңдар әсері
сонау Орта Азия республикалары аумағына
жетіп, ауыл шаруашылығына зардабын тигізуде.
Топырақтың тұздануы Өзбекстанда – 60%,
Қазақстанда – 60-70%-ға артып отыр. Мұның
өзі жалпы шаруашылықа зиянын тигізуде. Арал өңіріндегі
климаттың өзгеруі шөл белдемінің табиғи ландшафтарын
бірте-бірте күрделі әрі қайтымсыз антропогендік
экожүйелерге қарай ығыстыруда.
Арал өңіріндегі антропогендік
факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына тікелей
әсер етуде. Жұмыссыз қалған балықшылар
әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып, басқа
аймақтарға еріксіз қоныс аударуда.
Қазіргі арал өңірінде адамдардың
денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл
өңірде соңғы мәліметтер бойынша
туберкулез, бүйрекке тас байлану, сарысу,
өкпе-тыныс өңірімен салыстырғанда
жоғары көрсеткішті беріп отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы №1241 Жарлығымен
мақұлданған ҚР-ның 2004-2015 жылдарға арналған
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасында
атап көрсеткендей, экологиялық қауіпсіздіктің
негізгі міндеттерінің біріне экологиялық
апат аймақтарын, әскери-ғарыш полигондары
мен сынақ кешендерін оңалту жатады. Міне
осы айтылған жәйттердің бәрі біздің өңірден
тиісті өз орындарын алады. Мысалы, Арал
апат аймағын, «Байқоңыр» ғарыш аймағын және қауіпті
«Возрождение» аралын бұған жатқызуға әбден
болады. Демек, бұлардың қолайсыз экологиялық
зардаптарының өңір халқының денсаулығына
айтарлықтай зияндарын тигізіп келеді.
Жеке тоқтап айтар болсақ, Арал өңірі экологиялық
аймағында (186,3 мың халық бар 178 елді-мекен)
тұрады. Сондай-ақ бұл өңір тұрғындарында
ішек-қарын аурулары мен қан аздығы, әсересе
әйелдер мен балалар арасында балалар
өлімі мен туа біткен аурулар және балалардың
жүйке аурулары көбею үстінде. Мысалы,
облыста 2001-2003 жылдар аралығында 1408 бала
алғаш тер мүгедектігіне куәландырылды.
Демек, балаларды мүгедектікке шалдықтырып
отырған негізгі аурулардың ішінде белді
орынды жүйке (нерв жүйесі) аурулары иеленеді.
Өткен жылы куәландырылған 355 баланың
104-і (29,9) ал қайта куәландырылған 1186 баланың
364 (30,6%) осындай науқасқа шалдыққан.2002
жылы бұл көрсеткіш 458 баланың 108-і (23,5%),
қайта куәландырылған 1293 баланың 433-ін
(33,4%) құраған-ды. Сондай-ақ өткен жылы алғаш
рет 84 бала ақыл-есі кем балалар санатына
жатқызылса, қайта куәландырылғандардан
өткен жылы 250 бала (2002 жылы-317) осы дертке
шалдыққан. Ал, былтыр 62 бала (2002 жылы –
98) бала туа бітті кемтарлыққа ұшыраған.
Олблыс бойынша жалпы мүгедек балалардың
2003 жылы 1541 баланың 468-нің (2002 жылы – 1751
баланың 541) жүйке ауруына шалдыққаны анықталды. Демек
осы науқастың түрі балалар арасында жылдан-жылға
етек алып еледі.