Экология

1.   Оқушының  экологиялық білім мен тәрбиесін қалыптастырудағы пәнаралық тәсіл.

2.   Экологиялық білім берудің жүйелілігі мен үздіксіздігі

3.   Оқушылардың қоршаған ортаны оқып үйренудегі және көркейтудегі интеллектуалды және эмоциялық негіздегі іс-әрекетінің бірлігі

4.   Экологиялық білім беру мәселесін әлемдік, ұлттық және өлкелік деңгейде қарастыру . 

Қазіргі кезде жер шарындағы  жаппай экологиялық апаттардың орын алуы және оның алдын алу мақсатында табиғатты қорғау жұмыстарын жаңа негізде  жетілдірудің қажеттілігі экологиялық  мәселенің өзектілігін көрсетеді. Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатының артуын қамтамасыз ету мақсатында Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтің «Қазақстан- 2030» атты жолдауында адамдардың денсаулығын жақсарту , ауруларды  болдырмау және салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін экологиялық проблемаларды  шешу қажеттігі атап айтылған. Жолдауда айтылғандай, экологиялық нашар  ахуал бүгінде адам өлімінің 20 пайызына себеп болып отырғанын, ал кейбір аймақтарда жағдай мұнан да қиын, отандастарымыздың 1/3 сапасыз ауыз суды пайдаланады.                

 Мектепте оқушыларға экологиялық  білім мен тәрбие беру «Атамекен» (П.Р.Құрсабаев), «Елім-ай» (М.Х.Балтабаев), «Кәусәр бұлақ »(З.Ахметова) бағдарламалары  ерекше орын алады. «Атамекен»  бағдарламасы жалпы білім беретін  мектептегі оқу-тәрбие процесінің, сыныптан тыс жұмыстардың өзіндік  ұлттық ерекшеліктерін айқындайтын  қазақ халқы педагогикасының  тәлім-тәрбисінің – ұстанымдарына  негізделген ғылыми-педагогикалық  және әдістемелік бағдарлама . Оның  негізгі мақсаты – оқу-тәрбие  жұмысының жаңа үлгідегі жобасын  жасау, әрбір мектепте балалар  мен үлкендерді біріктіретін  кеңес, топ, бірлестік құру, әрбір  мектепте халықтық, ұлттық тарихи  – этнографиялық  мұражаймен бірігіп әр жыл сайын дәстүрлі бүкіл мектептік, қалалық, облыстық, республикалық «Атамекен» тойын салтанатты түрде өткізу болып табылады . Оның негізгі міндеті  26 бағыттан тұрады . 1-11 сынып аралығында қазақ халқының педагогикалық тәлім-тәрбие ұстанымдарын негізге ала отырып жүргізу . Оның 15-ші «Заман-ай» бағытында «Атамекен» бағдарламасын жүзеге асыруды қоршаған табиғатты қорғау мәселелері , үгіт-насихат жұмыстарын  жүргізу болып табылады . Қазіргі таңда оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғатты қорғауға тәрбиелеуді ұйымдастыруда жүргізілетін сыныптан және мектептен  тыс жұмыстардың орны ерекше. Бұл жұмыстарды дұрыс ұйымдастыра білгенде оқушыларға экологиялық тәрбие беру өз нәтижесін беріп, қоршаған табиғи ортаға жауапкершілік қатынасын қалыптастырып, қастерлеуге , аялауға үйренеді . Табиғатты қорғау және экологиялық тәрбие беру мақсатындағы сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстар толықтай кешенді шаралардан тұрады. Мектептен тыс мекемелерде жас натуралистер станциясында, жаздық  лагерьде әр түрлі табиғатты қорғау жұмыстары жүреді . Мұнда оқушылардың қызметінің негізгі бағыттары :

·        Мектеп маңын, шағын аудандарды және территорияларды көгалдандыру;

·        Бағалы жануарлар түрлерін қорғау (барлық құстар мен аңдарды қоректендіру) т.б.

Табиғатты қорғау мақсатындағы оқушылар жұмысынын мынадай түрлері тараған:

1.   жасыл және көгілдір жасақшылар отряды :

2.   жас орманшы ;

3.   топырақ эрозиясымен күрес отряды ;

4.   табиғаттың жас достар клубы ;

5.   демалыс және еңбек лагері ;

6.   арнаулы экспедиция мен жорықтар .

