Қан жүйесі

Жүректен бір минутга өтетін қан мөлшерін жүректің минуттық сыйымдылыгы  дейді. Оның мөлшері жасқа, организмнің  шынығу деңгейіне, жүрек жұмысының  жиілігіне, түлік түріне т.б. қарай  өзгереді. Жүрекгің минуттық сиымдылығын  оның систолалық сиымдылық мөлшерін жүректің бір минуттағы соғу жылдамдығына көбейту арқылы анықтайды. Адамда орта есеппен оның мөлшері 4,5-5 л, жылқыда - 20-30 л, ірі қарада - 40-50 л.

Дене жұмысы кезінде жүректің минуттық сиымдылығы көбейеді. Жаттықпаған, шынықпаған организмде ол жүрек соғуының жиілеуі, ал жаттыққан организмде - систолалық сиымдылықтың көбеюі арқылы өседі. Жүректің соғу жиілігішң белгілі шегі болады, ол шексіз өсе алмайды, сондықтан  бұл механизм онша сенімді, тиімді механизм емес. Ал жақсы шыныққан организмде жұмыс үстінде жүректің систолалық сиымдылығы өседі де, соңынан организм мүқтаждығына қарай оның соғу жиілілігі  артады.

Жүрек-тамыр жүйесінің қызметін реттеу механизмдері

Жүректің өз қызметін әр түрлі сыртқы әсер ықпалынсыз өзгерііп, басқару  қабілетін өзіндік (ағзалық) реттеу деп атайды. Қазіргі кезде жүректің өзіндік реттеу механизмін үш түрге  бөледі.

Гидродинамикалық аутореттеу (өзіндік  реттеу) механизмі. Бұл механизм "гидродинамикалық кері байланыс" арқылы жүректің оң және сол бөліктерінің жұмысын үйлестіріп отырады. Мысалы, өр түрлі ырғақта  жұмыс істеп түрған "оқшауланған" екі жүректі тізбектеп, бірінен  қуылған қан екіншісіне, ал екіншісінен  қуылған қан қайтадан бірінші  жүрекке оралатындай етіп ортақ  жүйеге қосса, олар бір ырғақта жұмыс  істей бастайды. Оған бұл екі жүректің ара-сында "гидродинамикалық кері байланыстың" қалыптасуы себепші болады. Демек, жүрек  жұмысының ырғағы мен жүрек етінің жиырылу күші жүрек қуыстарындағы  қысымға сәйкес өзгеріп отырады.

Гетерометриялық аутореттеу механизмі. Бұл механизм жүрек етінің жиырылу  күшін оның ет талшықтарының бастапқы созылу дәрежесіне қарай өзгертіп отырады. Жүрек еті неғүрлым көбірек созылса, соғүрлым ол күштірек жиырылады. Осы  механизм "Стар-линг Заңын" түсіндіруге  негіз болады.

Гомеометриялық аутореттеу механизмі. Қалыпты жағдайда жүректің жиырылу  күші миокард талшықтарының бастапқы үзын-дығына (жүректің толу, керілу дәрежесіне) ғана сәйкес өзгермей, жүрек етіндегі иондар концентрациясьша байланысты да өзгеріп отырады. Жүректің жиырылу  кезеңі ұзарса, жүрек еті талшықтарындағы  кальций иондарынын концентрациясы көбейеді. Жүректің соғу ырғағы жиілесе  де оның жиырылу күші артады. Оның себебі бұл жағдайда диастола қысқарып, систола  кезінде ет талшықтарына енген кальций  иондары кері шығып үлгермейді де, оның жасушалардағы концентрациясы жоғарылайды. Дәл осы феномен "Боудич баспалдағының" негізінде жатады. Осыдан жүрек жұмысы жүрекке оралған  қанның құрамына байланысты да өзгеріп  отырады.

Гемодинамика (қанқозғалым), оның негізгі  зандылығы 

Гемодинамика деп қан тамырларымен қанның ағуының себептерін, заңдылықтарын  және механизмін зерттейтін ілімді айтады.

