Статистикалық корсеткіш

    Біздің қоғамымыздағы құбылыстар  мен процестерге халық шаруашылық  салалары бойынша зерттеу жүргізу  есеп беру жұмыстарымен тығыз  байланысты. Бірақ, әрбір сала  өздері өндіретін өнімдердің  түрлеріне , атқаратын істеріне  қарай есеп беру жұмыстарын  әр түрлі формада жүргізеді.  Осыған орай статистикалық есеп  беру екі түрге бөлінеді. Оның  біріншісі – жалпы мемлекеттік  есеп беру, яғни барлық кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар және шаруашылықтар  өз жұмыстары туралы керекті  мәліметтерді міндетті түрде тапсырып отырады. Екіншісі – ішкі ведомстволық есеп беру, яғни әрбір ведомствоның, министрліктің өздерінің ішкі істерін басқару үшін қолданатын мәліметтер жинағы . оны кейде оперативтік - жедел есеп деп те атайды.

    Мемлекеттік және ведомствалық  есеп беру формалары қолданылуына  қарай бір үлгідегі және мамандандырылған  болып екіге бөлінеді. Барлық  халық шаруашылығы салаларына  бір үлгідегі есеп беру формасында  көрсетілетін көрсеткіштер ортақ,  яғни бірдей формада беріледі.

    Мамандандырылған есеп беру формасында  әрбір кәсіпорын, мекеме ұжым  немесе шаруашылық өздерінің  өндіретін өнімдерінің түрлеріне  байланысты ондағы көрсетілетін  көрсеткіштер де өзгеріп отырады.  Мысалы, Алматы  тоқыма және темекі  фабрикаларының  өндіретін өнімдерінің  түрлеріне қарай олардың есеп беру формаларында көрсетілетін көрсеткіштердегі айырмашылықтың бары немесе өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық арасындағы есеп беру формаларында  өзгерістердің  бар екендігі анық көрсетіледі . Есеп беру формаларындағы мәліметтердің  келіп түсуіне, жеткізілуіне қарай почталық және телеграфтық болып екіге бөлінеді. Негізгі, мәліметтер құжат түрінде почта арқылы жеткізіледі, ал телеграф, телетайп, телефон арқылы тек шұғыл көрсеткіштер ғана беріледі де, соңынан құжаттармен куәландырылады.

    Әрбір есеп беру формаларында  төмендегідей риквизиттер міндетті  түрде көрсетілуі қажет:

1. Есеп  беру формасының  мазмұнын толық  көрсететін аты;

2. Статистика  агенттігінің бекіткен уақыт  мерзімі және нөмірі;

3. Мәліметтердің   есепке алынған уақыт мерзімі,  кезеңі;

4. Есеп  берудің кесімді уақыты;

5. Есеп  берудің формасы жіберілетін  мекеменің аты, мекен -жай;

6. Есеп  беру формасын жіберген мекеменің   аты, мекен –жайы;

7. Мекеме, кәсіпорын және шаруашылық бағынатын  министрліктің аты;

8. Есеп  беру формаларында көрсетілген  көрсеткіштердің дұрыстығына, нақтылығына  жауап беретін адамдардың қолдары  мен аты – жөндері толық  көрсетілуі керек.

     Жоғарыда көрсетілген талаптарды толығымен орындау есеп жұмыстарын басқару және оның дұрыс ұйымдастырылуы үшін өте қажет. Нарықтық экономикаға өту кезеңінде Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика агенттігі Қаржы министрлігімен бірлесе отырып, республикамыздағы қолданылатын есеп беру формаларына айтарлықтай өзгерістер енгізуде және сандық, сапалық жақтарын қарастыруда. Барлық мемлекеттік органдарға, қоғамдық ұйымдарға, сонымен бірге кәсіпорындардың, мекемелердің, ұжымдардың басшыларына бекітілмеген есепберу формаларын жоюға және оны қолданғандарды жауапқа тартуға құқық берілген. Сондықтан, кез –келген зерттеу жұмыстары үшін мәліметтерді жинауда қолданылатын есеп беру формалары статистика органдарының келісімі бойынша ғана жүргізіледі.