Сыныптан тыс жұмыстардан оқушылардың  экологиялық білім мен тәрбиелігін  қалыптастыру  мұғалімнің жеке басына , оның жалпы кәсіби білімі мен шеберлігіне және сыныптан тыс түрлі көпшілік қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру қабілетіне байланысты . Осылардың бәрі бір-бірімен үйлесімді, байланыста жүру оқушыларға сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие беруге мүмкіндік  береді . Табиғатты оқытып үйретуде  мұғалімдер тек қана сыныптағы сабақпен шектелсе , онда оқушылардың білімін біржақты етеді. Ол міндетті түрде сыныптан тыс жұмыстың, мектептің негізгі міндеттерін шешуге көмегін тигізетін алуан түрлерін қолдануы тиіс . Оның сыныптан тыс жұмысының басты бағыты – бағдарламада қаралған білімді тереңдету балалардың табиғатқа ұқыпты қарауы және пәрменді қорғауға тәрбиелеу. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстар жүргізу үрдісінде қарапайым  заңдылықтар анықталады , табиғаттың жекелеген түрлері мен құбылыстарының арасындағы байланыстар анықталады , сан алуан табиғат кешендері қарастырылады. Бұл жұмыс балалардың табиғаттың біртұтастығы туралы түсініктерін кеңейтеді. Балалардың дұрыс дүниетанымының , ғылыми көзқарасының қалыптасуына жағдай жасайды. Мұғалімнің міндеті баланың жан дүниесіне білімқұмарлықтың  , талаптылықтың нәрін себу , балалардың табиғатқа деген тұрақты қызығушылығын, табиғат құбылыстарын зерттей білуге ынтасын қалыптастыру болып табылады .       

             Мектептен, сыныптан тыс экологиялық  жұмыстар:

1.   Оқушылардың білімі мен тәрбиелігінің дамуы оқу іс-әрекетінде белсенділігін арттыруға, бағдарлама бойынша берілетін экологиялық мазмұндағы материалдарды тез меңгеруіне жәрдемдеседі ;

2.   Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды өткізу және оған дайындық барысы оқушылардың табиғатқа бақылау жүргізуіне, қарапайым тәжірибелер жасай білуіне мүмкіндік береді;

3.   Сыныптан тыс жұмыстардың тәрбиелік мәні жоғары . Ол оқушылардың жеке басын, табиғатқа деген сүйіспеншілігін және оның байлықтарын қорғау жөніндегі жауапкершілік сезімін қалыптастырып, табиғатқа деген жеке мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеуге көмектеседі .

Оқушыларға экологиялық тәрбие беруге байланысты сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстардың түрлері  өте көп , бірақ олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бола тұрса  да бірдей орындалуға тиісті мынадай  ортақ ұстанымдар бар :

·        Сыныптан және мектептен тыс экологиялық жұмыс түрлеріне оқушыларды қатыстыру тек қана ерікті түрде іске асырылады. Жүргізілген қандай жұмыстың түрі болса да оның белгілі бір қоғамдық бағыты болуы керек .

·        Сыныптан тыс жүргізілген экологиялық жұмыс түрін белгілеуде оқушының өзіндік көз қарасына, ұсынысына, қызығушылығына сүйенген жөн .

·        Ұйымдастырылған экологиялық жұмыс түрлері оқушылардың белсенді қатысуына ізденушілігіне бағыттайтындай болуы керек .

·        Жұмыс нәтижелі болуы үшін, оның белгіленген күні, мерзімі, графигі болуы тиіс .

·        Экологиялық тәрбие жұмысының кешенді түрде іске асырылу талабы үнемі сақталып отырылуы қажет .

·        Сыныптан және мектептен тыс экологиялық тәрбие жұмысына оқушыларды түгелдей қатыстыру жолын қарастыру

·        Экологиялық тәрбие жұмысын жүргізгенде  оқушылардың психологиялық-физиологиялық  дамуын және жеке бас ерекшеліктерін , қабілеттіліктерін ескеру қажет .

Жақында ғана елімізде экологиялық  кодекс қабылданды. Бұл жерде еліміздегі  бүкіл мәселелерге талдау жасалып алдағы уақытта мемлекеттік тұрғыдан істелетін шаралардың мақсаттары мен міндеттері нақты атап көрсетілген. Экологиялық кодекс 9 бөлім , 47 тарау және 326 баптан тұрады . Кодекстегі мұғалімдер мен тәрбиешілер  үшін  ең қажеттісі 7 бөлім. Бұл бөлім «Қоршаған ортаның қорғау саласындағы экологиялық білім беру мен ағарту, ғылыми зерттеулер және халықаралық ынтымақтастық» деп аталған.            

