Каспий

   Мазмұны 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   Кіріспе 

    Каспий теңізі – ауданы 398000 км³-ден асатын, дүниежүзілік мұхитпен байланыспаған, әлемдегі ең ірі жабық су айдыны болып табылады. Каспий теңізі сотүстігінен оңтүстігіне қарай 1030 км, шығысынан батысына қарай 196 км-ден 435 км-ге дейінгі арақашықтықты алып жатыр.

   Ол  Еуразияның ішкі бөлігінде орналасқан. Теңіздің меридиандық бағыттылығы климат жағдайларының, жағалық ландшафтың және биологиялық түрлердің саналуандығын анықтайды. Солтүстік-шығысында континенттік құрғақ климаттан оңтүстік-батысында субтропиктік климатқа дейін күрт өзгеру байқалады. Каспий аймағында бес мемлекет орналасқан: Қазақстан, Ресей, Әзірбайжан, Түркменстан және Иран. Каспий жағалауында 5 миллионнан астам адам өмір сүреді . Каспий теңізі өлшеусіз сўлулыққа, экожүйелердің јралуандығына жјне қазіргі уақытқа дейін толық зерттелмеген жјне қолданылмаған табиғи қорларына ие. Каспий теңізі ескіден қалған флора мен фаунаны қазіргі кезге дейін жеткізді, соның ішінде әлемдегі ең ірі бекіре балықтардың табыны (дүниежүзілік қордың 90%-і). Теңізді өсімдіктердің 500-ден жјне жануарлардың 850-ден астам түрі мекендейді . Каспий, суда жүзетін жјне жағалық қўстардың ең басты миграциялық жолы жјне мекендеу орны болып табылады.

   Каспий  теңізінің түбінде Солтүстік-батыс Қазақстанның, Әзірбайжанның, Дағыстанның және Түркменстанның,  белгілі жасырын мўнай жјне газ кенорындары, сонымен қатар көптеген материкпен байланысы жоқ теңіздегі басқа мұнай кенорындары бар. Осы кенорындардың көпшілігі – Маңғышлақ, Бакудағы Мұнай Тастары көп жылдар бойы өңделіп келе жатыр, және дүниежүзіне белгілі. Каспидің, жабық суаттың, әсіресе оның таяз, тереңдігі 1-3 метр болатын, солтүстік бөлігінің ерекшелігі сондай, бекіре табындары мен қўстардың ўя салатын жеріне соңғы соққы беруіне мұнайдың немесе улы өнімдердің төгілуі жеткілікті. Аймақтағы геологиялық барлау жўмыстар Каспий теңізі мен жанындағы аумақтарда бірнеше ірі мўнай-газ учаскелерін тапты.

   Кейбір  деректер бойынша көмірсутекті қорлардың потенциалы мўнай эквивалентінде 15 млрд-тан астам шартты отын қўрайды. Бұл оны мұнай мен газдың қорлары бойынша (Парсы шығанағынан кейін) јлемде 2-ші орынға қояды. Осыған байланысты алдағы кең ауқымды мўнай операцияның кесірінен Каспийдің экожүйесінің ластануына кедергі жасайтын, біріншіден экожүйенің бірегейлігін сақтауға бағытталған жүйе өңделу жјне енгізілу қажет, басқаша айтқанда мўнай ластануының мониторингін ұйымдастыру керек.

   Мониторинг  – қоршаған ортаның күй-жағдайында өзгерулерді бақылаудың, бағалау мен болжаудың, табиғи үрдістердің фонында осы өзгерістердің антропогенді құраушыларын белгілеу мақсатында құрылған ақпараттық жүйе.

   Мониторингтің қызметінің негізгі үш бағыты:

• қоршаған ортаның күй-жағдайын бақылау;
• қоршаған ортаның нақты күй-жағдайын бағалау ;
• Қоршаған табиғи ортаның күй-жағдайын болжау жјне болжанған күй-жағдайды бағалау.

   Осы рефератта мен Каспийдің негізгі  экологиялық проблемаларының біреуін - мўнай ластануы жјне қалай жјне қандай қўралдармен оның табиғи байлықтары  қолданылады деген сұраққа жауап  беруге тырысамын.  

   Мұнаймен ластанудың қоршаған ортаға тигізетін әсері. 