      Арнайы ұйымдастырылған бақылау. Әлеуметтік – экономикалық құбылыстар мен процестер туралы маңызды да мәнді мәліметтер есеп беру формаларында толық көрсетілмеген жағдайларда, немесе есеп беру формаларында толық көрсетілмеген жағдайларда, немесе есеп беру формаларында толық көрсетілмеген жағдайларда, немесе есеп беру арқылы жинауға мүмкіндік жоқ болса, онда сол керекті мәліметтерді жинау үшін арнайы ұйымдастырылған статистикалық бақылау жұмыстары жүргізіледі. Мысалы, әр отбасының бала санын немесе әр отбасының азық – түлік және өнеркәсіп тауарларын тұтыну туралы мәліметтерді тек арнайы ұйымдастырылған бақылау арқылы ғана жинауға болады. Кейінгі кезде біздің республикамызда әр түрлі арнайы ұйымдастырылған статистикалық бақылау жұмыстары жүргізілуде. Мысалы, оған халық санағы, орнатылмаған құрал–жабдықтар санағы, орнатылмаған құрал–жабдықтар санағы, мал санағы, құнды материалдарды түгендеу, жұмысшылардың, қызметкерлердің және ұжымшар мүшелерінің отбасы бюджетін зерттеу және т.с.с. жатады. Осының ішіндегі ең негізгісі 9-10 жылда бір рет жүргізілетін халық санағы. Осындай арнайы ұйымдастырылған статистикалық бақылау жұмыстарының арқасында біз есеп формаларында көрсетілмеген көптеген қызықты мәліметтерге кезігеді .

4. Статистикалық бақылаудың түрлері және тәсілдері

        Статистикалық зерттеу тәжірибесінде бақылау бағдар-ламасы жасалынғаннан кейінгі шешуші жұмыстардың бірі – бақылаудың түрін анықтау. Ол бақылауда жүргізудің алдына қойған мақсатына байланысты. Статистикалық бақылауды жүргізу кезінде зерттелініп отырған зерзаттың жиынтық бірліктерінің толық қамтылуына, яғни тіркелуіне қарай жаппай және жартылай бақылау болып екі түрге бөлінеді . Жаппай бақылау кезінде зерттелуге жататын жиынтық бірліктері толығымен түгел  тіркеуге алынады. Оған мысал ретінде халық санағын немесе кәсіпорындардың, мекемелердің ұжымдардың және т.б. белгілі бір уақыт мерзімінде жүргізіліп отыратын есеп беру формаларын алуға болады. Сондықтан, жаппай бақылау бастапқы деректерді жинаудың негізгі көзі болып саналады. Сондай–ақ статистикалық зерттеу жұмыстарында жиі қолданылады. Жартылай бақылау кезінде зерттелінетін жиынтық бірліктерінің белгілі бір бөліктері ғана қамтылады. Жартылай бақылау арқылы жиналған мәліметтер жаппай бақылау мәліметтерімен салыстырғанда көлемі жағынан аз болады. Бірақ, осы тәсіл арқылы жиналған мәліметтердің қорытындысы жалпы жиынтық көрсеткіштеріне жақын болуына тиіс. Яғни оны жаппай жиынтық қорытындысы ретінде, толық түрінде қолдануға болады .

      Зерттеліп отырған жиынтық бірліктерінің толық қамту мүмкіндігі болмаған жағдайда және шығын құны мен жұмыс көлемін көбейтпеу үшін жартылай бақылау тәсілі қолданылады. Сондай–ақ бұл тәсіл жалпы бақылау арқылы жиналған мәліметтердің дұрыстығын тексеру үшінде пайдалынады.

     Статистикалық тәжірибеде жартылай бақылау зерттеу тәсілдеріне қарай ішінара, жеке ауқымды (монографиялық) және жиынтықтың негізгі бөлігі сияқты үш түрге бөлінеді .

    Ішінара бақылау. Егер, жалпы жиынтық кездейсоқ немесе белгілі бір тәртіппен алдын–ала іріктеліп алынған бөліктері негізінде ғылыми жүйеде зерттелінетін болса, онда оны ішінара бақылау деп атайды. Ішінара бақылау жартылай бақылаудың ішіндегі ең көп қолданылатын жетілдірілген түрі және статистикалық зерттеуде оның атқаратын рөлі (орны) өте жоғары .