 ҚР-ның экологиялық кодексінде  тағы бір ерекше алға қойған  міндеттердің бірі – оқытушы  кадрларының біліктілігін арттыру  арқылы экологиялық  білім берудің сапасын жақсарту. Бүгінгі таңда экологиялық кодекс барлық білім беру жүйелерінде кеңінен талқылануда. Ондағы көрсетілген шараларды барлық мекемелер қызу қолдауда. Біздің міндетіміз – жас жеткіншектерге сапалы білім мен саналы тәрбие беру, сөйтіп, өз жұмыстарымызда экологиялық кодексте айтылған міндеттерді үнемі басшылыққа алып отыру .

 

 

 

                 Экология ғылымының қалыптасу кезеңдері

     Экология ғылымының калыптасуы тарихи дәуірлердегі коғамның және ондағы өндіргіш күштердің даму деңгейлерімен тығыз байланысты. Экология ғылымының тарихи дамуын, негізінен, үш кезеңге бөледі.

Мазмұны   [жасыру]  1 Бірінші кезең 2 Екінші кезең 3 Үшінші кезең 4 Экология ғылымының қазіргі жаңа бағыттары 5 Пайдаланған әдебиет

 

Бірінші кезең

Бірінші кезеңде — экология ғылымы туралы деректер жеке организмдерге сипаттама беру арқылы жинақтала бастады. Бұл кезең адамның пайда болған күнінен бастап XIX ғасырдың 60-жылдарына дейінгі уақыт аралығын қамтиды.

Алғашқы экологиялық түсініктер, ұғымдар мен тұжырымдар кез келген халықтың аңыз-әңгімелерінде, мақал-мәтелдерінде және басқа да ауыз әдебиет үлгілерінде жиі кездеседі. Мысалы, халқымыздың"құндыз — суда, құлан — қырда" деген мәтелі әрбір жануардың тіршілік ортасын нақты аңғартып тұр. Ал "Жылқының жауы — бөгелек, жыланның жауы — дегелек" деген мақал жануарлар арасындағы қоректік тізбекке нақты дәлел бола алады.

Экология ғылымы туралы кейбір ұғымдар  мен түсініктер өте ерте кездерден  басталды. Бастапқы экологиялық көзқарастар, негізінен, ботаника және зоология ғылымдарының жетістіктерінің нәтижесінде калыптасты.

Организмдердің тіршілік етуі өздері тіршілік ететін табиғи орта жағдайларымен  тығыз байланысты болатындығы ертедегі ойшыл ғалымдар Эмпедоклдің (б.з.д. 490—430 жж.), Теофрасттың (б.з.д. 372—287 жж.), Аристотельдің (б.з.д. 384—322 жж.) еңбектерінде атап көрсетілген.

Орта ғасырлардағы өндіріс деңгейінің нашар дамуы және діни көзқарастардың кеңінен таралуы биология ғылымдарының дамуына едәуір кедергі болды. Дегенмен де Разес (865—925 жж.), Әбу Насыр әл-Фараби (870—950 жж.), Әбу Әли ибн Сина (Авиценна, 980—1037 жж.) және т.б. ғалымдардың еңбектерінде табиғат жайлы нақты ғылыми деректер кездеседі. Осындай ғылыми еңбектердің арқасында алғаш рет тірі организмдер мен орта жағдайларының өзара қарым-қатынасы туралы нақты деректер жинақталып, ғылыми қорытындылар жасала бастады.

Қайта өрлеу дәуірінде табиғат туралы зерттеулерге қызығушылық арта түсті. Ботаника және зоология, т.б. ғылым салаларында нақты ғылыми мәліметтер жинақталып, басқа да жаңа ғылым салалары қалыптаса бастады.

Көптеген саяхатшылардың жаңа жерлерді ашуына сәйкес сол аумақтардың өсімдіктері  мен жануарлары туралы ғылыми еңбектер жарық көрді. Голланд ғалымы Антони ван Левенгуктің (1632—1723 жж.) микроскоптыжасап шығаруы арқылы бұрын белгісіз болып келген ұсақ организмдер жайлы жаңалықтар жарияланды.Ағылшын ғалымы Джон Рей (1628—1705 жж.) "Өсімдіктер тарихы" деген еңбегінде 18 мыңнан астам өсімдік түрлеріне сипаттама жазды. Сонымен қатар ол биология ғылымына алғаш рет "түр" деген ұғымды енгізді. Көрнекті швед ғалымы Карл Линней (1707—1778 жж.) өз еңбектерінде тірі организмдердің тіршілігінде климаттық жағдайлардың басты рөл атқаратындығын атап көрсетті. Француз ғалымы Жорж Бюффон (1707—1788 жж.) организмдер мен қоршаған орта жағдайларының арасында өзара тығыз байланыс болатынын ерекше атап жазды. Швейцариялық ғалым Абраам Трамбле (1710—1784 жж.) су жануарларының тіршілігі үшін температураның әсері, қоректік заттардың болуы және олардың өзара қарым-қатынасы туралы пікірлер айтты. Ағылшын ғалымы Эразм Дарвин (1731—1802 жж.) "Табиғат ордасы" және т.б. еңбектерінде организмдер арасындағы өзара тығыз байланыстар болатынын поэмалық толғау ретінде жазды. Француз ғалымы Жан Батист Ламарк (1744—1829 жж.) орта жағдайларының өсімдіктермен жануарлардың тарихи дамуындағы рөліне ерекше назар аударды.