   Каспий  теңізінің экожүйесі өте сезімтал. Соңғы он жылдықтың ішінде жасанды жјне биохимиялық факторлардың јсерінен экожүйелердің күй-жағдайы, јсіресе теңіздің солтүстік - шығыс бөлігінде өкпек төмендеді.

    Теңіздің негізгі  ластаушысы, сөзсіз, мұнай болып табылады. Мұнай – ерекше иісті, қоңыр түсті, жабысқақ, майлы сұйықтық. Мұнай өнімдері шекті, шексіз қатар көмірсутектердің күрделі қоспаларынан тұрады. Ластаушы ретінде мұнай мен мұнай өнімдері қоршаған орта мен оның мекендеушілеріне өте қауіпті.

   Су  бетінің үлкен учаскелерін жұқа қабықшамен жаба, мұнай көптеген тірі ағзаларға зиянды әсерін тигізеді. Мұнай ластанулары Каспийдің  көк-жасыл және диатомды балдырлар -  фитобентос пен фитопланктонның  дамуын бәсеңдетеді. Теңізге түсетін мұнай өнімдері уылдырықтың, личинкалардың, балық ұндауының сапасына жағымсыз әсер етіп, азықтық базаны құртады. Тек 1 тонна мұнай су бетінің 12 км²-ын жаба алады. Теңіздер мен мұхиттарда су бетіндегі мұнай қабықшалары атмосфера мен судың арасындағы жылу ылғал, газ және энергия алмасуды бұзуы мүмкін. Физика-химиялық үрдістерді өзгертеді: судың беткі қабатының температурасы көтеріледі,  газ амасу нашарлайды, балықтар кетіп немесе өліп қалады. Дақтардың сапа болжауы жанында оның мўнай шығаруы ауданында теңіз сулары трансформация параметрлері маңызды білу. Бағдарлық мўнай қабыршақ ауыспалылық жылдамдығы жел 3,5% жылдамдығын бірдей, ал суда мўнай ерігіштігі 1,5 мг/л алдын ала - қўрастырады. белгілі, не мўнай өнімдері теңіз бетіне тигізе, эмульгирование нјтижесінде кіре алады су терең қабаттары. Табылған, не мўнай кішкентай бөлшектері танкер апатынан кейін 3 апта арқылы мөлшермен 1 м білінді, қалай дегенмен, тереңдікке дейін мўнай өнімдерінің 80 м. табылуы суаттардың түбында түсіндіреді олардың тўндырумен јдеттегі өлше кішкентай бөлшектерімен бірге. Басқа жағынан теңіздердің беттеріне 1-5 мм мөлшермен мўнай өнімдерінің конгломераттары табылған, азат жүзушілер.  Суда жүзетін қўстарға арналған мўнай ластану ықпалын жасауы ең көрнекті. Контактіде мўнаймен қауырсындар су жўқпайтынға жоғалтады жјне жылуұстағыш қасиет, не опат болуға қўстарды жылдам ертіп јкеледі. Дјл осылай қўстардың бўқаралық опат болуы Апшерон ауданында бір ретсіз белгіленді, Әзірбайжанның прессасының хабарлаулармен 1998 ж. қўстардың 30 мың ретті өлгені туралы - вемен қорықтағыда Гель (Алят пос. жанында). қорықтардың таяулық жјне табушы скважиналарды су - сазды пайдаланатын жерлердің рамсарскихіне арналған тўрақты қорқытуды ўсынады, қалай батыстағыда, дјл осылай жјне Каспий. шығыс жағасына бастай 1981 жыл, жыл сайынғы теңізде Орал сағасының шығысқа жиегі қўстардың бўқаралық опат болуын байқалады. Тек қана 27 түр қўстардың 250-300 мың батыстағы бағыт желімен жағаға алып тасталған болатын 1988 жыл мамырда 300-350 км. бойыда комсомол, е. т. қўстардың өліктері шығанаққа дейін Орал сағасының шығысына білінді, ал есепке ала апарып берілгендердің ашық теңізде жјне қағылғандардың қамыс тоғайларға мынау цифр үлкейер еді шамасында миллионның. Арасында оларды теңіз жјне өзен үйректер, лысуха, куликтер жјне шағалаларды басым болады. ўқсас тенденция орынды болады жјне осы шақ. Мўнай бөліп қўюлардың јсері басқа су малдан шығатындарды сонымен қатар маңызды, бірақ жјне дјл осылай айқын емес. Сонымен қатар, шығару басы қорлық мағынаның оның шельфте теңіз көксерке саны қысқартуымен жјне жоғалтумен сјйкес келеді (мына түр уылдырық шашу учаскелері мўнай шығару учаскелерімен сјйкес келеді ). Тағы көбірек қауіпті, қашан ластану нјтижесінде бір түр емес түсіп қалады, ал бүтіндер тўрған жерінің. үлгілер кім, не ретінде Түрікменстанда Соймонова шығанағын ертіп јкелуге болады, өкінішке Каспия. оңтүстік батыстағы жиек маңызды учаскелері, балықтардың Каспиимен оңтүстік орындар - ўндауының мўнай газонды аудандармен недјуір мөлшерде сјйкес келеді, ал олардан пайдаланатын жер Маровскиесі - таяулыққа орнында болады. Каспий бекірелер - бірегей байлығы, тіпті бүгінгіде дүниежүзілік күтілетін мўнай болу - жоғарырақ балық кјсіптің пайда қара уылдырығына бағасына жасай алады. Бірақ каспий бекіре табынына қорқытады мынау қырылу - нақ конгресте ихтиологияға бекітті, өтушіде Астраханда 1995 ж. Конгрес қатысушылары шабуылдаудың алдында бекіре балықтардың толық қорғансыздығын белгілеп қойды мўнайдың - жјне теңіз шельфтерге газ табатындар, не бекіре табын жоғалуына болмай қалмайтын ертіп јкеледі. Мўнай газды кешен рамкаларында ерекше қам істеушілік халық денсаулығының күй-жағдай деп атайды, атмосфера белсенді ластанулары қайсы төрт ўрпақ аймақта тўрақты өмір сүрады, топырақтар жјне су қорларының мўнай өнімдерімен. Зерттеулердің қатары болады, мўнай ластанулармен аурулардың қатар байланысы туралы кујландырушылардың. Қан ауру-сырқаулық жјне қан органдардың солтүстіктерді 2-4 бірге Қазақстан аймақтарында жоғарырақ, немен республикамен.