    Жеке ауқымды (монографиялық) бақылау. Егер, жеке қоғамдық құбылыстың, объектінің кейбіреулері ғана белгілі бір мақсаттан егжей- текжейлі, жан – жақты зерттелетін, айқын жазу арқылы көрсетілетін болса, онда оны жеке ауқымды (монографиялық) бақылау деп атайды. Оның мысалы ретінде озат кәсіпорындармен шаруашылықтармен тәжірибесін тарату кезіндегі мәліметтерді жазба түрінде суреттеуді, көрсете білуді келтіруге болады. Жалпы алғанда жеке ауқымды бақылау бүгінгі күннің жетістіктерін насихаттаушы оның кемшіліктері мен жетіспеушіліктерінің бетін ашуға мүмкіндік беретін зерттеу тәсілі болып саналады. Басқа тәсілдерімен салыстырғанда бұл әдістің айырмашылығы сонда, ол барлық жиынтықты зерттеуге міндетті емес.

    Жиынтықтың негізгі бөлігін бақылау. Статистикалық зерттеудің алдына қойған мақсатына қарай жалпы жиынтықтың ең негізгі бөлігін құрайтын, ал үлесі жағынан аса ірі бірліктері болып саналатын құрамы зерттелетін болса, онда оны жиынтықтың негізгі бөлігін бақылау деп атайды.

    Статистикалық бақылауды уақыт  мерзіміне қарай тіркеу үзіліссіз немесе ағымдағы және үзілісті немесе кезеңдік болып екі түрге бөлінеді .

    Үзіліссіз немесе ағымдағы бақылау деп болған фактінің пайда болғанына қарай тұрақты, жүйелі түрде, белгілі бір уақыт мерзімінде тіркеуге алуды айтады.

    Үзілісті бақылау деп зерттеуге алынған құбылысты, процесті ұдайы, бірақ, белгілі бір уақыт аралығында тіркеуге алуды айтады.

    Сонымен, статистикалық бақылау  жұмыстарын жүргізу кезінде жоғарыда  көрсетілген уақыт мерзіміне  қарай тіркеудің екі түрі де  қолданылады. Бірақ, бақылаудың  қай түрін қай уақытта қолдану  зерттеудің міндеті мен оның  ерекшелігіне тығыз байланысты  екенін ұмытуға болмайды.  Үзілісті бақылау уақыт мерзіміне қарай кезеңдік, мерзімдік және бір жолғы болып бөлінеді. Егер, зерттеу жұмыстары бір уақыт аралығында тұрақты түрде жүргізілетін болса, онда оны кезеңдік немесе мерзімдік, ал егер зерттеу жұмыстары бір–ақ рет жүргізілетін болса, онда оны бір жолғы бақылау деп атайды.

    Керекті мәліметтерді қандай жолмен жинаудың тәсілі анықтау статистикалық зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудың ішіндегі ең күрделі мәселе болып табылады. Статистикада мәліметтерді жинаудың бірнеше жолы бар, олар тікелей қатысу, құжаттар және сұрақ – жауап арқылы болып 3 түрге бөлінеді.

    Тікелей қатысу арқылы жинау. Егер бақылауға жататын зерзаттың әрбір жиынтық бірліктерін арнайы адамның өзі өлшеу, санау арқылы есепке алатын, тіркейтін болса онда оны тікелей қатысу арқылы мәліметтер жинау тәсілі деп атайды.

    Құжаттар арқылы жинау. Егер статистикалық бақылау жүргізу кезінде қажетті мәліметтер тиісті құжаттармен куәландырылса, яғни есеп беру формаларының негізінде жиналған болса, онда оны құжаттар арқылы мәліметтер жинау тәсілі деп атайды. Біздің қоғамымызда статистикалық мәліметтер негізгі есеп беру формаларын толтыру арқылы жиналады . Және ондағы көрсеткіштер халық шаруашылығы салаларында болып жатқан жалпы өзгерістер толығымен, жан –жақты суреттейді.

    Сұрақ – жауап арқылы жинау. Кейбір жағдайларда қажетті мәліметтерді тікелей өлшеу, санау немесе құжаттар арқылы жинауға мүмкіндік болмайды. Ондай кезең керекті мәліметтерді жинау үшін сұрақ- жауап тәсілдері қолданылады.

   Экспедициялық тәсілмен мәліметтерді жинау кезінде арнайы дайындықтар өткен адамдар (санақшылар немесе тіркеушілер) сұраушылар келісілген уақытта кездесіп, қажетті мәліметтерді ауызша сұрау арқылы санақ немесе сұрақ қағаздарына толтырады да, соңынан оны статистика мекемелеріне өткізеді. Бұл тәсіл тікелей халық санағын жүргізу кездерінде қолданылады және оны мемлекет тарапынан көптеген қаражат жұмсалынады. Сонымен қатар, бұл тәсіл қажырлы еңбекті қажет етеді және соған орай жиналған мәліметтердің сапасы өте жоғары болады .

