Тезистік лекция конспектілері

      Жасырын резервтерге жоспарға сай ҒТР жетістіктерін және алдыңғы қатарлы тәжірибені енгізумен байланысты резервтер жатады. Ол үшін салыстырмалы ішкішаруашылық талдау (алдыңғы қатардағы бөлімдер, бригадалар, қызметкерлердің жетістіктерімен), шаруашылықаралық (алдыңғы қатардағы кәсіпорындар жетістіктерімен), кейбір жадайларда халықаралық салыстырулар жасау қажет. Аталған резервтер есептілікте көрсетілмесе де, осы резервтерді анықтаудың кешіктірілуі елеулі шығындарға әкеледі.

      Резервтердің  жіктелуінің маңызды сипаты болып  құралу уақыты табылады. Бұл сипаты бойынша резервтер жоспардың жасалуы барысында есепке алынбаған резервтер және жоспардың құрылуынан кейін анықталған резервтер болып бөлінеді. Резервтің бірінші түрі – жоспардың жетілдірілу кезінде өндірістің тиімділігін арттыру мүмкіншіліктерін жоғалту, бірақ есепке алынбаған. Резервтің басқа түрі – жоспардың құрылуынан кейін анықталған мүмкіндіктер. Мұндай резервтердің анықталуы ҒТР жетілу шапшаңдығымен, жаңа шешімдердің пайда болуымен, жаңа мүмкіндіктердің пайда болуымен байланысты.

      Сонымен, резервтердің жіктелуі олардың бағыты мен мәнін түсінуге, және де анықталуын ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

      Резервтерді анықтау барысында келесі принциптерді негізге алу керек:

1. Резервтерді анықтау ғылыми сипатта болу керек, яғни материалистикалық диалектіге, экономика заңдарының біліміне, ғылыми жетістіктерге және алдыңғы қатарлы тәжірибеге сүйенуі қажет. Сонымен қатар, шаруашылық резервтерінің экономикалық мәні мен табиғатын, көздерін және анықталу бағыттарын, есебінің әдістемесін жетік білу керек,
2. Резервтерді анықтау кешенді және жүйелі болуы тиіс. Кешенді әдіс шаруашылық қызметтің барлық бағыттарында резервтердің анықталуы және жалпылануы білдіреді. Жүйелі әдіс резервтерді анықтау және зерттелетін құбылыстардың байланысының есебін қолдана отырып резервтерді жалпылау. Бір жағынан, бұл резервтерді анықтауға мүмкіндік береді, екінші жағынан, қайтадан есепке алынуынан қорғайды.
3. Қайтадан есепке алынуынан қорғау принципі алдыңғы принциптен туындайды. Шаруашылық қызметтің нәтижесі тәуелді әр түрлі факторлардың әсері есепке алмай жалпылама резервтердің қайтадан есепке алынуы.  

      Егер  өндіріс көлемінің арту есебінен бөлек резервтер анықталса және де бірінші фактордың екінші факторға әсер ету есепсіз әр бір шығын  статьясы бойынша қаржылардың шығындалмау  есебінен өнімнің өзіндік құнының  төмендеу резервін қайта есептелуі  мүмкін.Өндіріс өнім көлемінің артуымен қатысты шартты-ауыспалы шығындардың  сомалары ғана пропорционалды түрде  өзгереді, шартты-тұрақты көрсеткіші өзгермейді. Өнім өндіріс көлемінің  артуымен байланысты өнім өндірісіне кеткен  қаржы шығындары көптеген шығын баптарға қысқарады, кейбір баптар бойынша шығындалу орнына Экономия болуы мүмкін. Осыны есепке алмасақ  онда өнімнің өзіндік құнның төмендету  резервінің мөлшері артып кетуі  мүмкін.

