Қоршаған ортаны қорғауға және табиғат ресурстарын ұтымды пайдалануға жұмсалған негізгі капиталға инвестициялар

Жер беті экожүйелері. Биоценоз, биогеоценоз, экожүйе, геожүйе, ТТК. Қоршаған орта, географиялық қабықша, экожүйе, геожүйе, ТТК түсініктерінің арақатынасы.

Ландшафт  туралы түсінік. Геомера және геохора. Экологиядағы және ландшафттанудағы типологиялық және хорологиядық классификациялар.

Биота мен ландшафт сферасының ұйымдық  деңгейлері. Құрылықтың хорологиялық бірліктерінің иерархиясы. Карталар, масштабтар.

Ландшафт  және оның компонентері. Ландшафттардың негізгі қасиеттері. Табиғи және жартылай табиғи антропогендік ландшафттар. Адамзаттың ландшафт компоненттеріне  әсерінің сипаты. Ландшафт нормасы. Антропогендік  қысымды нормалау. Ландшафт байланыстары, функциялары, потенциалы.

Инвариант және эпифация. Ландшафттың  динамикалық категориялары. Тұрақтылық деңгейлері мен бағалау параметрлері. Ландшафттың табиғи және антропогендік  туындылары. Техногенездің экологиялық проблемалары. Табиғат пайдалануды жобалау және жоспарлау. Геожүйелер динамикасы мен тұрақтылығын болжау және оның мониторингі.

ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

Hегізгі:

1. Минц А.А. Экономическая оценка  естественных ресурсов. - М.: Мысль, 1972.

2. Экономические проблемы природопользования /ГГод ред. К. Гофмана. - М., 1985.

3. Папенов К.В. Экономика и  природовользование. Учебное пособие. - М., 1997.

4. Нестеров ПМ., Нестеров А.П. Экономика природопользования и рынок. Учебник. 1997.

5. Экономика природопользования / Под ред. Т.С. Хачатурова. Учебник. - М., 1991.

6. Ревазов М.А., Лобанов Н.Я. и  др. Экономика природопользования. - М., 1992.

Қосымша:

1. Бобылев Г.Н. и др. Экология  и экономика природопользования. - М.,  1988.

2. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика  природных ресурсов. - М., 2001.

3. Демина Т.А. Экология, природопользование, охрана окружающей среды.  -М.,1995.

 

ПӘН:  «ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ»

Тұрақты даму тұжырымдамасы. «Тұрақты даму»  ұғымының пайда болу тарихы: Рим  клубы, Медоуз және Форестер еңбектері (өсу шектері, 1972). БҰҰ-ның қоршаған орта жөнінідегі бірінші конференциясының Декларациясы (Стокгольм, 1972). Рио-де Жанейроода (1992) және Йоханнесбургте (2002) өткен  Дүниежүзілік саммиттер. Еуропа қалаларының  тұрақты даму хартиясы (Ольборг қ., Дания, 1994). Тұрақты даму факторлары: экологиялық фактор (өркениет дами алатын дәліз шекаралары), экономикалық фактор(нарық жүйесін қайта құру), әлеуметтік фактор (ауылшаруашылық өндірісі, адам құқықтары, демография). Тұрақты  дамудың стратегиясы мен принциптері. Тұрақты даму деңгейлері – жергілікті, аймақтық, ұлттық, мемлекетаралық, әлемдік  деңгейлер. Әр деңгейдегі тұрақты даму мүмкіншіліктерін анықтаушы факторлар. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету жолындағы  халықаралық ынтымақтастық. Тұрақты  дамудың ғылыми теориясын жасау  жолындағы халықаралық ұйымдардың қызметі.

Әлеуметтік  экологиялық дағдарыс және тұрақты  даму. Халық санының өсуі және оның сапалық көрсеткіштерінің өзгеруі. Туылым мөлшеріне әсер ететін факторлар, отбасын жоспарлау әдістері. Урбандалу  проблемалары. Кедейшілік және табыстың әділетсіз бөлінуі. Энергетикалық  дағдарыс проблемалары және олардың  шешілу жолдары. Әлемдік азық-түлік  проблемасы, шешілу жолдары. Ресурстық  дағдарыс, себептері мен салдарлары, шешілу жолдары. Жер генофондарының өзгеруі, ортаның агрессивтілігінің  артуы, тірі организмдерге көрсетілетін әсерлердің жаңа түрлері. Соғыстар және лаңкестік: экологиялық зардаптары. Әскери өнеркәсіптік кешен және тіршілік ету ортасы.