   Мўнай шығаруы жанында ашық фонтандардың жјне су астындағы мўнай өнімдерінің жарылулары нјтижесінде мўнай жергілікті бөліп қўюлары мүмкін. Факторлар қасында мўнайдың суат бет тазалау жјне мўнай өнімдерін шиеленіседі: мўнай биік жабысқақтығымен, не судың оның айырылуы қинайды; тазалау маңызды аудандарымен; мўнай дақтардың қунақылығымен жел јрекеті астында жјне ағымдардың; гидрометеорологиялық шарттармен жјне др. барлық мынау мол экономикалық жјне экологиялық жоғалтуларға ертіп јкеледі. Қажетті белгілеп қою, не сенімді хабарға бүгін жоқ, қалай масштабтар туралы каспий теңіз ластанулары, дјл осылай жјне химиялық заттардың сапалы қўрамы туралы тегі техногенногосы жоқ болу артынан бақылау ўйымшыл жүйелері барлық айдынның. Алынған хабар туралы улағыштарды ластанулардың қайнарларының анықтамасы жанында қўрастырушы жасанды жјне биогенді заттарда бөлуға рўқсат етпейді.

   Барлық  бўлар экожүйелердің күй-жағдайының ар жағында фактілер тиісті бақылау жоқ болуы туралы кујландырады. Экологиялық мониторингі ўйым жјне ластану қақпайлау жүйелері қажет етіледі.  
 
 
 
 
 
 
 

   Негізгі ластану көздері. 

   Каспий  теңізі – көптеген антропогенді компоненттердің  ақырғы бассейні. Солтүстік Каспийдің  көмірсутекті ластанулардың негізгі  қайнары мұнай тасу, өнеркәсіптік қалдықтар, мұнай өңдейтін өнеркәсіптер және де жағалаудағы мұнай өңдеулерден ағулар.  

   Өзен ағындары. Ластанулардың ең басты көлемі (жалпының 90%-і) өзен ағынмен Каспий теңізіне келіп түседі. Мынау арақатынас барлық көрсеткіштерден бақыланып отырады (мұнайкөмірсутектер, фенолдар, органикалық заттар, металдар және т.б.). 