      Кейбір  жағдайларда резерв есебі аралас ақпарат көзі бойынша анықталса, онда олардың қайта есептеуіне жол беріледі. Мысалы: Еңбек құралдарын, еңбек ресурстарын толық пайдаланғаны үшін өнім өндірісінің арту резервтерін қосуға болмайды, себебі мұндағы бүкіл факторлар бір уақытылы және бірігіп жұмыс істейді. Яғни, резервтерді қайта есептемеу үшін резервтерді анықтаудың негізі болатын зерттелініп отырған көрсеткіштердің өзара байланысын, тәуекелділігін білу керек.

4) Резервтерді  іздеу шарттардың бірі- олардың  жинақталуы қамтамасыз етілуі, яғни  еңбек процесінің негізгі 3 кезеңдерінің  балансталуы ( еңбек құралдары,  еңбек ресурстары, еңбек заттары). Егер де басқа ресурстар бойынша  резервтер жетіспейтін болса  онда бір ресурс арқылы есептелінген  ең үлкен резерв жүзеге асырылмайды.  Сондықтан резервтердің жинақталуы  бойынша тексерістің қажеттілігі  туындайды. Резерв барлық қажетті  ресурстармен, оның ішінде бағамен  қоса натуралды- заттық құралы  бойынша да, қамтамасыз етілетін  болған жағдайда ғана ол жинақталған  болып табылады. Мысалы: токарный  станок бойынша станок уақыт  резерві анықталды, бірақ фразер  бойынша қуат жетіспейді. Тек  натуралды- заттай формасындағы  ресурстардың қатынысының керекті  дәрежеге жеткеннен кейін ғана  резервтерді жинақталған және  нақты деп есептеуге болады.

5) Резервтер  экономикалық жағынан негізделуі  керек, яғни оларды есептеу  кезіңде кәсіпорынның нақты мүмкіншіліктерді  есепке алу керек, ал резервтердің  есептеу мөлшері сәйкес шаралармен  негізделуі керек.

6) Резервтерді  іздеу оперативті болуы керек.  Резервтерді іздеу неғұрлым оперативті  болса, соғұрлым бұл процесс  жемісті болады. Резервтерді анықтау және меңгеру арасындағы уақыт тығыздығы өте маңызды.

7) Резервтерді  іздеу дискретті болмауы керек.  Оны жоспарлы, жүйелі және күнделікті  істеу керек.

8)Резервтерді  іздеуге қатысатын әр түрлі мамандықтары бар жұмысшылардың саны неғұрлым көп болса, соғұрлым резервтер де толық күйінде анықталатын болады. Осыдан резерв іздеу көпшілік принципі пайда болды, яғни бұл процесске бар жұмысшыларды тарту, экономикалық талдауының түрлерін жетілдіру.

9)Резерв  іздеуінің бағытын алдын-ала анықтау  барысында өндірістің эффективтілігін арттыратын басты түйінін немесе тар орындарды ерекше белгілеу керек. Бұл принцип негізінде жүйелі түрде жоспар орындамайтын, шикізат бойынша көп шығындалатын техника тұрып қалатын жағдайларға тап болған өндірістің учаскісі анықталынады. Осылайша резервтерді іздеудің алғашқы және негізгі бағыттары анықталынады. Бұл резервтерді іздеудің эффективтілігін жоғарлатады.

         Резервтер мөлшерінің  есептеу әдістері  мен негізделуі. Анықталған резервтердің мөлшері нақты болу үшін резерв есептелінуі мүмкіндігінше нақты және негізделген болуы керек. Резервтерді есептеу әдістері резервтердің сипатына қарай (интенсивті және экстенсивті), оларды анықтау әдістері ( нақты немесе жасырын) және олардың мөлшерін анықтау әдістері формалды немесе формалды емес екеніне тәуелді болады. Формалды әдісінде резервтер мөлшері оларды меңгеруімен байланысты нақты шаралармен байланыссыз анықталады. Формалды емес әдісі нақты ұйымдастырушылық техникалық шараларға негізделеді.

