Мәліметтер қорын басқару жүйесі

Мәліметтер қорын басқару жүйесі 

     Ақпараттарды реттеу үшін ақпараттардың тақырыптары, өзара қисынды біріктірілген арнайы анықтамалар, каталогтар, картотекалар, энциклопедиялар және т.б. бар.

     Сонымен қатар, ақпараттардың ағымы үнемі  ұлғаюда және бүгінгі күнде ешқандай анықтамалар ақпаратты үнемі  және өз уақытында жаңартып отырмақ  түгел, оны сыйғыза да алмайды.

Бұл мәселені шешу үшін компьютерде есептеуді жүргізетін графикалық бейнелерді , мәтіндерді құруңа мүмкіндік беретін программалардан басқа, үлкен көлемді ақпараттарды сақтау, өңдеу және іздеу үшін арнайы программалар бар. Мұндай программалар деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ) деп аталады. Әуелі біз деректер базасы дегеніміз не ? Соған тоқталайық.

     Қандай  да бір тасушыда, мысалы, қағазда, кинотаспада, магниттік дискіде сақталған  арнайы ұйымдастырылған деректердің  жиынтығын деректер базасы деп түсінуге болады.

Мысал келтіре кетсем, сіздің мектебіңізде 1000-ға жуық немесе одан да көп оқушылар оқиды делік. Әрбір мектепте әрбір оқушының деректері: аты-жөні, туған жылы, ұлты, жынысы, бойы және т.б. тіркелген медициналық карточка жүргізетін медициналық кабинет бар. Осы карточкалар шкафта былыққан түрде жатыр делік. Сіз өзіңізге қажетті карточканы табу үшін қанша уақыт кетеді. Әрине көп уақыт . Егер осы карточкаларды сыныптың сатысы бойынша (1-ші, 2-ші, ..., 11 сынып), содан кейін әрбір сатыны алфавиттік ретте, ал әрбір сатының нақты сыныбының ішінде алфавиттік ретте жайып қоятын болсақ, яғни картотека ұйымдастырудың, онда қажетті карточканы іздеуге бірнеше секунд керек болады. Бұдан біз оқушының медициналық деректерін топтастырудың өзі деректер базасы екенін көреміз.

     Деректер базасы негізінде үш белгісі бойынша жіктеледі.

1-ші белгісі- сақталған ақпараттың сипатына қарай деректер базасы фактографиялық және құжаттық болып бөлінеді.

Фактографиялық деректер базасы қатаң анықталған пішінде ұсынылған, жазылған объектілер туралы қысқаша мәліметтерден. Мысалы: кітапханадағы кітаптар қорының деректер базасында әрбір кітап туралы деректер библиографиялық түрде сақталады: шығарылған жылы, авторы, аты және т.б.

Құжаттық деректер базасы әр түрлі типтегі : мәтіндік, графикалық, дыбыстық, мультемедиалық кең көлемдегі информациялардын тұрады. Мысалы: заңдық актілердің құжаттық деректер базасы заңдардың мәндерінен тұрады.

 2-ші белгісі- ақпараттарды сақтау әдісі бойынша деректер базасы орталықтанған және бөлектелінген болып бөлінеді. Орталықтанған деретер базасында барлық ақпараттар бір компьютерде сақталады. Бөлектелінген деректер базасы компьютердің жергілікті және ауқымды желілерінде қолданылады және ақпараттың әр түрлі бөліктері бөлек компьютерде сақталуы мүмкін.

3-ші  белгісі – ақпаратты ұйымдастыру құрылымы бойынша деректер базасы реляциялық, иерархиялық және желілік болып бөлінеді.

Реляциялық деректер базасы деп өзінің құрамды бөліктерінің өзара байланысынан құрастырылған деректер базасын атайды. Қарапайым жағдайда ол бір тікбұрышты кесте құрайды. Күрделі реляциялық деректер базасы көптеген тікбұрышты кестеден тұрады.

     Мәліметтер  қоры мәліметтердің өзара байланысты жиынтығы. Оны ұйымдастырудың ережесі  мәліметтерді сипаттаудың, сақтаудың  және амалды әрекет жасаудың жалпы  принципіне негізделген. Мәліметтерді өңдеу техно-логиясы бойынша –  мәліметтер қоры – орталықтандырылған және үлестірілген мәліметтер қоры болып  екіге бөлінеді. Орталықтандырылған мәліметтер қоры бір есептеуіш жадында  сақталады. Егер бұл есептеуіш жүйе компьютер желісінің құраушысы  болса, онда мұндай қорға үлестірілген қатынас құруға мүмкіндік болады. Мәліметтер қорын пайдаланудың мұндай тәсілі дербес компьютердің жергілікті желілерінде жиі пайдаланылады. үлестірілген мәліметтер қоры есептеу  желісінің алуан түрлі компьютерлерінде сақталатын бірнеше бөліктерден, тіпті  бірін-бірі қайталайтын бөліктерден  тұрады. Мұндай қормен жұмыс істеу  үлестірілген мәліметтер қорын басқару  жүйесінің көмегімен орындалады. Мәліметтерге қатынас құру тәсілі бойынша  мәліметтер қоры жергілікті қатынас  құру және қа-шықтан (желілік) қатынас  құру мәліметтер қоры болып екіге  бөлінеді. Мәліметтер қорын пайдаланушыларға алуан түрлі қолданбалы программалар, программалық кешендер, сондай-ақ, тұтынушы рөліндегі пән салаларының немесе мәліметтер көзінің мамандары жатады.

