Жер сілкінісі

Мамырдың  бірінші және екінші жұлдызында болған жер  сілкіністері Алматы тұрғындарын әбігерге салды. Осының өзі-ақ қала тұрғындары мен төтеншеліктердің төтенше жағдайға дайын емес екенін анық көрсетті. Жапониядағы жағдайды еске алмай-ақ қояйық. Алда-жалда олай бола қалса зардабын болжау мүлде сүмкін емес. Ендеше жайшылықта дайындығымызды үнемі тексеріп, оқу-жаттығу жиындарына қатысып тұру (әрине төтеншеліктер тұрғындар арасында өткізсе) керек. 

Жер сілкінісі  кенеттен пайда болады және қасқағым сәтте өтеді. Жер сілкінісі- бұл  жер қыртысында  немесе мантияның  үстіңгі бөлігінде  кенеттен болған қозғалыспен  жарылыс нәтижесінде пайда болған  және елеулі ауытқу түрінде үлкен қашықтыққа  таралатын жер асты дүмпуі мен жер асты қозғалады.                                                                                                                                                              Жер қыртысының  траекториялық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойқын  болып келеді. Жер сілкінісінің барысында адамдар қаза болады, үйлер, жолдар, адамдар , көпірлер, каналдар тоғандар мен басқа да инжинерлік ғимараттар, су құбырлары,канализация, электр беру жүйесі  қирайды, байланыс бұзылыды. 

Тау жыныстарынан тау құлайды, адамдарды үрей билейді. Су асты және  су жағалауындағы жер  сілкінісі кезіндегі теңіз түбінен  қозғалыс нәтижесіндегі теңіздің  гравитациялық толқындары цунами пайда болып, құрылысқа үлкен бүлінушілік жасайды. 

Жер сілкінісінің жойқын күші оның әсерінен болатын  апаттар көпшілікке мәлім. Өйткені  Қазақстанның  450 мың шаршы киломертр  аумағында  жер сілкіну қаупі  бар.Бұл аумақта  алты млн. халық  тұрады.27 қала,400 ден астам елді мекендер бар. Еліміздің қырық процентке жуық өндірістік потенциалы осы аумаққа шоғырланған. 

Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік  Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары  мен Алматы қаласы сейсмо қауіпті  аймақта орналасқан. Онда өнеркәсіптің  негізгі қорының отыз проценті шоғырланып, тұрғын үй қорының отыз бестен аса проценті орналасқан. Республика халқының қырық проценті тұрады. Жер сілкінісі қауіпті аумақтарда ірі қалалар мен елді мекендер, гидротехникалық ғимараттар мен  зиянды  өндірісті өнеркәсіп орындары, жасанды су қоймалары, жарылыс қаупі бар және улы материалдар қоймасы орналасқан. Тұрғын үй  алқабының бұзылуымен қатар тізбеленген обьектілердің кейбіреуінің бұзылуы оңалмайтын экологиялық өзгеріске алып келуі мүмкін. 
 

Жер сілкінісі кезіндегі  міндеттер 

Жер сілкінген  сәтте сіздің ой-әрекетіңізбен    іс-қимылыңызға 5-10 сек. ғана уақытыңыз  бар. Осы сәтте үрейге еркіндік беріп, абдырып- сасып қателессеңіз, арты бақытсыздыққа  әкелуі ықтимал. Өзіңізді де , өзгелерді  де  үрейлендірмеңіз. 

Үйдің ішінде 

Сілкініс кезінде  далаға жүгіріп шығуда немесе жер  сілкінісінің яғни үйдің ішінде кетуді пәтердің қай қабатта орналасуна байланысты шешуге тиіссіз.  Егер сіз  көп қабатты үйдің  бірінші  немесе екінші қабатында тұратын  болсаңыз, далаға шығуға мүмкіндігіңіз бар. Далаға қашып шыққаннан кейін үйден аулақ тұрған жөн. Үшінші және одан жоғары қабаттардан қашып шығу  қауіпті екенін естен шығармаған жөн. 

Сілкініс  кезінде қауіпті  және қауіпсіз жерлерді анық білген жөн: 

Қауіпсіз жерлер 

Үйде (ғимараттың ішінде) 

1)Босаға есік  жақтауы 

2)Ішкі бұрыш 

3)Мықты қабырға 

4)Бел ағаш 

5)Ванна, тоңазытқыш 

6)Парта,стол,кереует 

Далада 

1)Ашық алаң 

2)Биік ғимараттардан  аулақ болу 

3)Биік ағаш  ғимараттардан аулақ болу 
 

Қауіпті жерлер 

1)Терезе жақтағы бұрыш 

1)Биік ғимараттар 

2)Биік ағаштар 

3)Баспалдақ 

4)Лифт 

5)Жиһаздар 

6)Шам жағу  қауіпті 

7)Соңғы қатардағы  шеткі бөлмелер 

 Далада  

1)Биік ғимараттар 

2)Биік ағаштар 

3)Электр жүйелері 

4)Жер асты  өткелі 

  

Сілкініс басталысымен  үй ішіндегі қауіпсіз деген орындарға тез жетуге тырысыңыз. Ішкі қабырғаның қауіпсіз тұсында үйдің ішкі бұрышында, есік жақтауларының ортасында, тіреуіш  ашалардың жанына тұрасыз  (шкаф іші кереует). Терезелер мен ауыр жиһаздардан алыс тұрыңыз. 