      Шаруашылық  қызметті талдауда резервтер мөлшерлерін есептеу үшін бірқатар әдістер қолданылады: тура есептеу, салыстыру, детерминалды факторлық талдау, функционалды - бағалық талдау, математикалық программалау және т.б.

      Тура  есептеу әдісі-ресурстардың қосымша  керекті мөлшері немесе олардың  жоғалту мөлшері белгілі болған кезде резервтерді есептеу үшін қолданылады. Өнім шығаруының арту мүмкіндігі (Р↑ВП) келесі түрде анықталады: ресурстардың қосымша көлемі немесе кәсіпорынның кесірінен пайда болған ресурстардың жоғалту мөлшері бір өнім бірлігіне  шаққандағы жоспарлы немесе шығысының  мүмкін нормасына бөлінеді, немесе жоспарлы ресурсқайтарымына көбейтіледі. 

Р↑ВП=ДR/УР_м    немесе Р↑ВП=ДR*RA_м 

      Осы әдісті қолдана отырып еңбек ресурстар  көлемін, негізгі өндіріс қорларын және т.б.-ды қосымша пайдалану есебінен өнімнің шығуының арту резервін есептеуге  болады. Қосымша еңбек ресурстар көлемін пайдалану есебінен өнімнің шығуының арту резервін есептеу үшін оның көлемін осы кәсіпорынның жұмысшылар еңбегінің өндірісінің жоспарлы деңгейіне көбейту керек, ал негізгі өндіріс қорлар есебінен олардың өсуін қорқайтарылымының жоспарлы деңгейіне көбейту керек.

Салыстыру әдісі бас кәсіпорында сесурстардың жоғалуы немесе оларды экономдау  мүмкіншілігі жоспарлы нормалармен  немесе олардың бір өнім бірлігіне  шаққандағы шығындармен салыстырып анықталған кезде резервтердің көлемін  есептеу үшін қолданылады. Нормалармен  салыстырғандағы ресурстардың артық  шығындалуына жол бермеу есебінен өнім өндіріс арту резервтері келесідей  анықталады: бір өнім бірлігіне кеткен жоспардан асып кеткен ресурстардың шығынын өндірістің нақты көлеміне көбейтіледі және жоспарлы шығын  нормасына бөлінеді немесе жоспарлы ресурсқайтарымының деңгейіне көбейтіледі (материалқайтарылымы, қорқайтарылымы, еңбек өнімділігі және т.б.).

      Ғылыми-техникалық прогресс енгізуімен байланысты бір  өнім бірлігіне кеткен шығындардың  қысқаруымен байланысты өнім шығаруының арту резерві сәйкесінше анықталынады: ресурстардың салыстырмалы шығын төмендету  резерві нақты шығарылған өнімге көбейтіледі және бір өнім бірлігіне  кеткен ресурстардың мүкін болатын  салыстырмалы шығындарына бөлінеді немесе ресурсқайтарымының мүмкін болатын  деңгейіне көбейтіледі:

Шаруашылық  қызметті талдауда резерв көлемін анықтау үшін детерминалдық факторлық талдау әдісі кезіңен пайдаланылады: абсолютты айырмашылық, салыстырмалы айырмашылық және интегралдық тәсіл.

      Корреляциялық талдаудың нәтижелері шаруашылық резервтерді  есептеу үшін кеңінен қолданылады. Бұл үшін шыққан регрессия теңдеуінің коэффициенттері нақты көрсеткіштерінің мүмкін болатын өсуіне көбейтіледі: 

Р↑Ү =P↑X_i*b_i 

Мұндағы Р↑Ү- нәтижелі көрсеткіштің арту резерві (Ү)

                 Р↑Х_i- нақты көрсеткіштің өсіңкілігі резерві (Х)

                 b_i- байланыс теңдеуінің регрессия коэффициенті. 

