Өнім өндірісінің өзіндік құнын талдау

Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне  шаққандағы шығын  деңгейіне талдау

      Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар - өнімнің өзіндік құнындағы басты көрсеткіш, яғни біріншіден ол кез келген өндіріс сапалары бойынша есептеледі, екіншіден:өнімнің өзіндік құнымен табыс арасындағы өзара байланысты сипаттайды.

      Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар - өндірілген өнімнің құнының өзгерісімен және өнімді сатукөлемінің өзгерісі,  өндірістік шығындардың жалпы соммасының өзгерісімен тікелей байланысты.

      Осы  аталған факторлер бойынша өзара  байланысты келесі суреттен көреміз.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Сурет 2 . Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын деңгейін

анықтаушы факторлердің өзара байланысты 
 

     Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар мөлшері келесі формула бойынша анықталады:

,

            мұндағы З_о – жалпы шығындар көлемі, мың теңге

                             ТӨ - тауарлы өнім көлемі, мың теңге

      Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар көлеміне тікелей 4 фактор әсер етеді: 

1. Өндірілген  өнімнің құрылымының өзгерісі.
2. Жекелеген өнімдерді өндіруге кеткен шығындардың деңгейінің өзгерісі.
3. Тұтынылған материалдардың бағасы мен тарифінің өзгерісі.
4. Тауарлы өнімі бағасының өзгерісі.

     Тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындарды есептеу үшін тауарлы өнім көлемінің  өзгерісін келесі мәліметтерді пайдалана отырып есептеймыз.

1. Жоспарлы тауарлы өнімнің құны

∑ (VВП_{і пл} х Ц_{і пл}) = 1269,3 х 23709 = 30093,8 млн теңге 

2. Нақты  өнім көлемімен жоспарлы құрылымы  бойынша жоспарлы бағамен есептелген  тауарлы өнім құны

∑ (VВП_{і ф} х Ц_{і пл}) + ∆ ТП_стр = (1763,0 х 23709) + 18466,59 = 60265,557

                                                                                                         млн теңге

3. Нақты  өнім көлемімен жоспарлы бағамен  есептелген тауарлы өнім құны

∑ (VВП_{і ф} х Ц_{і пл}) = 1763,0 х 23709 =  41798,967 млн теңге 

4. Нақты  өнім көлемі нақты бағамен  есептелген тауарлы өнім құны

∑ (VВП_{і ф} х Ц_{і ф}) = 1763,0 х 27544,18 = 48560,39 млн теңге 

      Жоғарыда  аталған факторлардың өзгерісін келесі кесте арқылы көрсетеміз. 
 
 

Кесте 2.1.3 

1 теңге  тауарлы өнім көлеміне шаққандағы шығын соммасының

өзгеруіне факторлердің әсерін талдау 

 
 

     Әрбір фактордың әсерін есептеп көрсететін болсақ

     1.  Өнім көлемінің әсерінен

                     ∆  З  = 0,422 – 0,205 = 0,217 теңге 

2.  Өнім құрылымы әсерінен

                     ∆ З =  0,62 – 0,422 = 0,198 теңге 

3. Ауыспалы  шығындар үлесі әсерінен

                     ∆ З = 0,6 – 0,62 = - 0,02  теңге 

4. Тұрақты  шығындар соммасының әсерінен

                     ∆ З = 0,08 - 0,60 = -0,52 теңге 

5. Сатылу  бағасының әсерінен

                     ∆ З = 0,58 – 0,08 = 0,50 теңге 

           Жалпы шығын соммасының өзгерісі:

                      ∆ З_общ  = 0,217 + 0,198 – 0,02 - 0,52 +0,50 =  0,375 теңге 

      Сонымен тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын соммасы 2004 жылға қарағанда 2003 жылы 0,375 теңгеге өскен.

      Себебі  өндірілген өнім көлемі көбейгенімен байланысты жұмсалған шығын деңгейі де өсіп отыр.

      Мысалы. Тауарлы өнім көлемі 2003 жылы 30093,8 млн теңгеге тең болса, 2004 жылы 48560,39 млн теңгеге тең болып, 18466,59 млн теңгеге көбейген. Керісінше 1 тонна өнімнің өзіндік құны 2004 жылы 2003 жылға карағанда 400,9 теңгеге кеміген. Осыған байланысты өткізілген өнімнің өзіндік құны кеміп отыр. Сондықтан тауарлы өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығын көлемінің төмендеуіне әкеліп соғады. 
 