-лифтті пайдаланбаңыз. 

-есіктен далаға  шыққан уақытта жанталасып, бір-  біріңізге  кедергі жасамауға  тырысыңыздар. 

-Үйлерден электр  бағаналардан аулақ тұрыңыз, электр  сымына жақындамаңыз. 

-Сілкініс кезінде  үйге кірмеңіз. 
 

Автомобиль ішінде 

-Сілкініс басталған  сәтте жүріп келе жатқан автомобильді ашық жерге тоқтатқан дұрыс. 

-жолаушылар  асып-саспай  байыпты түрде транспорт  ішінде отырып, жер сілкінісінің  басылуын күткен жөн. 

Келешекте болуы  ықтимал күшті сілкіністердің құпияларымен жеке таныс болған жөн, Жер асты дүмпуінің болу себептерін, анық қай жерде болып, қалай таралатындығының қандай қосымша әрекеттерінің өзі де көптеген мәліметтер оқып-білу  қажет. Екіншіден тұрған халықтың апаттан сақтану дайындығы  дәрежесі жоғары болуы тиіс. Тек осы шарттар орындалған жағдайда ғана зіл зала апаттар адам өмірі мен халық байлығына айтарлықтай шығын келтірмейді 

   ЖЕР СІЛКІНІСІ  – жер қыртысы немесе мантия  бетінің кенеттен қозғалуы нәтижесінде  және тығыз тербеліс түрінде  үлкен қашықтыққа берілетін жер  асты дүмпулері мен жер бетінің  тербелісі. Жер қыртысындағы сейсмикалық толқындар тарайтын нүктені жер сілкінісінің ішкі кіндігі деп атайды. Жер сілкіну ішкі кіндігінің ең қысқа қашықтықтағы жер бетінің орнын жер сілкіну кіндігі деп атайды. Жер сілкінудің қарқындылығын 12 баллдық сейсмикалық шкала бойынша (MSK-86) бағалайды, ал жер сілкінудің энергетикалық санаты үшін магнитуданы пайдаланады. Жер сілкіну шартты түрде әлсіз (1-4 балл), күшті (5-6 балл) және қирататын (8 және одан да көп) деп бөлінеді.

 Жер сілкінісі  кезінде шынылар сынады және ұшады, сөреде жатқан заттар құлайды, кітап сөрелері мен аспа шамдар шайқалады, төбенің балшығы құлайды, қабырғалар мен төбелерде сызаттар пайда болады. Бұның барлығы қатты шуылмен бірге болады. 10-20 секунд сілкілегеннен кейін жер асты дүмпулері күшейе түседі, нәтижесінде ғимараттар мен құрылыстар қирай бастайды. Барлығы он шақты күшті дүмпулер бүкіл ғимаратты қиратады. Жер сілкінісі орта есеппен 5-20 секундқа созылады. Сілкіну ұзаққа созылған сайын, зардаптар ауырлау болады. Сахалин облысының Нефтегорск аласындағы жел сілкінісі кезінде (1995ж.) қираған қала үйінділерінің астында 2000 адам қаза болды.

Жер сілкінісіне қалай  дайындалу керек 

 Үйде, жұмыста,  кинода, театрда, көлікте және  көшеде болған кездегі жер  сілкінуге алдын ала іс-қимылдар  жоспарлап алыңыз. Отбасы мүшелеріне жер сілкіну кезінде не істеу керектігін түсіндіріп және алғашқы медициналық көмек көрсету ережелерін үйретіңіз.

 Құжаттарды, ақша, қалта шамын және қосымша  батареяларды ыңғайлы жерде ұстаңыз.  Бірнеше күнге жететін үйде  ауыз су және консервілер қорын ұстаңыз. Кереуеттерді терезелер мен сыртқы қабырғалардан алып тастаңыз. Пәтердегі шкафтарды, сөрелерді және стеллаждарды бекітіп қойыңыз, жоғарғы сөрелер мен антресольдардан ауыр заттарды алып тастаңыз.

