Жер сілкінісі

Жапондардан үйренеріміз  көп 

Күні кеше ғана Үндістанда жер сілкінісі болды. Мұндай жер сілкінісі қазіргі  кезде үйреншікті табиғи апатына айналғаны сонша, оған бәлендей таңғалып та жатқан жоқпыз. Иә, соңғы он жылдан бері   табиғат адамзаттың өзіне жасаған қиянаты үшін қатты жазалап, түрлі аса ірі табиғат апаттары жиілеп кетті. Мысалы, осыдан жеті жыл бұрын  Индонезияда болған жер сілкінісінен бір деректерде 240 мың адам, кей деректер бойынша 300 мың шамасында адам апаттың зардабын шекті. Одан төрт жылдан кейін Қытайдың Cичуань аймағында аса күшті жер сілкінісі болса, одан кейін де бірнеше елде осындай бірнеше  зілзала орын алып, адам шығынына алып келіп, басқадай үлкен шығындарға ұшыратты. Ал биыл Жапонияда болған жер сілкінісінің магнитудасы 8,9 болса, ошағының күші 11, 12 балға дейін жетті. Білер білсек, Жапония бейқам отырған мемлекет емес. Бұл елдің сейсмолог-ғалымдары Токионың маңында жер сілкінісі мұхитта емес, құрлықта болуы мүмкін екенін  болжаған-ды. Бірақ табиғат апаты  мұхитта болды да, жер сілкінісінің нақты күшін болжай алмай қалды.  Әрі сейсмикалық станцияларды су бетіне қою қиын. Әйтсе де, жапон сейсмологтары жер сілкінісінен кейін болғалы тұрған цунамиді халыққа хабарлап үлгерді да,  цунами болғалы тұрған жағалаулардан халық жаппай көшіп үлгерді. 

Жапон халқы  – сақтықтың не екенін білетін  сақ халық. Олар  жер сілкінісіне  аз шығынмен төтеп беріп, келген шығынды  кешіктірмей, қалпына келтіретін еді. Өкінішке орай зілзаланың артында келген  цунами мен «Фукусима-1» атом электор стансасының жарылуы жағдайды өте қиындатып жіберді. Асылында, жапондардың психологиялық-моральдық тұрғыдан дайындығы, рухының мықтылығы дүние жүзі елдерінің қай-қайсысын да тәнті еткендей. Соның ішінде біздің елдің  Жапонияның сейсмикалық төзімді құрылыс жасау бағытынан және  халқының сейсмикалық қауіпке дайындығынан үлгі алып, үйренуіміз қажет. Жапонияда қазір жер сілкінісін қабылдап, оны сейілтетін ғимараттармен қатар, сейсмикалық зерттеу орталықтары әр қаласында бар деуге болады. Ол жерде халықты жер сілкінісі болған жағдайда қалай қимылдау керек екенін үйретіп, психологиялық-моральдық дайындықтан өтеді. 

Бізде ше? Жапониядағы  зілзаладан кейін Алла қауіптің бар екенін еске салғысы келгендей, мамыр айында, одан кейін де Алматы төңірегінде сан қайта жер асты жеңіл дүмпулері орын алғанмен,   қауіп қайдан болса, қатер содан екенін ескеретін емеспіз.  Мұнымыз табиғат апатынан келер қауіп жоқ, дегеніміз бе? Бұлай деп, біз айта алмаймыз. 