Табиғатты қорғау және тұрақты даму. Қоршаған ортаны қорғаудың принциптері мен әдістері. Ерекше қорғалатын табиғи территориялар – қоршаған ортаны қорғау шараларының бір түрі. Генетикалық әралуандылықты қорғау. Биосфералық резерваттар. Қызыл кітап және оның биологиялық әралуандылықты сақтаудағы ролі. Табиғатты ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың теориялық негіздерін құру – тұрақты дамуға көшудің міндетті шарттарының бірі. Экологиялық білім мен экологиялық сауаттылықтың адамзаттың тұрақты дамуынын қамтамасыз етудегі ролі.

Қазақстан Республикасының тұрақты дамуының өзекті экологиялық проблемалары. Қазақстан республикасының табиғи ортасын тұрақсыздандыру процесстері, себептері мен салдарлары. Арал аймағының әлеуметтік-экологиялық проблемалары. Ядролық сынақтардың адамзатқа тигізетін зардаптары. ҚР территориясындағы Семей ядролық сынақ алаңы және өзге де полигондар. ҚР –дағы халыққа экологиялық білім және экологиялық тәрбие беру. ҚР-ның тұрақты дамуын қамтамасыз ету: Тұрақты даму тұжырымдамасы. Тұрақты даму стратегиясы және Қазақстанның тұрақты дамуын қамтамасыз ету механизмдері.

Әлеуметтік  экологияның пәні жөне міндеттері, қалыптасу тарихы

Әлеуметтік  экологияның даму кезеңдері. Эмпирикалық кезең: бақылаулар арқылы алынған мағлұматтарды жинақтау кезеңі; глобалдық мониторинг және планетадағы экологиялық жағдайга баға беру; ДЦТ препаратын қолданудың экологиялық зардаптарына талдау жасау. ДЦТ-ның тірі организмдерге жөне адамға көрсететін қатерлі әсері. Р.Карсонның «Меңіреу көктем» атты кітабы. Ғылыми-техникалық прогрестің жағымсыз зардаптары және планетада қалыптасып отырған күйзелістік жағдай жөніндегі деректерді жинақтау кезеңінің басталуы. Әлеуметтік экологиядағы қоршаған орта ұғымы, қоршаған орта элементтерінің арасалмағы.

Қоршаған  ортаның әлеуметтік компоненті — қоғам, қоғамдық қатынастар, мәдениет. Еңбек сферасы – еңбек процесінің материалдық факторлары мен адамдар арасындағы қарым-қатынастардың жиынтығы – қоршаған ортаның бір бөлігі. Қоршаған орта элементтерінін ара салмағы. Іргелі экологиялық заң – минимум ережесінің өлеуметтік жүйеде әсер етуі. Адамның жасанды тіршілік ету ортасын құруы. «Өмір сүру сапасы» үғымына анықтама беру.

Демографиялық қысым, урбанизация, олардың табиғи жүйелерге әсері. Ресурстық дағдарыс және оның салдарлары. Ортаның жалпы агрессивтік деңгейінің артуы. Мутациялық процестер. Адамның тұқым қуалаушылық қасиеттеріне, қоршаған орта факторларының мутагендік әсерінің кешеуілдеп білінетін зардапарын бағалау жүйесі жөне қоршаған орта мутагендерінен қорғану. Генофондты қорғауға компенсациялық көзқарас проблемасындағы антимутагенез.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

Негізгі:

1. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. М.: 2003.
2. Пехов А.П. Биология с основами экологии. Санкт-петербург, 2000.
3. Пономарева И.Н., Соломин В.П., Корнилова О.А. Общая экология. М.: 2005.
4. Тупкин Е.И. Общая биология с основами экологии и природоохранной деятельности: М.: ПрофОбрИздат, 2001. – 384 с.
5. Коробкин В.И., Предельский Л.В. Экология. Ростов н/Д: 2003. – 576 с.

Қосымша:

1. Моисеев Н.Н. Человек и ноосфера. М., 1990г.
2. Рузалин Г.И. Концепция современного естествознания. М. 1997 г.
3. Саданов А.К., Сүлейменова Н.Ш., ДәменоваН.С., Махамедова Б.Я. «Экология және тұрақты даму». Оқулық. ҚазҰАУ., 2009ж. 450б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.9 Қалдықтар

 

Қоршаған  табиғи ортаның сапасының нашарлауына  қатысты өзекті мәселелердің бiр  боп қалдықтарды ұтымсыз, экологиялық  қауiптi және ұйымдаспай орналастыруы табылады.