Экологиялық көзқарастардың дамуына орыс ғалымдары П.С.Паллас (1741—181 Іжж.), И.И. Лепехин (1740—1802 жж.), И.Г.Гмелин (1709—1755 жж.), С.П. Крашенинников (1711—1755 ЖЖ<) және т.б. үлкен үлес қосты.

Көрнекті неміс ғалымы Александр Гумбольдт (1769—1859 жж.) дүние жүзінің көптеген аймақтарына жасаған саяхаттарында жинаган материалдарының негізінде "Өсімдіктер географиясы туралы идеялар" деген еңбек жазды. Ғалым бұл еңбегінде табиғаттағы барлық организмдердің біртұтастығын және олардың орта жағдайлармен тығыз байланыстылығын ғылыми тұрғыда нақты атап көрсетті.

XVII—XVIII ғасырларда жарық көрген  биологиялық еңбектерде нақты  ғылыми экологиялық мәліметтердің  үлесі мол болды. Көптеген саяхатшылардың  еңбектерінде экологиялық бағыттағы  зерттеулерге ерекше көңіл бөлінді.  Тіпті кейбір ғалымдар (Ж.Ламарк, Т.Мальтус және т.б.) алғаш рет  адамның табиғатқа әсер етуінен  болатын жағымсыз жағдайлардан  сақтану кажеттігін де ерекше  ескертті.

Екінші кезең

Екінші кезеңде — экология ғылымы өз алдына жеке ғылым саласы болып қалыптасты. Бұл кезең XIX ғасырдың 60-жылдары мен XX ғасырдың 50-жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңде орыс ғалымдары К.Ф.Рулье (1814—1858 жж.),Н.А.Северцов (1827—1885 жж.) және В.В.Докучаев (1846—1903 жж.) еңбектерінде алғаш рет көптеген экологиялық ұғымдар мен қағидаларга ғылыми тұрғыдан дәлелді қорытындылар жасалды.

К.Ф.Рулье органикалық дүниенің дамуы үнемі өзгеріп тұратын  орта жағдайларының әсерлеріне тікелей  байланысты деп қорытынды жасады. Сонымен катар ол жануарлар экологиясы ғылымының негізін салды.

Н.А.Северцов 1855жылы "Воронеж губерниясындағы аңдардың, құстардың, қосмекенділер мен жорғалаушылардыңтіршілігіндегі маусымдық құбылыстар" деген еңбегін жариялады. Бұл еңбек сол кездегі зоология ғылымындағы жан-жақты жүргізілген теңдесі жоқ экологиялық зерттеу деп бағаланды.

Топырақтану ғылымының негізін салған В.В.Докучаевтың табиғат белдемдері жайлы ілімі экология ғылымының дамуына зор ықпал етті. Ғалым өз еңбектерінде өсімдіктер мен топырақ арасында болатын өзара қарым-қатынастарға жан-жақты талдау жасады.

Экология ғылымының дамуына  үлкен үлес қосқан ағылшын ғалымы Чарлз Дарвин (1809—1882 жж.) болды. Оның "тіршілік үшін күрес" және"табиғи сұрыпталу" туралы түйінді тұжырымдары тікелей тірі организмдердің өзара және олардың орта жағдайларымен байланыстарына негізделді.

Неміс ғалымы Эрнст Геккель алғаш рет экологияны өз алдына жеке ғылым саласы деп, оған ғылыми анықтама берді. Сондықтан да Э.Геккель экология ғылымының негізін салған ғалым деп өте орынды аталады.

XX ғасырдың 30—40-жылдарында табиғат  жүйелерінде болатын өзара байланыстарды  зерттеу жоғары сатыға көтерілді.  Ағылшын ғалымы Артур Тенсли (1871—1955 жж.) 1935 жылы "экожүйе" ал орыс ғалымыВ.Н.Сукачев (1880—1967 жж.) 1940 жылы "биогеоценоз" туралы ұғымдарға ғылыми нақты түсініктемелер берді.