 Қауіпті заттарды (улы химикаттарды, жеңіл тұтанатын  сұйықтарды) жақсы оқшауланған сенімді  жерде сақтаңыз. Қажет болған  жағдайда электрді, газ бен суды  өшіру үшін барлық тұрғындар  рубильниктің, газ және су құбырларының  магистралді крандарының қай  жерде орналасқандығын білуі тиіс.  

Жер сілкіну кезінде  қалай әрекет жасау  керек  

 Ғимараттың  тербелгенін сезген соң, шамдардың  шайқалғанын, заттардың құлағанын  көрген соң, үдеп келе жатқан  шуды сынған шынының сыңғырын  естіген соң байбалам салмаңыз (бірінші дүмпулерді сезгеннен бастап ғимарат үшін қауіпті тербелістерге дейін Сізде 15-20 секунд уақытыңыз бар). Жылдам құжаттарды, ақша және қажетті заттарды алып ғимараттан шығыңыз. Жайлардан шыққан кезде лифтіні пайдаланбай басқышпен түсіңіз. Көшеге шыққаннан кейін ғимараттардан алшақтау, ашық кеңістікке барыңыз. Сабырлық сақтап, өзгелерді де тыныштандыруға тырысыңыз!

 Егер Сіз  еріксіз бөлмеде қалып қойсаңыз, қауіпсіз жерге тұрыңыз: ішкі  қабырғада, бұрышта, ішкі қабырға  ойығында. Мүмкіндік болса үстелдің  астына тығылыңыз – ол Сізді құлаған заттар мен сынықтардан қорғайды. Терезелер мен ауыр жиһаздардан аулақ тұрыңыз. Егер де Сіздермен балалар болса – оларды өзіңізбен қалқалаңыз!

 Тұтатқыштарды,  сіріңкені, шамдарды қолданбаңыз  – газ ағып кетсе өрт шығу  мүмкіндігі бар. Балкондардан, карнизден, парапеттен алшақ тұрып, жұлынған сымдардан сақтаныңыз.

 Егер де  Сіз автомобильде болсаңыз, дүмпулер  тоқтағанға дейін автомобильден  шықпай ашық жерде болыңыз.  Басқа адамдарды құтқару кезінде  көмек көрсетуге дайын болыңыз.  

Жер сілкінісінен кейін не істеу керек

 

 Мұқтаждарға  алғашқы көмек көрсетіңіз. 

 Жеңіл алынатын  үйінділерге түскендерді босатыңыз.  Абай болыңыз! Балалардың, науқастар  мен қарттардың қауіпсіздігін  қамтамасыз етіңіз. Оларды тыныштандырыңыз.  Аса қажетсіз телефонды пайдаланбаңыз.  Радиохабарды қосыңыз. Жергілікті билік, табиғи зілзала зардаптарын жою бойынша штабтың нұсқауларына бағыныңыз.

 Электр өткізгіштерде  зақым келгенін тексеріңіз. Ақаулықты  жойыңыз немесе пәтердегі электрді  ажыратыңыз. Күшті жер сілкінісі  кезінде қалада электрдің автоматты түрде ажыратылатындығын есте ұстаңыз.

 Газ және  су құбырлары ақауларының бар-жоғын  тексеріңіз. Ақаулықтарды жойыңыз  немесе желілерді ажыратыңыз. Ашық  отты пайдаланбаңыз. Баспалдақтан  түсер кезде абай болып, оның  беріктігіне көз жеткізіңіз. Қираған ғимараттарға жақындамаңыз, оған кірмеңіз. Қайталанбалы дүмпулерге дайын болыңыз, ол жер сілкінісінен кейін алғашқы 2-3 сағатта өте қауіпті. Ғимараттарға аса қажет болмаса кірмеңіз.  Қайтадан мүмкін болатын дүмпулер туралы ойдан еш нәрсе айтпаңыз. Ресми ақпаратты ғана пайдаланыңыз. Егер де Сіз үйіндіде қалып қойсаңыз, қалыптасқан ахуалға байыппен бағалап, мүмкіндігінше өзіңізге өзіңіз медициналық көмек көрсетіңіз. Үйіндінің сыртындағы адамдармен байланыс орнатуға тырысыңыз (дауыспен, тоқылдатып). От жағуға болмайтынын, унитаздан су ішуге болатынын, ал құбырлар мен батареяны белгі беру мақсатында пайдалануға болатындығын есте ұстаңыз. Күшіңізді үнемдеңіз. Адам азықсыз жарты айдан аса уақыт өмір сүре алады. 

Жер сілкінісінің алып келген зардабы:

 

 
 
 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ  МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ 
 
 
 
 
 
 
 
 

        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Орындаған: Әбдікерім Қанағат

                                                                      ОП-106К студенті 

      Тексерген:  Оспанов А.Т. 
 
 
 
 
 
 

                                              Алматы 2011