Гемодинамика зандылықтарына сәйкес тамырдан ағып өтетін қанның мөлшері  мен жылдамдығы тамырдың басы мен  соңыңдағы қысым айырмасына және гидродинамикалық кедергі деңгейіне  байланысты. Ал гидродинамикалық кедергі  қан тамырлары арнасының мелшеріне, қанның тұтқырлығына және ағу сипатына қарай өзгеріп отырады. Демек, денеде қанның тамырлармен ағуын қамтамсыз  ететін негізгі фактор - әр түрлі  қан тамырларындағы қысым айырмасы. Қарынша еттері жиырылған кезде  қан белгілі бір күшпен қолқа  мен өкпе артериясына қуылады. Ал қанның одан әрі тамырлармен жылжуы ірі артериялар мен веналардағы  қысым айырмасына байланысты: қан  қысым жоғары тамырлардан қысым  төмен тамырларға қарай ағады.

Қан қысымы, оған әсер ететін факторлар 

Жүрек жұмысына байланысты қанның сығылу дәрежесінің артериялар қабырғасына  керілу әсерін артериялық қысым деп  атайды. Қан тамырларында кысым оң мағыналы болады. Оған себеп, қан тамырларындағы қанның мөлшері тамырлардың қалыпты  сыйымдылығынан артығырақ, көбірек. Соңдықтан  қан қысымы жүректен куылған қан  кернеуіне тамырлар қабырғасының керілуге қарсы серпімділігінің, қанның ағуына көрсетілетін жалпы шеткі (сыртқы) кедергінің, қанның тұтқырлығының әсерлерінен  пайда болады.

Артериялардағы қысым жүрек  айналымының сатыларына қарай өзгеріп  отырады. Систола кезінде қысым  жоғарылайды, оны максимальды, немесе систолалық қысым, деп атайды. Диастола кезінде қысым төмендейді, оны  минималъды, немесе диастолалық қысым, дейді. Систолалық және диастолалық  қысым айырмасын пульстық қысым  деп атайды. Систолалық қысым сол  жақ қарынша етінің физиологиялық  жағдайын сипаттаса, диастолалық қысым - артериялар қабырғасы тонусының  деңгейін көрсетеді.

Артериялардағы қысым деңгейі  жасқа, организмнің физиологиялық  күйіне, жүрек жұмысына, денедегі қанның жалпы мөлшеріне, мал түлігінің  түріне т.б. байланысты өзгереді.

Тамырдың соғуының туындауы және оны  зерттеудің маңызы

Тамыр қабырғасының жүрек жұмысымен  байланысты толқын тәрізді тербелістерін  тамыр соғу (пулъс) деп атайды. Сол  жақ қарыншадан систола кезінде  қуылған қан қолқаны тербелте керіп, одан әрі бұл толқын артерияларға таралады да, артериолалар мен капиллярларда  басылады. Сонымен, жүрек жұмысына байланысты артерия қабырғасының ырғақты толып-солып  отыруын артерия пульсі дейді. Ол тамыр бойымен секундына 8-12 м  жылдамдықпен тарайды.

Артерия пульсін арнаулы қүрал  – сфигмографпен зертгейді, ал артерия  пульсін бейнелейтін қисық сызықты  сфигмограмма дейді. Жүрек жұмысына байланысты көкірек қуысына жақын  орналасқан вена тамырлар да толып-солып  отырады. Оның себебі, жүрекшелер жиырылған  кезде қуыс веналар сағасында  орналасқан сақина еттер жиырылып, қан веналарда іркіледі де, олардың  қуысындағы қысым жоғарылап, қабырғалары  керіледі. Ал жүрекшелер босаңсыған кезде  венадағы қан олардың қуысына  құйылады да, венадағы қысым төмендеп, олардың қабырғалары солады. Бұл  құбылысты вена пульсі дейді. Вена пульсін  флебограф деген аспаппен зерттейді. Вена пульсін бейнелейтін сызықты  флебограмма дейді.

Пульсті зерттеу арқылы жүректің жұмысы, жиырылу күші, ырғағы, жүрек қақпақшаларының  жағдайы, тамыр тонусы т.б. жайлы  құнды деректер алуға болады.