Өйткені Қазақстанның  450 мың шаршы километр аумағында  жер сілкіну қаупі бар. Бұл  аумақта  алты млн. халық тұрады. 27 қала, 400-ден астам елді мекен  бар. Еліміздің қырық процентке  жуық өндірістік потенциалы осы аумаққа  шоғырланған. Анықтап айтқанда, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік  Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласы сейсмоқауіпті аймақта орналасқан. Онда өнеркәсіптің  негізгі қорының  отыз проценті шоғырланып, тұрғын үй қорының  отыз бестен аса проценті орналасқан. Республика халқының қырық проценті тұрады. Жер сілкінісі қауіпті аумақтарда ірі қалалар мен елді мекендер, гидротехникалық ғимараттар мен  зиянды  өндірістік  өнеркәсіп орындары, жасанды су қоймалары, жарылыс қаупі бар және улы материалдар  қоймасы орналасқан. Тұрғын үй  алқабының бұзылуымен қатар тізбеленген обьектілердің  кейбіреуінің бұзылуы  оңалмайтын экологиялық өзгеріске алып келуі мүмкін. Сондықтан табиғат апаттарына, төтенше жағдайдарға қарсы тұратындай дайындығы бар, оң көзіне сол көзі қарауыл қойып отырған ел  болуымыз керек. 

 «Алматы қауіпті  межеге баяғыда келген…» 

Алайда ондай  мемлекет болудың ауылы алыс сияқты. Рас, Жапониядағы табиғат апатынан кейін ақпарат құралдарында жер  сілкінісі кезіндегі міндеттер  туралы ақпараттар көптеп жарияланды. Одан басқа қандай шаралар жүзеге асыруда, десек, ауызды құр шөппен сүртуге тура келеді. Осы ретте өткен сессияның соңында Сенат депутаты  Жұмабек Төрегелдинов Премьер-министр Кәрім Мәсімовтің алдына  ғалым-сейсмологтардың деректеріне сүйене отырып, Алматы қаласының проблемасын көтерген болатын. Беті аулақ, дегенмен, жаман айтпай, жақсы жоқ. Үлкен  жер сілкінісі болуы ықтимал екені туралы  өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап айтылып келе жатса, бұл жай сөз емес. Жау жоқ деме, жар астында дегендей, табиғат апаты  айтып келмейді. Оған сақтық керек. Алматы қауіпті межеге баяғыда келген деген сөз рас. Алматы сейсмикалық белсенділігі жоғары он балдық жоғары аймаққа жатады. Қалада аса үлкен зілзала 1911 жылы болды. Бұл – өткен ғасырдағы аса күшті он жер сілкінісінің бірі. 

Қазақстан сейсмологтары  жер сілкінісіне дайындықта аса  маңызды мәселелердің шешілмей отырғаны туралы алаңдаушылық білдірсе, экологтар  беті аулақ, ондай жағдай бола қалса, соңының неге ұшырататыны туралы сақтандыруда. Өйткені, қалада жануардан берілетін аса қауіпті инфекция диагностикасының малдәрігерлік зертханасы орналасқан. Бұдан басқа да экологиялық қауіпсіздік, экологиялық ортаны жақсарту үшін қаланың бас жоспарына сәйкес қаладан көшіруге ұсынылған көптеген өндіріс нысандары бар.  Мұнымен қоса жақын таулы алқаптарында көшкін қаупіне алып келетін құрылыстар белсенді жүргізілуде. Атап айтқанда, экологтардың айтуынша, Үлкен Алматы өзені, Медеу ауданындағы, Ақсай, Түрген шатқалдарындағы құрылыстар алда-жалда жер сілкінісі бола қалса, қосымша апатты жағдайлардың: сел мен көшкіннің қоса жүруіне алып келуі мүмкін екендігіне қатты алаңдаушылық білдірсе, оғана өте сергек қарамайынша болмайды. Қазақ «жұт – жеті ағайынды», деп бекерге айтпаса, қазіргі уақытта басқа елдердің тәжірибесі сабақ болса керек. Осыған байланысты Жапониядағы жадайды тағы да алға тартуға тура келеді. Сақ сол жапондардың өзі жер сілкінісімен қатар  цунамидің, атом электр стансасының апаты болуы мүмкін екенін ойлап па еді? Осыған орай «Алматы қаласындағы азаматтық қорғанысты дамытудың перспективалары мен туындап отырған проблемалары турасында хабарлау қажет деп санаймын!» – деп, сенатор  алматылық ретінде өзінің және барша алматылықтардың жанайқайын білдіргендей болған-ды. 