      Матеметикалық программалау әдістері резервтерді  анықтауда үлкен роль атқарады.Зерттелініп  отырған көрсеткіштер көлемін нақты  және жоспарлы деңгейімен салыстыру  арқылы қосымша және жұмсалынбаған  өндіріс резервтерін анықтау  барысында ресурстарға шек қою  шарт есебімен көрсеткіштер көлемін  оптимизациялауға жол беріледі.

      Резервтерді анықтаудың ең нәтижелі әдісі функционалды-бағалық  талдау болып табылады. Бұл әдіс өнімнің өмір циклының ерте кезеңінде  артық шығындарды тауып және олардың  болдырмауды қамтамасыз етеді.

Есептеу-конструкторлы  әдіс резервтерді есептеуде маңызды  роль атқарады. Бұл әдіс зерттелініп отырған нәтижелі көрсеткішті еселі модель түрінде қарастыруға болатын жағдайда қолдануға болады. Осы әдіспен анықталған барлық резервтер сәйкес шаралармен жіктелуі керек. Осы жағдайда ғана резервтер көлемі нақты және негізделген болады. Бұл келесі екі әдіспен жүзеге асырылуы мүмкін:

      Формальды тәсілмен резервтер анықталады, кейін  анықталған резервтерді меңгеру  үшін арнайы шаралар жетілдіріледі.

      Шаралар жетілдіріліп, резервтер есептелінеді. Мысалы: жұмысшылардың еңбек өнімділік деңгейін жоспарлы деңгейіне арттыру есебінен өнім өндірісінің арттыру резервтері есептелінеді. Осыдан кейін осы резерті меңгеру үшін арнайы шаралар жүргізіледі(еңбек ұйымдастыруын жақсарту, өндірістің техника мен технологияны жетілдіруі, еңбек ету шарттарын жақсарту және т.б.)

      Сонымен қатар бүкіл шаралар бойынша  алынған резервтер сомасы анықталған еңбек өнімділігінің резервтердің орташа өсу шегінің көлеміне тең  болу керек. Екінші әдісі резервтер есептеуді ең негізделген әдісі болып келеді. Ол кәсіпорынның нақты немесе мүмкін болатын эффектіге көбейтіледі. Мұндай резервтердің көлемін анықтаудың ең тиімді тәсілі. Мұндай ерекше тәсіл резервтердің мөлшерін дәл анықтауға жол береді. Бірақ бұл үшін әрбір шараның алдын ала эффективтілік бағасы білу керек. 

Қорытынды

      «Резерв»  сөзі француздың «reserve», орыс тіліне аударғанда «қор» деген ұғымды білдіретін сөзінен  немесе латынның «reservere» - «қорғау», «сақтау» ұғымын білдіретін сөзінен шыққан. Осыған байланысты арнайы мамандандырылған әдебиеттерде және шаруашылық қызметті талдау тәжірибесінде «резервтер» терминінің екі мағынасы қолданылады. Біріншіден, резервтер кәсіпорынның үздіксіз қызмет атқаруына қажетті ресурстардың қоры  болып табылады. Екіншіден, резервтер өндіріс тиімділігін жоғарылатын мүмкіндіктер болып саналады.

Тақырып бойынша әдістемелік  нұсқаулар

      Лекция  материалдарын игеру үшін толық анықталуы, қолданылуы және түсініктірек болуы үшін шаруашылық резервтері әр түрлі ерекшеліктеріне байланысты жіктелуіне көңіл бөлу қажет, резервтерді анықтау үшін өнімнің өмірлік циклі кезеңдері маңызды орын алады. Сондықтан резервтерді өндіру алдындағы кезең, өндірістік, өнімнің пайдаланым және жойылу кезеңдерін ажырата білу қажет. Резервтердің жіктелуі олардың бағыты мен мәнін түсінуге, және де анықталуын ұйымдастыруға мүмкіндік береді, сондықтан резервтерді анықтау барысында оның принциптерін негізге ала білуі қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие – Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур. бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003