Лимфа, оның құрамы мен қызметі 

Лимфа — организмде қан плазмасының  ұлпа аралық кеңістікке сүзіліп, одан өрі лимфа жүйесіне жиналуы нәтижесінде  пайда болатын түссіз, сілтілі  реакциялы (рН 7,4-9,0) сүйық. Ол ұлпа сүйығының  лимфа капиллярына өтуінің нәтижесінде  пайда болады. Лимфа организмнің  шын мәніндегі ішкі ортасын қанмен байланыстырады. Лимфаньщ негізгі қызметі - белоктарды ұлпа аралық қуыстан қайтару. Ол организмде суды таратуда, сүт түзуде, ас қорытуда, зат алмасу процестерінде  маңызды рөл атқарады.

Лимфа — мөлдір, сарғыш түсті сұйық. Оның құрамында белоктар және белокқа  жатпайтын азотты қосылыстар, глюкоза, минералды заттар, гормондар, ферменттер, дәрмеңдәрілер және антиденелер  кездеседі. Құрамы жағынан лимфа  белоктары плазма белоктарына ұқсас, бірақ олардың мөлшері өте  аз (1-2 пайыз). Белоктар мөлшершің аз болуымен байланысты лимфаның тұтқырлығы мен тығыздығы плазмамен салыстырғанда  төменірек. Лимфа құрамында хлоридтер  мен бикарбонаттар мөлшері көбірек. Оның әрекетшіл ортасы сілтілік, сутектік көрсеткіші қан плазмасы көрсеткішінен  жоғары. Лимфада эритроциттер мен  тромбоциттер болмайды, лимфоциттер  кездеседі. Фибриногеннің болуымен байланысты лимфаға құю қасиеті  тән. Дегенмен, әр түрлі мүшелерден ағып шыққан лимфа құрамы олардың  физиологиялық күйіне байланысты өзгеріп  отырады.

Лимфа айналымы

Лимфа тамырлары веналармен қатарласа  орналасып, бүкіл денеге тармақталады да, ұлпалардан қанға судың, онда еріген кристаллоидтардың, коллоидты ерітіңділердің оралуын қамтамасыз етеді. Бұл жүйе лимфа капиллярлары торынан, ағзалық  майда тамырлар шумағынан, арнаулы  қақпақшалармен жабдықталған ұсақ лимфа  тамырларынан, жеке мүшелерден лимфаны  негізгі лимфа бағандарына құятын ірі лимфа тамырларынан, лимфа  түйіңдерінен жөне дененің басты  лимфа өзектерінен құрылған.

Лимфа капиллярлары құрылысы жағынан  қан капиллярларына ұқсас. Олардың  эндотелий табақшаларынан түзілген жұқа қабырғалары ұлпа аралық қуыстарды  астарлай орналасады. Лимфа каипллярлары анастомоздар арқылы жалғасатын каналдар торабын құрып, біртіндеп лимфа  тамырларына айналады. Бұл тамырлардың  арасында веналардагы тәрізді қақпақшалар  орналасады. Лимфа тамырларының өте  жұқа қабырғасы дәнекер ұлпалар  мен бірыңғай салалы ет талшықтарынан  құралған. Олардың ішкі қабығы бір  қабат эндотелий жасушаларынан  түзілген. Ірі лимфа тамырлары  қан тамырлары сияқты сезімтал және қозғағыш нерв талшықтарымен жүйкеленеді.

Лимфа оны капиллярлардан ұлпа аралық кеңістікке қуған қысым мен етгердің жиырылуының әсерінен ағады. Майда  лимфа тамырларында қысым су бағанасымен 8-10 мм деңгейінде болады. Көкірек өзегінің венамен қосылған жеріндегі қысым  сынап бағанасымен 4-0 мм шамасында, демек ірі веналардағы қысыммен бірдей. Тыныштық жағдайда тек ас қорыту ағзаларының тамырларында ғана лимфа тоқтаусыз ағады. Басқа мүшелерден тынынттық кезінде лимфа ақпай-ды. Лимфа ағысын бұлшық еттің жиырылуы жылдамдатады. Тыныс алу қимылдары да лимфаның көкірек қуысына қарай жылжып ағуын қамтамасыз етеді.