     Өзін - өзі тіркеу тәсілі. бұл тәсілмен мәліметтер жинау үшін статистика мекемелерінің қызметкерлерінің (есепшілер, санақшылар, тіркеушілер) сұралушыларға арнайы үлгідегі сұрақ қағаздары таратып береді, оны қалай толтыру керек екендігін түсіндіреді. Содан кейін толтырған бланкілерді жинап алады да, сол жерде дұрыстығын тексереді, жіберілген қателері болса, түзету енгізеді, соңынан оны статистика органдарына тапсырады. Бұл тәсіл көбіне жұмысшылардың, қызметкерлердің және ұжымшар мүшелерінің отбасы  бюджетін зерттеу немесе түрлі санақтар жүргізу кездерінде қолданылады .

   Тіршілік тәсілімен қызметті мәліметтерді жинау байланыс бөлімшелері арқылы ерікті түрде жүргізіледі. Оның ерекшелігі сол, мұнда статистика мекемелері мәліметтер жинау үшін арнайы іріктеліп алынған адамдардың мекен жайына сұрақ қағаздарын және оны қалай толтыру керектігі туралы нұсқауды байланыс бөлімшелері арқылы жібереді .

    Сауал-сұрақтық тәсілмен керекті мәліметтерді жинау сұраушының келісімі бойынша ерікті түрде жүргізіледі. Оны жүргізу үшін сұралушылардың белгіленген тобына сұрақ қағаздары таратылып беріледі және ол жедел толтырылады. Бірақ, мұнда жіберілген бланкілердің санына қарағанда, толтырылып қайтарылғандарының саны біршама аз және сапасы жағынан төмен болады. Себебі, кейбір сұралушылар сұрақ-қағаздарында көрсетілген сұрақтардың жауабын дұрыс толтырмай, басқалай жауаптар беруі де мүмкін . Бұл тәсілдің ерекшелігі сол, мұнда сұралушы адамның аты-жөні, мекен – жайы көрсетілмейді.

5.    Статистикалық бақылаудың қателері

       Статистикалық бақылаудың негізгі  міндеті- неғұрлым дәл және  тура статистикалық ақпараттар  алу. Статистикалық ақпараттардың  дәлдігі деп бақылау нәтижесінде  алынған мәліметтер мәнінің оның  нақты мәніне сәйкес келу деңгейін  айтады. Зерттелетін құбылыстың  бақылау нәтижесінде алынған  мәні мен нақты мәнінің айырмасын  статистикалық бақылаудың қатесі  деп атайды.

Статистикалық бақылау қатесінің  екі түрі болады:

Тіркеу қатесі; репрезентативті қате.  Тіркеу қатесі бақылау нәтижесінде мәліметтер дұрыс анықталмағанда, дұрыс жазылмағанда болады. Тіркеу қатесі кездейсоқ және жүйелі түрде жіберілетін қате болып бөлінеді.

   Кездейсоқ жіберілген қате тіркеушінің жұмысқа атүсті қарауының нәтижесінен болады. Жүйелі түрде жіберілетін қате деп - бақылау кезінде көрсеткіштерді белгілі бір себептерге байланысты көбейтіп немесе кемітіп жазуды айтады. Репрезентативті қате деп - бақылауға алынған жиынтық бөлігіндегі зерттелетін белгі мәнінің негізгі жиынтықтағы белгі мәнінен ауытқуын айтады. Репрезентативті қате жартылай бақылауға жатады және тек ішінара бақылау жүргізгенде ғана жіберіледі. Статистикалық бақылаудың нәтижесін екі түрлі жолмен тексеруге болады: арифметикалық және логикалық. Арифметикалық жолмен мәліметтерді тексергенде кестелердегі қорытынды жолдарды, қорытынды сандарды тексереді. Логикалық жолмен мәліметтерді тексергенде бағдарламада көрсетілген бір-бірімен байланысты сұрақтарды тексеріп, салыстырады.

                                              Қорытынды

         Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде бұл тәсілдің рөлі жоғары көтерілді. Себебі, көптеген ғылыми мекемелер мен қоғамдық ұйымдар көпшіліктің ой – пікірлерін білу үшін ақпарат құралдары арқылы әлеуметтік және демографиялық зерттеу жұмыстарын жиі жүргізе бастады. Сонымен бірге сауал– сұрақтың жауабын пікір алысу арқылы да жинауға болады.