Айтар болсақ, Алматыда құрылыс нысандарын сейсмикалық нығайту мәселесі талай рет көтеріліп келгенмен, айтылған жерінде ескерусіз қалып жүр. Сенат депутаты да сауалында   Алматыда екі жүзден астам мектеп, аурухана мен емхана сейсмокүшейтуге зәру екенін атап көрсетті. Атап айтқанда, қаладағы №5, 6, 15, 47, 52, 55, 57, 64, 68, 82 және 111-орта мектептерді жер сілкінісіне төтеп берердей етіп нығайтудың құжаттары толық дайын. Енді осы мәселені шешу үшін  оларға жалпы көлемі  5,5 млрд. теңге қаржы  керек. Сондай-ақ, қаладағы 4 емхана мен 1 аурухананың да сейсмикалық күшейтуге қажетті құжаттарының толық пакеті әзір, ол үшін қажетті қаржы – 1,2 млрд. теңге. 

Екіншіден, сейсмикалық  бақылау торабын жаңғырту бағытындағы  ұсыныстар да әлі күнге іске асырылмай  отыр. Жер сілкінісінің қысқа мерзімді болжамдарының тиімді әдістемесі әлі әзірленбесе, «сейсмикалық шағын аудандау картасы» жасалмаған. Үшіншіден, өртке қарсы қызметтің материалдық-техникалық жарақтандырылуы мүлдем қанағаттанғысыз. Қаладағы  өртке қарсы деполардың барлығы да  күрделі жөндеу жүргізуді қажет етеді. Қосымша 11 депо салмаса болмайды. 

Қалалық хабарландыру жүйесінің құрамына кіретін, сонау 1963-1988 жылдардан бері үздіксіз пайдаланылып келе жатқан аппаратураның және байланыс құралдарының әбден ескіріп, саудасы бітіп тұрғанына Үкімет басшысының назарын аударды.    Сол сияқты электр дабылдағыштар Алматы қаласы аумағын толық қамтымайтыны да ұмытылған жоқ. Қала аумағын толық  қамту үшін Алатау, Түрксіб және Медеу аудандарында тағы 272 дабылдағыш орнатуға тура  келеді. 

Бүгінде ауылдық  округтердегі қабылдаушы эвакуациялық пункттердің жай-күйі бойынша айқын  көрініс, қабылдайтын нысандардың  атаулары туралы мәлімет, олардың мекенжайлары белгісіз, аудандардың карта-схемалары жоқ, қанша эвакуацияланған халықты қабылдай алатындығы, медициналық қосындардың бар-жоқтығы да белгісіз. Медициналық жұмылдыру резервінің жағдайы да қанағаттанғысыз. Алматы қаласының денсаулық сақтау басқармасының резервінде медициналық препараттардың, стационарлық және жылжымалы электрстансалардың, санитарлық зембілдердің, жабдықтар мен техниканың қажетті есептік көлемі беймәлім.  Осы мақсатта медициналық мүліктерді қорландыру бойынша іс-шараларды қаржыландыру 1991 жылы тоқтатылыпты. «Алматыдағы төтенше жағдай орын алғандағы материалдық-техникалық қор 12 000 адамға арналған 4 мобилді автономды шатыр қалашықтарынан ғана тұрады», дей келіп,  сенатор біздің халық жер сілкінісіне дайын еместігі туралы  түйін жасаса, ол  – ақиқат. 

Бұл сауалға алматылық депутаттар қол қойды. Депутаттық сауалдың жолданғанына табаны күректей үш  айдай болғанмен, Үкімет оған жауап беруді  ұзаққа созуда. Неге? Әрине, Үкімет басшысы депутаттық сауалға жауап қайтару мерзімінің тиісті тәртібі бар екенін біледі. Ал бұл жолы жауаптың кешігуінің өзінің себебі бар көрінеді. Яғни,  сауалда көтерілген мәселе бойынша әдеттегідей сырғытпа жауаппен құтыла салудың реті келмей отырғанға ұқсайды. Парламент депутаттарын қайта-қайта дабылдатып, мазаларын ала бермес үшін ең болмаса, жамап-жасқап жауап бергісі келсе керек, жауапты кешіктіріп беретіндіктерін айтып, депутаттардан мұрсат сұраған көрінеді. Дегенмен, жауаптың кешіктірілуі мәселенің шешілетіндігіне кепілдік беретіндей дәмеленбесек те болады. 