Лимфа өте баяу жылжиды. Мысалы, жылқының мойныңдағы лимфа тамырларында ол минутына 260-300 мм жылдамдықпен ағады. Вена тамырларында бұл аралықты қан бір секунд ішінде өтеді.

Ұлпа аралық қуыстардан шыққан сұйық  лимфа тамырларына жиналып, аумақтық лимфа түйіндерінен өтеді де, көкірек  және мойын өзектері арқылы қуыс веналарға  құйылып, оң жүрекшеде вена қанымен  араласады.

Лимфа тамырлары денеде дренаждык, жүйе құрып, мүшелерден жасуша аралық сұйықтың артық мөлшерін алып шығады. Лимфа капиллярларының өткізгіштігі жоғары болғандықтан лимфа жүйесіне әр түрлі бөгде заттар өтіл отырады. Олар биологиялық сүзгі (фильтр) қызметін орындайтын лимфа түйіндерінде сүзіледі де, торлы эңдотелий жасушаларының  қатысуымен залалсызданады. Лимфа түйіндерінде лимфоциттер де түзіледі.

Организм  ішікі ортасы 
Организмнің ішкі ортасына қан, лимфа және ұлпа сұйықтығы жатады.ішкі ортанын салыстырмалы химиялық құрамы мен физика-химиялық тұрақтылық қасиеті арқылы организмнің жасушалары салыстырмалы өзгермейтін жағдайларда тіршілік етеді және сыртқы орта әсеріне көп ұшырамайды. 
Ұлпа сұйықтығы 
Ұлпа сұйықтығы түссі, мөлдір түсті, қанның сұйықтық бөлімінен – плазмадан пайда болады, ол қан тамырлардың қабырғалары арқылы жасушааралық кеңістікке өтеді және жасушаға түсетін зат алмасу өнімдерінен пайда болады. Ұлпаның сұйықтығы организмдегі ұлпаларының барлық жасушаларын қоршап тұрады, олар одан қоректі заттарды, оттегін сіңіріп алады және көміртек диоксидің су және басқа тіршілік өнімдерін оған бөліп шығарады. Ұлпа сұйықтық пен қан (оның плазмасы) аралығында зат алмасу процесі капиллярлардың қабырғалары арқылы диффузия жолмен өтіп жатады. 
Лимфа 
Лимфа – жартылай мөлдір сарғыш түсті сұйықтық, ол ұлпа сұйықтығынан бөліп шығарылады. Лимфа жасушааралық кеңістікте басталады да лимфа тамырлары бойынша ағады. Құрамына қарай лимфа қан плазмасына ұқсас болады, бірақ онда белоктар аз болады. Лимфа тамырлары бір-бірімен қосылып екі үлкен лимфа тармағын құрайды, олар үлкен венларға құйылады. 
Қан 
Қан – ашық қызыл түсті сұйықтық, ол тұйық тамырлар жүйесінде айналады және дәнекер ұлпасының бір түрі болады. Органихмде 5 л қан болады. 
Қан құрамы 
Қан плазмадан (55%) – жасуша аралық заттың сұйықтығы мен форменді элементтерден (45%) – эротроцит, лейкоцит және қан (тромбоцит) пластинкаларынан тұрады. 
Қан плазмасы 
Қан плазмасы – қанның сұйықтық бөлімі, белоктар коллоидты ертіндісі. Оның құрамына (90-92%) органикалық және анорганикалық заттар(8-10%) кіреді. Плазмадағы оганикалық заттардан ең көбі белоктар (орта есеппен 7-8%) – албуминдер, глобулиндер және фибриноген (фибриногені жоқ плазманы қанның сары суы деп атайды).Одан басқа, қан плазмасы құрамында глюкоза, май, майтекті заттар, аминқышқылдар, мочевина, зәр және сүт қышқылы, ферменттер,гормондар т.б. болады. Анорганикалық заттар қан плазманың 0,9-1,0% бөлімін құрайды. Бұл  негізінен натрий, калий, кальций, магний т.б тұздары. Тұздардың сұйықтықтың құрамы физиологиялық сұйықтық деп атайды, оның құрамы қан плазмасының тұздар құрамына сай келеді. Медицинада физиологиялық сұйықтық организмге сұйықтық жеткізу үшін пайдланады. 