2.2.    Мұнай өндіруші  кәсіпорындағы өнімдердің  өзіндік құны калькуляциясы 

      Жоспарлы  жұмыс істеуде өнімнің өзіндік  құнын есептеудің үш әдісінің бірі қолданылады: нормативтік, параметрлік  және факторлық.

      w Нормативтік әдіс қолданылғанда өндірілген өнімнің барлық номенклатурасы, барлық өндірістік және өндірістік емес бөлімшелер бойынша бағалық және натуралды нормалар мен нормативтердің толық кешені болуы тиіс.

     Бұл мөлшерлер және бағаланымдар кәсіпорын  экономикасының барлық жақтарын қамтып қана қоймай, ілгеріге бағытталған болуы керек. Ал оны тек техника, технология және өндіріс құрылысының дамуы есепке алынғандағы ғылыми тұрғыдан негізделген нормативтік базалар мен  нормаларды кеңейту бойынша үздіксіз жұмыс жүргізу негізінде қамтамасыз етуге болады.

     w Параметрлік әдіс өндірістік (техникалық және тағы басқа) параметрлермен өндіріс шығындары арасында тікелей байланыс орнату мүмкін болған жағдайда ғана қолданылады.

     Сондықтан параметрлік әдіс нормативтік әдіс сияқты кеңілеп қолданылмайды.

     w Факторлар бойынша өндіріске кеткен шығындарды есептеу әдісі едәуір аз мәліметтерді қажет етсе де қанағаттанарлық нақты нәтиже береді. Сондай-ақ шығын деңгейіне әсер ететін әр түрлі бағыттар мен факторлардың ролі туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.

     Мұнай өндірудің өзіндік құнын түпкілікті жоспарлап есетеу үшін шығындарды азайтудың  факторлық қорытындыларынан басқа  мұнай өндірудің болашақтағы  көлемі, еңбек шығындылығы мен  материалдық техникалық құралдардың  ғылымға негізделген нормалары, еңбек және кадрлар бойынша жоспар көрсеткіштері, өндірістің тиімділігін арттыру жоспары, материалдық техникалық тұрғыдан жабдықталу жоспары, алдыңғы жылдардағы шығындардың талдау қорытындылары пайдаланылады.

     Мұнай өндірудің өзіндік құнын жоспарлауда  кәсіпорын бойынша өндіріске жұмсалған шығындардың жиынтығы және сметасы есептеледі. Ол үшін алдын-ала барлық цехтар бойынша шығындар анықталады, яғни цехтардың шығын сметалары сондай-ақ цех және жалпы шаруашылық шығындарының сметалары жасалады.

     Шығын жиынтығында цех бойынша шығындар және жалпы шаруашылық шығындарының сметалары қосылып, одан ішкі шаруашылық айналымы тасталады.

     Экономикалық  тұрғыдан біркелкі элементтер бойынша  есептелінген шығындар қатары төмендегі  негізде жүргізіледі:

• негізгі және косалқы материалдар,
• басқа жақтан әкелінген жағар май және энергиялар,
• амортизация,
• еңбек ақы,
• әлеуметтік сақтандыруға аударылатын төлемдер,
• басқа да қаржылық шығындар.

      Басқа да қаржылық шығындарға көлік қызметіне төленетін, геофизикалық және жабдыктау мекемелерінің қызметіне төленетін ақшалар, бұрғылау мен айналысатын кәсіпорындардан алынған мұнай төлемдері, геологиялық іздеу және зерттеу жұмыстарына жұмсалған шығындардың орнын толтыруға (шикізат және негізгі материалдар) кеткен төлемдер жатқызылады. Элементтер бойынша жасалған шығындар шығын статьяларымен байланыстырылады.

         Жеке-жеке статьяларға  калькуляция жасаудың  мазмұны мен есептеу  әдісі  төмендегідей:

• Энергиятикалық шығындарға басқа жақтан алынған энергия түрлеріне элект қуаты, ыстық су, бу, сығыстырылған ауа және газға жұмсалған шығындар жатады. Шығындарды сондық тұрғыдан нормаларға қарап анықтайды, ал шығындарды есептеу үшін энергия бірлігінің бағасы ескеріледі. Басқа жақтан алынған элект қуатының шығындары тұтынылған энергия құнынан артып кетпеуі тиіс.

Кесте 2.2.1

1 тонна мұнай өндірудің  өзіндік құнының  калькуляциясы, тенге