Табиғат қарымтасын қайтарады  
 

Жалпы, бүгін  республикада  табиғи жер сілкіністері бұрын-соңды кездеспейтін аймақтарда да болып жүр. Ғалымдар ондай    жер сілкіністерінің негізінен  тереңнен  шикізат, яғни  газ, мұнай  алынатын  жерлерде кездесетінін айтады. Өйткені шикізат алынған жер  қыртыстары босап қалады да, оны  сумен толтырғанмен, өзінің бастапқы қалпына келе қоймайды. Себебі табиғи заңдылық бұзылады. Осындай  аймақта техногендік жер сілкіністері пайда болып жатса, ол өз кезегінде табиғи жер сілкіністерінің болуына әкеп соғады. Ал батыс өңірдің ертеңі ешкімді алаңдатпайтыны соншалықты  мұнайды ашқарақтана қарпып алып жатырмыз. Ойлану керек. Мысалы, АҚШ-та, Норвегиядағы техногенді жер сілкіністерін, бұрындары болмағанмен, жер қойнауынан табиғи шикізаттың көп мөлшерде алынуынан бес-алты балдық жер сілкіністері көбейіп кеткен Башқұртстан, Татарстанның  жағдайын ескерген артық емес. Тіпті, өз елімізден қарапайым ғана мысал келтірейік. Осыдан біраз жылдар бұрын Жезқазған өңірінің өзінде жер асты кенін қомағайлана алып, жер қыртысының босап қалуынан қайғылы апатты жадайдың орын алғаны есімізде. Осылай кен орындарына жақын орналасқан бірнеше елді мекен және поселке тұрғындарының қоныс аударуына тура келген-ді. Алайда сақтықтың қажеттілігін мойындағымыз келмейді. Мәселен, сейсмология институтының бақылауы  бойынша, елімізде 200-ден астам кен орны бар. Соның 80-ге таяуын пайдаланып болсақ,  30-ын бақылап отыру туралы Үкімет қаулы қабылдағанмен,  шикізат өңдіретін жеке компаниялар  қаулыдағы нұсқауларды орындауға пысқырып та қарамайды. Көбіне олар қадағалау туралы жалған ақпаратпен құтылғанды қалайды. Осы ретте сейсмология институты  Қарашығанақ кен орнында 2002 жылдан бастап 2007 жылдың екінші жартысына дейін мониторинг жүргізіп, сейсмикалық жүйелерді қойып бақылау арқылы талай жердің сейсмикалық әлсіз тұстарын, шытынаған жер сілкіністерін байқап, өздерінің тізбесіне алған. Бірақ шикізат өндіретін компаниялардың осы мақсатқа қаражат бөлмеуінен қазір ондай жерлерде бақылау жұмыстарын жүргізе алмауда. 

Қарап отырсақ, Алматы болмаса, басқа өңірлерде жер сілкінісі болуы ықтимал деп қауіптенудің реті жоқ, дегенді айта алмаймыз. Айтар болсақ, сейсмология иституты жылына  Қазақстан бойынша 7 мыңнан астам жер сілкінісін тіркесе, екібалдық жер сілкінісі өте жиі кездеседі екен. Қалай болғанда да, мұндай жағдай сақтанбаса болмайтындығын көрсетеді. Олай болса, алдымен,  сейсмикалық картаның қажет екені даусыз. Сейсмикалық картаның негізгі қызметі – сейсмикалық қауіпті аймақтарды айқындау. Ал елімізде жер сілкінісінің үдеу күші болатын жерлерді зерттеп жасалған карталар бар ма?  Қазақстан бойынша оншақты жыл бұрын кеңестік әдіс-тәсілмен жасалған мұндай карта, қазіргі күні  еурстандартқа сай келмей отыр. Салынып жатқан құрылыстар сейсмикалық тұрғыдан тиісті талаптарға жауап бермейді, деп кінә тағамыз. Проблема – талаптың орындалмай отырғанында ғана емес, орындалмау себебінде. Қолданыстағы карта қазіргі құрылыс жұмыстарының қоятын талабына жарамай қалды. Сондықтан жаңа картаны тезірек жасап,  құрылыс жұмыстарын осындай сенімді картамен жүргізбесе болмайтынын сейсмолог ғалымдар атап айтуда. 