Қалдықтардың  өндiрiсi дәл қазiргі кезде бүкiл  әлемде өсуде және олардың қайта  өңдеу, полигондар мен қоқыс тастайтын  жерлерде залансыздандыру және сақтауың озуда. Қалдықтарының ары қарай жинақталуы тұрғындар үшiн соңдай-ақ қоршаған орта үшiн қатерлі жағымсыз салдарымен кәдік. Сондықтан өндiрiс қалдықтардың қысқарту, орналастыру, сақтау мен жерлеу, қайта өңдеу және пайдалану бойынша сұрақтарға үлкен ықылас бiлдiру қажет.

Қоғамды қоршаған орта жағдайы және қалдықтардың пайда  болуы және жойылуы бөлiгiнде қорғау туралы хабарландыру мақсатында келесi негiзгi көрсеткiштерді қарастыру және жариялау қажет: 

- қалдықтардың  пайда болуы;

- қауыпты  қалдықтарды трансшекаралық тасмалдауы;

- қалдықтарды  қайта өңдеу және қайталама  қолдану;

- қалдықтарды  мүлде жою.

 

3.9.1. Қалдықтардың қалыптасуы

Табиғи ресурстарды  рационалды және тиімді пайдалану тұрақты  дамудың маңызды элементі болып  табылады. Қалдықтар – бұл материалдық  және энергетикалық ресурстардың едәуір ысырабы. Қалыптасқан қалдықтарды  өңдеу және алып тастау қоршаған ортаның  ластануына және адамдарға зиянды заттардың  және инфекциялық ағзалардың әсер етуіне себеп болуы мүмкін. Қалдықтардың қалыптасу көрсеткіші елдегі экономикалық белсенділік деңгейімен тығыз байланысты және қоғамда қалыптасқан өндірістің және тұтынудың құрылымын көрсетеді. Қалдықтардың қалыптасу көлемінің  қысқаруы экономика секторларының  өндірістің және тұтынудың материал сыйымдылығы аздау құрылымдарға жақындау көрсеткіші қызметін атқарады.

 

2. Қауіпі қалдықтардың трасншекаралық тасмалдауы

Қауiптi қалдықтардың трансшекаралық тасымалдау көрсеткiші қауiптi қалдықтардың трансшекаралық орын ауыстыруың сипаттайтын қозғаушы күштердiң көрсеткiшi болып табылады. Қауiптi қалдықтардың елден шығарылу көлемiнiң өзгерiс тенденциялары, ол бар қауiптi қалдықтардың азайтуын және олардың елдiң iшiнде қайта өңдеу мен қайталама қолдану қажеттiлiгіне қалай сезiнетiнiн көрсетедi.

Қауiптi қалдықтар деп улағыш, жарылғыш, тотығатың, коррозиалық, өртенгіш, ушықтыратын  әсер ететің, тератогендi, мутагенді, канцерогендiк, экоулағыш және инфекциялайтын қалдықтар  танылады. Мұндай қалдықтардың тексермелетiн тасымалдаулар және жерлеу, тұрғындардың денсаулығы үшін қауiптi зардаптары сонымен бiрге су және топыраққа жағымсыз әсер етуі мүмкін. Қауiптi қалдықтарды қайта өңдеу және қайталама қолдануы олардың трансшекаралық тасымалдауындағы қажеттiк төмендетедi және адамдардың денсаулығы және қоршаған ортаға үшін қауыптардың алдың алады. Кейбір жағдайларда қауiптi қалдықтардың трансшекаралық тасымалдауы экологиялық қауіпсіз қолдану және қалдықтарды жою үшін қажет. Сонымен бiрге қауiптi қалдықтардың трансшекаралық тасымалдауы оларды қайталама шикiзат немесе энергия өндiру ретiнде қолдалану мақсаты болған жағдайларда ақталынады. Қауiптi қалдықтардың экспорт және импорты туралы толық мәлiметтер олардың қауiпсiз тасымалдауы және жоюың бақылауға көмектеседi.

Көрсеткiш  Базельдік конвенциясы мен (2-шi бап) анықталатын, ел экспорт және импорттайтын қауiптi қалдықтардың жалпы көлемiн  қамтыйды. Жылына тонна мен өлшенедi.