   Дјл осылай жыл сайын Волга бассейніне 2,5 км³ тазаланбаған жјне   7 км³ шартты тазаланған ағынды су түсіріледі, құрамында мұнай өнімдерінің ШМК-дан (шекті - мүмкін концентрация): 8-ден 60 есеге дейін жоғарырақ болғаны тіркелген. Соңғы жылдары Шешен республикасының бүлінген мұнай инфрақұрылымының мұнайы мен қалдықтары түсетін Терек өзенінен (400 жјне одан да көбірек мұнайкөмірсутектен ШМК) басқа Каспийге кұйылатын өзендердің ластануының төмендеуі байқалды. 

   Төмендегі кестеде жыл сайынғы Каспий маңы мемлекеттердегі өзен ағындарымен түсетін мұнай өнімдерінің мөлшері көрсетілген (мың тонна): 

 

   Түркменстан территориясынан өзен ағындары жоқ (Атрек өзені теңізге жетпей жатып кеуіп кетеді). 

   Мўнайды су жолымен тасу. Су көлігі Каспий айдынының ластануының қайнары болып табылады, себебі оны қолданған кезде құрамында мұнай мен мұнай өнімдері бар отын мен тазартатын суларды теңізге ағызу мүмкін. 

   Мўнай және газ скважиналарын пайдалану. Ресейде, Әзірбайжанда, Түркменстанда мұнайкәсіп Каспий теңіз ластануларының маңызды қайнарлары болып табылады. Мўнай газды туған жерлерінің игеру тјжірибесі теңіз айдындар көрсетеді, не тіпті мўнай шығаруы нормативті тјртібі жанында јрбір бўрғы қўру ластанулардың жиын қайнарымен келеді, қайсыларды қатты, сўйық жјне газ тјрізді компоненттерді кіреді . Ортада су ортасына теңіз туған жерлерінің игеруі жанында мўнай: 30-120 тоннасы бір скважинадан түседі. 

Каспий теңізінің бұрғылау флоты - жүзбелі бўрғылау аспаптары: 

 

   Каспиймен солтүстік мына қўруларға таязсулы айдын бјрі қолайлы, сонымен қатар  көбірек жарты аудандардың орта жјне оңтүстіктің теңіз бөлімдерінің. Мынау артқа 25 жыл болды, дамуда сапалы жаңа адым - - теңіз тереңдіктеріне шығу 200 м. мынау өткен кезең да. Мынау практикалық мјнділейді, не барлығы каспий теңіз суаты жаңа скважиналардың бўрғылауы үшін қолайлы болады. Табиғат күзет сўрағы сондықтан өзекті көбірек теңіз мўнай газды туған жерлерінің игеруі жанында барлық болады. Игеру, қанау жјне теңіз мўнай газды туған жерлерінің техникалық қызмет етуі табиғат қорғаушылық талаптардың міндетті сақтауын алдын ала ескереді, бірақ сјтті болып жатқанда су жјне јуедегі ортаға јртүрлі ластаушылардың тиюі шығару. Су жјне јуедегі орта негізгі потенциалды ластаушылары бўрғылау жанында жјне скважиналардың байқауында, шығаруға, тасуға, дайындауға жјне мўнай сақтауында жјне газды - мынау бўрғы шлам, бўрғы жјне мўнай кјсіпшіліктік сулар, мўнай жјне мўнай өнімдерінің және т.б. тигізе орта қоршаған, ластаушылар жиек қорларының бағасыздануына ертіп јкеледі, адам шаруашылық жјне мјдениеттілі қызмет зиянын алып келеді.

   ГТСпен  теңіз мўнай кјсіпшіліктік конструктивті жетіспеушіліктер, технологиялық жабдықтаудың жјне жүйелер сонымен қатар ластану себептерімен бола алады; автоматтандыру аласа деңгей жјне бўрғылау үрдістерінің телемеханизациисі жјне скважиналардың қанауының; технологиялық үрдістердің жетілгендіксізі, нјтижесінде ненің шиеленісулер жјне тјртіптердің бўзулары көрінеді; техникалық қўралдардың жоқ болуы атмосфера күзеттері жјне теңіз ортаның, сонымен қатар тазалау нјтижелі јдістерінің жјне бўрғылау улы технологиялық кетулерінің пайдаланулары жјне -; апаттар жјне д т.