Тағы бір маңызды  мәселе – стратегиялық нысандарды бақылау, яғни гидротехникалық нысандар, мұнай-газ құбырлары, ЖЭС сияқты нысандардың сейсмоқауіпсіздігін  қадағалау. Негізінде, мұндай жұмыстар еліміздегі барлық ірі кәсіпорындарда, стратегиялық маңызы бар нысандарда, мысалы, Шығыс Қазақстан облысындағы Бұқтырма, Шүлбі, Өскемен су электр стансаларында жүргізіліп, тексерілуі керек. Және әр нысанның аймағын бақылайтын сейсмологиялық стансалар болуы тиіс. Бірақ бұл мәселе біздің елде шешілмеген. Сейсмология институты елдегі жабдықтардың өте ескіргенін айтады. Бүгінгі күні осыдан барып ғалымдардың жер асты дүмпулерінің  60-70 пайызға дейінгісін  ғана дәлдікпен айтуы мүмкін. 

ТАБИҒАТ АПАТЫ  / ЖЕР СІЛКІНІСІ.

   Сіздің  әрекетіңіз:

1. Егер жер сілкінісі басталса, онда жылдам үйден шығу керек және далада тұрғанда ғимараттардан алыс тұру керек. Егер үйде қалып қалсаңыз, онда үстелдің астына немесе кроваттың астына, бұрышқа немесе есіктің босағасында тұрағалу керек.
2. Терезелерден алыс ұсталу керек. Себебі, терезенің шынылары жер сілкінісі кезінде адамға қауіпті.
3. Жер сілкінісі кезінде лифтті қолдануға болмайды, өйткені лифт тоқтап қалуі мүмкін немесе құлап түсуі мүмкін.
4. Сірінкілерді, зажигалкаларды, шамды қолдануға болмайды, газ жарылып қалса, өте қатты жарылыс болуы мүмкін.
5. Подвалдар мен жер астында, тоннельдерде тығылмаңыз. Себебі, панельдер, перекрытиялар құлап шығатын жерді жауып тастауы мүмкін.
6. Егер сіз далада келе жатып, жер сілкінісі басталса, онда сіз үйлерден, ғимараттардан алыс ұсталу керек. Олар кез келген уақытта құлау мүмкін.

  Есіңізде  сақтаңыз: Бірінші жер сілкінісі  болғаннан кейін тағы да сілкініс болуы мүмкін. 

Сейсмограф —  жер қабығының тербелуін жазатын  аспап. Сейсмограф өзінің өте сезімталдығының  нәтижесінде бірнеше мың километр қашықтықта болған жер сілкінуін жазып алады. Бұрынғы СССР-да Голицин мен Никифоров сейсмографтары тараған. Онда ілулі заттың тербелуі электрлік тербелуге айналып, жазуды алыстан түсіруге мүмкіндік береді. 

Сейсмикалық толқындар  — жер сілкінудің немесе жарылулардың, желдің, теңіз соқпа толқындарының және кез келген машина мен транспорттың әсерлерінің нәтижесінде таралатын жер қабығындағы серпімді толқындар. Басқа да серпімді толқындар сияқты сейсмикалық толңындарды да бойлама (жылдамдығы 7-ден 14 км/сек), көлденең (4-тен 10 км/сек) және беткі деп үш түрге бөлуге болады. Бұл толқын пайдалы қазындыларды геофизикалық әдіепен (сейсмикалық әдіс) іздегенде пайдаланылады.