     Мәліметтер  қорының қазіргі заманғы технологиясына сай мәліметтер қорын жасау, оны  толықтыру және мәліметтерді пайдаланушылардың  оған қатынас құруын жасақтау арнайы программалық аспаптар арқылы, яғни мәліметтер қорын басқару жүйесі арқылы орталықтандырылған түрде жүзеге асырылады.

     Delphi жүйесі мәліметтер қорын басқару  жүйесінің нағыз өзі болмағанымен, дегенмен, мәліметтер қорын басқару  жүй-есінің едәуір дамыған мүмкіндіктеріне  ие.

     Delphi жергілікті және клиент-серверлік  мәліметтер қорын құруға және  оны ары қарай демеуге арналған  құралдармен қамтамасыз етеді,  сонымен қатар, кез келген мәліметтер  қорымен жұмыс жасауға арналған  қолданбалы программаларды құруға  да мүмкіндік береді. Өзінің кесте  пішімі (деректерді сипаттау тілі) болмағандықтан басқа мәліметтер  қорын басқару жүйелерінің кесте  пішімдерін қолданады. Мысалы, DBase, Paradox немесе InterBase. Бұл кестелердің  әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері  бар. DBase кестесі дербес компьютерлері  үшін ең алғаш пайда болған  кесте пішімдерінің бірі болып  табылады. Dbase кестесінің негізгі  артықшылықтары:

- қолдану  қарапайымдылығы;

- көптеген  қолданбалармен сәйкес-тігі.

     Осы аталған пішімдер өзін-өзі жақсы  ұсынғандықтан мұны кемшілік деу  артық. Ал, енді басқа жағынан алып қарастыратын болсақ, Delphi-дің әр түрлі  белгілеудегі қолданбаларды, соның  ішінде мәліметтер қоры қолданбасын  құруда маман-дандырылған мәліметтер қорын басқару жүйелері мүмкіндіктерінен кем емес, кей жағдайда тіпті олардан  артып та түседі.

     Delphi-да  құрылған қолданбалы программалар  мәліметтер қорына қатынауды  BDE (Borland Database Engine) арқылы іске асырады. BDE мәліметтерге қатынауды қамтамасыз  ететін динамикалық кітапханалар  мен драйверлер жиынтығынан тұрады. Мәліметтер қорымен жұмыс жасауды  жүзеге асырушы Delphi-қолданбалары  орналасқан барлық компьютерларда BDE орнатылуы керек. BDE қолданба арқылы  мәліметтер қорына сұраныс жіберіп,  одан соң сол сұраныс бойынша  қажетті мәліметтерді алады. Жергілікті  мәліметтер қорына қатынау үшін  мәліметтер қоры процессоры dBase, Paradox, FoxPro мәліметтер қоры піші-мдерімен  және мәтіндік файлдармен жұмыс  жасауға мүмкіндік беретін стандартты  драйверлерді қолданады. BDE процессоры  екінші бөлімде кеңінен қарастырылған. 

     Delphi-қолданбасы  өндірістік мәлі-меттер қорын  басқару жүйелеріне қаты-науды  SQL-Links сервері арқылы іске асырады.  Тек InterBase мәліметтер қорын басқару  жүйесімен жұмыс жасағанда ғана  бұл драйвер қажет емес.

     Реляциялық  қоры бір-бірімен өзара байланысты кестелерден тұрады. Әрбір кесте  бірдей типті объекті туралы ақпараттан тұрады, ал кестелердің барлық жиынтығы біртұтас мәліметтер қорын құрайды.

     Мәліметтер  қорын құрайтын кестелер қатты дискідегі  каталогта (бумада) орналасады. Кестелер файлда сақталып, бөлек құжаттарға немесе электрондық кестелерге (мысалы, кестелік процессор Microsoft Excel) ұқсайды. Оларды орын ауыстыруға және қарапайым  тәсілмен көшірмесін алуға болады. Бірақ, құжат-тардан бір ерекшелігі мәліметтер қорының кестелері көпқолданушылық  қатынау режимін қолдайтындықтан  оларды бір уақытта бірнеше басқа  қолданбалы про-грамммаларда қолдануға  болады. Бір кесте үшін мәліметтерден, индекстерден, кілт-терден т.б. тұратын  бірнеше файлдар құры-лады. Олардың  ішіндегі ең бастысы мәліметтерден  тұратын файл. Кестені құру кезінде  кестеге берілетін ат автоматты  түрде кесте файлына да беріледі. DBase кестесі үшін DBF кеңейткішті файл, Paradox кестесі үшін DB кеңейткішті  файл құрылады.