Қан плазмасында ерітілген белоктар, минералды тұздар және басқа заттар арнайы осмостық қысымын белгілейді, ол ұлпамен қан арасындағы судың алмасуында үлкен рөль атқарады. Белоктар плазмаға тұтқырлық (вякость) қасиетін береді де қан ұю процесінде де маңызды рөль атқарады. 
Қанның форменді элементтері 
Қанның қызыл түйіршіктері немесе эротроциттер – бұл ядросыз екі жақты ойыс пішінде қан жасушалары, оның диаметрі 7,5 мкм. 
Қанның 1 мм3  көлемінде 5 млн эротроцит болады. Бір адамның эротроциттер мөлшері 3800 м2. Олардың негізгі қызметі - өкпеден ұлпаға оттегін өткізу болып табылады.  Эротроциттер қызыл сүйек майында пайда болады. Олар 3-4 ай бойы тіршілік етеді. Көне эротроциттер көк бауырда ыдырайды. а) сау адамның эритроциттері; ә) ауру адамның гемоглобинінің эритроциттері. Америкалық ғалым Л.Полинг 1951 жылы үлкен жаңалық ашты. Медицинада “орақ пішінді клеткалық анемия” дейтін ауру белгілі. Бұл аурумен ауырған адамдардың қанындағы эритроциттер “орақ” пішінді болады. Аурудың аты осыған байланысты аталған. Орақ пішінді эритроциттер оттекті тасымалдау қасиетінен айырылады немесе өте нашар тасиды. Л.Полинг осы аурумен ауыратын адамның клеткасы мен дені сау адамның клеткасының гемоглобиндерінің бірінші  деңгейіндегі молекулалық құрылымын зерттеген. Ауру адамның гемоглобинінің құрамындағы амин¬қышқылдарының тізбегіндегі алтыншы орында тұрған “глутамин қышқылының” орнын “валин” басатынын анықтаған. 
а) сау адамның гемоглобинінің тізбегі; ә) ауру адамның гемоглобинінің тізбегі. 
Міне, бұл аурудың себебі гемоглобин құрамындағы бір ғана аминқышқылының орын ауыстыруына байланысты екендігі осы тізбектен көрініп тұр. Сонымен қатар, Л.Полинг пептид молекула¬сының берік¬тігі оның құра¬мын¬дағы оттек пен азот атомдарының сутектік бай¬ланыспен байланысуына негізделген деген қорытынды жасады. Бұл еңбектері үшін Л.Полинг 1954 жылы Нобель сыйлығына ие болды. 
 А     Ә 
Карл Лайнус Полинг 
(1901 ж.т.) 
Америкалық биофизик және биохимик. Белоктың екінші реттік құрылымы¬ның теориясын тұжырым¬дады. Нобель сыйлығының лауреаты. 
 Қанның  ақ түйіршіктері немесе лейкоциттер – ядросы бар және белменді амеба тәрізді  қозғалатын түссіз қан жасушалар. Қанның 1 мм3  көлемінде 6-8 мың лейкоциттердің алуан түрлі (лимфоциттер, моноциттер, базофилдер, эозикофилдер және нейтрофилдер) болады. Олар қызыл сүйек майында, лимфа түйіндерінде және көк бауырда пайда болады. 
 Олардың тіршілік ету мерзімі – бірнеше күн. Лейкоциттердің қорғаныш және қалпына келтіру қызметі олардың қанда антиденелерді құрып, бактериялардың өзіне сіңіріп, жою қабілетіне байланысты. Қан тамырладың қабырғалары арқылы өтіп лейкоциттер  қан ағымы арқылы организмнің ұлпа, жасушалар аралығына өте алады да дененің зақымданған жерлерінде жинала алады. Бұл жерде олар жиналған аяқтарымен организмдегі әр түрлі микроорганизмдерді, көне жасушаларды өзіне сіңіріп, жойып тұрады. Оларды жою барысында лейкоциттер өздеріде өліп кетеді. 
Қанның пластинкалары немесе тромбоцит – ұсақ (2-5 мкм диаметрінде) ядросыз денешіктер 1 мм3  көлемінде 250-400 мың тромбоцит болады, олар қан ұю процесіне қатысады. 
  
Қанның қызметі 
Қан келесі қызмет атқарады: 
1. асқорту – қан ұлпалар мен мүшелерге қоректік заттарды, суды, минералды тұздарды және витаминдерді тасымалдайды; 
2. бөліп шығару – қан бөліп шығару мүшелері арқылы ыдырау өнімдері шығарады; 
3. тыныс алу - өкпе мен ұлпалардыңарасында газ алмасу процесін қамтамасыз етеді; 
4. регуляторлық  - әр түрлі мүшелердің гуморальдық реттелуін аңықтайды, организмде гормондар мен басқа заттарды жеткізеді, олар мүшелердің қызметіне әсер етеді (күшейтеді немесе бесеңдетеді) 
5. қорғаыш – қанның құрамында фагоцит қабілеті бар жасушалар болады және арнайы белоктар -  антиденелер болады, олар ұлы организмдердің көбеюіне кедергі жасайды да олардың бөліп шығарады. 
6. терморегуляторлық – қан организмнің тұрақты дене қызуын сақтайды. 
Қан ұю 
Қан ұю – күрделі прцесс, ол фибриноген белоктың ерімейтін фибринге айналу барысында жүреді. Сол кезде пайда болған ұйыған қан – тромб фибрин талшықтарынан және қан жасушалардан құралады, ол қан тамырын тығындайды да қан кету тоқтатады. Қан ұю процесіне қажетті жағдайлар:плазма құрамында кальций тұздары және тромбоциттердің болуы. Кальций тұздары протромбин ферментін белсендіреді, ал тромбоциттерден (олардың қабы бұзылғанда) плазмаға протромбинді ферментің белсенді фибринге айналдырады, ол фибриногенді фибринге айналдырады да қан ұю жүреді. Қан ұю – организмнің өте маңызды бейімделуі, ол қан кетуден сақтайды. Гемофиля ауруымен ауырғандарда қан ұю қасиеті болмайды. 
Қан құю 
Қан кету өмірге қауіп тудырады, себебі организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын бұзады, қан қысымын төмендетеді және гемоглобиннің саны азаяды. Қан құю ертеден белгілі, бірақ қан құюдың амалдары көбінесе өліммен аяқталған. Тек 1901 жылы адамның қанының тобы аңықталғанмен, бір адмның қаны екінші адамның қанына кейде сәкес келмегендіктен аңықталды. Оны К. Ландштейнер деген ғалым ашты.  Эротроциттердің желімдеу (агглютинация) себеп болатын донорлық  эротроцит құрамындағы зат – агглютинин (  немесе/және  ) заттары. Желімдеу тек бір жағдайда болады, егер агглютиноген А, агглютинин   және агглютиноген В, агглютинин   кездесе ғана жүреді. Адамдардың қаны төрт топқа бөлінеді, олардың құрамында  А агглютиноген және  агглютинмен ал  В агглютиногені  агглютинмен кездескенде ғана эротроциттер жойылуы байқалады: 
Топ Эротроциттердегі агглютиноген Қан плазмасындағы агглютинин 
I(0) жоқ   және

II(A) A 

III(B) B 

IV(AB) AB Жоқ 
  
Тұқым қуалайтын ауруларды емдеу 
 Медициналық генетиканың алдында тұрған негізгі мәселелердің бірі — тұқым қуалайтын аурулардың биохимиялық механизмдерін анықтап, соның негізінде оларды емдеудің жолдарын іздестіру. Мысалыға, қантты диабет ауруын алайық. Бұл ауру ұйқы безінің гормоны — инсулиннің түзілмеуіне байланысты болады, оны рецессивті ген анықтайды. Қантты диабетті организмге инсулин енгізу арқылы ғана емдейді. Бұл жағдайда тек ауру ғана, яғни “зиянды” геннің фенотиптік көрінісі емделеді. Емделіп жазылған адам ол генді өзінде сақтап, келесі ұрпағына береді. Қазіргі кезде көптеген тұқым қуалайтын аурулардың биохимиялық механизмдері анықталған. Соның бірі шизофрения ауруының бір түрі — фенилкетонурия. Бұл аурудың биохимиялық негізін зерттегенде белок құрамына кіретін фенилаланин аминқышқылы триптофанға айналуы керек. Оған арнайы фермент қатысады. Ал ол ферменттің қызметін белгілі бір ген бақылайды. Егер ол ген өзгеріске ұшыраса, аталған биохимиялық алмасулар дұрыс жүрмейді, яғни фенилаланин триптофанға айналмайды. Сондықтан оның концентрациясы артып кетеді. Мұндай жағдайда адамның миы мен жұлыны зақымдалып,  психикалық ауруға ұшырайды. Осындай механизмдері анықталғаннан кейін фенилкетонурияны емдеудің де жолдары табылды. Ол үшін құрамында фенилаланин аминқышқылы аз тағамдармен тамақтану керек немесе қажетті ферментті организмге егу қажет. Адамда жақсы зерттелген мәселелердің бірі — қан топтарының тұқым қуалауы. Соның ішінде резус-факторды алайық. Резус-фактордың қанның құрамында болуын анықтайтын ген екі түрлі жағдайда болады: біреуі оң резус “+”, екіншісі теріс резус “—”. Резусы “теріс” әйел, резусы “оң” ер адаммен некелескенде оң резус болуды анықтайтын геннің доминантты болуына байланысты ұрық әкесінен осы қасиетті алады. Сөйтіп анасының қанына ерекше зат — антиген жасап шығарады. Ал анасының организмінде оған қарсы антиденелер түзіледі. Олар ұрықтың қан жасалу жүйесін бұзады. Нәтижесінде ана организмі мен ұрық уланады. Бұл ұрықтың өліміне апарып соғады.

Тақырып: Қан тамырлары системасы. 
Мақсаты: Артерия және вена қан тамырларының , лимфа 
тамырларының түзілісі олардың ерекшеліктері, 
адам организмінде қажеттілігі. 
Жаңа түсінік: Ангиология –тамырлар туралы ғылым, 
Артерия-құрамында оттегі көп болған қантамыр,Вена-құрамында көмірқышқыл газы 
көп болған қан тамыр,Капилляр-ең кіші қыл 
тамырлар,Микроциркуляция-кіші қан айна- 
лу шеңбері,эластик-созылғыш interna-ішкі 
externa-сыртқы,эндотели-тамыр қабаты. 
 
Тамыр жүйесін сұйық өткізетін жолдар,түтіктер құрайды,ол түтіктердегі ағып жататын сұйықтар қан мен лимфа арқылы,бір жағынан организм клеткаларымен тканьдерінде қажетті қоректік заттар жеткізіліп,екінші жағынан клетка элементтерінің тіршілік әрекетінен пайда болған заттар экскреттік мүшелерге жеткізіледі. 
Ағатын сұйықтың сипатына қарай адам мен омыртқалардың тамыр жүйесін екі бөлімге бөлуге болады: 
1)Қантамыр жүйесі-қан ағатын түтікшелер жүйесі (артериялар,веналар,микроағын бөлімдері мен жүрек) 
2)Лимфа жүйесі-түссіз сұйық,лимфа ағатын түтікшелер жүйесі. 
Артерияларда қан жүректен шет жаққа,мүшелер мен тканьдерге қарай ал веналарда жүрекке қарай ағады.Лимфа тамыранда сұйық веналардағы сияқты тканьдерден орталыққа қарай ағады.Еріген заттарды негізінен қан тамырлары сіңіріп алады да,ал қатты түйіршіктерді лимфа тамырларына сіңіреді.Қан арқылы сіңіріу едәуір жылдамдау жүреді.Клиникада бүкіл тамырлар жүйесін жүрек-тамыр жүйесі деп атап,оның ішінде жүрек пен тамырларды бөледі. 
Қан тамыр жүйесі.Орталық мүше-жүректен және онымен байланысқан көлемі әр түрлі,қан тамырлары (лат.vas,грекше angeion-тамыр;осыдан ангиология) деп аталатын түтікшелерден тұрады.Жүректің ырғақты жиырылуы арқылы тамырлардағы бүкіл қанды қозғалысқа келтіреді.Тамырлар туралы ілімді ангиология деп атайды. 
Артериялар.Жүректен мүшелерге қарай шығып,олорға қан әкелетін тамырлар артериялар(ayer-ауа,tereo-бар;өлік денесіндегі артериялар бос болады,сондықтан ерте кезде оларды ауалы түтікшелер деп есептелген)деп аталады. 
Артериялардың қабырғасы үш қабықтан тұрады: 
Ішкі қабықша-tunica interna –тамырдың қуысы жағынан эндотелий мен астарланған,оның астында субэндотелий мен ішкі серпімді мембрана орналасады. 
Ортаңғы қабық-tunica media-біріңғай салалы бұлшықет тканіне,серпімді талшықтармен ауысып,араласып отыратын миоциттерден құралған. 
Сыртқы қабық-tunica externa-дәнекер тканьді талшықтардан тұрады. 
Жүректен алыстаған сайын артериялар тармақтарға бөлініп,ұсақтала береді.Жүрекке жақын артериялар (қолқа және оның ішкі тармақтары)негізінен қанды өткізу қызметін атқарады.Олардың ең бірінші міндеті жүрек соғуынан лақтырылып шығатын қан массасының әсерінен тамыр қабырғасының созылуына қарсы әсер ету.Сондықтан олардың қабырғасында механикалық сипаты құрлымдар,яғни серпімді талшықтар мен мембраналар көбірек дамыған.Мұндай артериялар серпімді типті артериялар деп аталады. 
Капиллярларға ыдырағанға дейін тамырлардың бұлайша қосылуын анастомоз деп атайды.Анастомоздар түзетін артериялар анастомоздаушылар деп аталады. 
Артериялардың соңғы тарамдары жеңішке және ұсақ,сондықтан оларды артериолалар деп аталады.Артериола тікелей перпендекуллярға жалғасады,прекапиллярдан көптеген капиллярлар шығады. 
Капилляр-зат алмасу қызметін орындайтын аса жұқа тамырлар.Осы қызметіне байланысты олардың қабырғасы сұйықта еріген заттар мен газдар өтетін жалпақ эндотелий клеткаларының бір қабатынан тұрады. 
Веналар-(лат.vena,гекше phlebs осыдан фледит веналарының қабынуы )артериялардан қарама-қарсы бағытта мүшелерден жүрекке қан әкеледі.Веналық қан кері ағу қиындау келетін дененің төменгі жартысының веналарында,дененің жоғарғы бөлігіндегі веналарға қарағанда күштілеу дамыған бұлшықет қабықшасының жиырылуының да,маңызы зор. 
Қан тамырлардың қабырғаларында меншікті,олардың өздерін,қанмен қамтамысыз ететін жіңішке артериялар мен веналар vasa vasorum болады,бұл қабат тамырлы қынап-vagina vasorum деп аталады. 
Атқаратын қызметімен түрлі бөлімдерінің құрлысы және нервтендірілу ерекшеліктеріне сәйкес соңғы кезде барлық қан тамырларын 3 топқа бөлінеді: 
1)Екі қанайналыс шеңберінен бастап және аяқтайтын жүрекқасылық тамырлар-қолқа және өкпелік баған,қуыс және өкпе веналары. 
2)Организм бойынша қанды таратуға арналған магистра-льды тамырлар.Бұларға бұлшықет типті ірі және орташа экстрамүшелік веналар жатады. 
3)Қан мен мүшелердің паренхимасы арасындағы алмасу реакцияларын қамтамасыз ететін мүшелік тамырлар.Бұлар-мүшелік артериялар мен веналар,сондай-ақ микроциркуляциялық арнаның буындары.