     Мәліметтер  қорының әр кестесі ақпараттық жүйенің  бірдей типті объектілері туралы мәліметтерді сақтауға арналған жолдар мен бағаналардан тұрады. Кесте жолын  жазба деп, бағанын өріс деп атаймыз.

     Кестелерді  ұйымдастыру ерекше-ліктері нақтылы  мәліметтер қорын басқару жүйесіне тәуелді болады. Мысалы үшін, жергілікті dBase кестесі мен InterBase сервер кестесінде автоикрементті типтен тұратын өріс жоқ, сол сияқты кестесінде кілтті анықтауға  да мүмкіндік жоқ. Мұндай ерекшеліктерді кесте типін (пішімін) таңдау барысында ескеру керек, себебі, олар тек мәліметтер қорын ұйымдастыруда ғана емес, осы мәліметтер қорымен жұмыс жасауға арналған қолданбаны құруда да өз әсерін тигізеді. Бірақ кестелердің әр түрлілігіне қарамастан, мәліметтер қорын құруға арналған ортақ ережелер бар.

     Қолданылатын  терминология кесте типі мен қолданбаны құру жүйесіне таңдауға байланысты өзгереді. Мысалы, InterBase-та кесте өрісі баған  деп аталады.

     Кесте негізін оның өрістерінің сипаттамасы  құрайды, әрбір кесте кем дегенде  бір өрістен тұруы керек. Кесте  құрылымы кең мағыналы ұғым, оның құрамына:

- өрістер  сипаттамасы;

- кілт;

- индекстер;

- өріс  мәндерінің шектеулері;

- кестелер  арасындағы сілтемелік тұтастықтың шектеулері;

- парольдар.

Жалпы кестемен келесі операцияларды орындауға болады:

- құру (құрылымын анықтау);

- құрылымын өзгерту (қайта құры-лымдау);

- жою.

Кестені құру кезінде кесте аты мен  оның құрылымы беріледі. Дискіге сақтау кезінде кестеге қатысты барлық қажет файлдар құрылады. Олардың  аттары кесте атымен өзара сәйкес келеді.

Paradox кестелері  едәуір дамыған және мәліметтер  қорын құруға өте ыңғайлы болып  табылады. Оның артық-шылық-тарына тоқталатын болсақ:

- әртүрлі  типтерді бейнелеуге арналған өріс типтерінің көп болуы;

- мәліметтер тұтастығын қолдауы;

- енгізілуші  мәліметтерді тексеруді ұйымдастыруы;

- кестелердің парольдық қорғауының болуы.

     Өрістер типтерінің үлкен жинағынан қорда  сақталған мәліметтер типін нақты  таңдауға мүмкіндік береді. Мысалы, сандық ақпараттың типін көрсету  үшін бес сандық типтердің бірін  қолдануға болады.

     Paradox кестесіндегі өріс аты әріптер  (кириллица қолдануға болады) мен  цифр-лардан тұруы мүмкін және  ол міндетті түрде әріптен  басталып, ұзындығы 25 символдан аспауы  керек.

     Конфиденциалды  ақпараттармен жұ-мыс жасау кезінде  кестелер мен олардың өрістерін  қорғау қажет болады. Paradox кестесінің әрқайсысына құрылымын өзгер-ту немесе кез келген өрістегі мәліметті  редакциялау үшін, яғни кестеде өзгертулер енгізу кезінде қолданылатын негізгі  пароль болуы керек. Сонымен бірге, нақты бір өріске немесе өрістер  тобына қатынауды шектейтін қосымша  парольды да орнатуға болады.

     Paradox кестесінің кемшілігі кесте-дегі  мәліметтерді сақтау үшін өте  көп файлдар типтерін қажет  етеді. Қандай да бір кестені  бір каталогтан екінші бір каталогқа көшіру кезінде осы кестеге қатысты бар файлдардың көшуін қам-тамасыз ету керек. Paradox кестесінің файлдары келесі кеңейткіштерден тұрады:

- DB –  мәліметтер кестесі;

- MB - BLOB – мәліметтер;

- PX –  негізгі индекс (кілт);

- XG*,  YG* - қосымша индекстер;

- VAL –  мәліметтер дұрыстығын және сілтеме  тұтастығын тексеруге арналған параметрлер;

- TV және PAM - Database Desktop программасындағы кестелерді шығару пішімдері.

     Мәліметтер  қорымен жұмыс жасауға арналған Delphi құралдарын екі түрге бөлуге болады: