Қан жүйесі

Лимфа (лат. lympha — жартылай мөлдір сарғыш түсті сұйықтық, ол ұлпа сұйықтығынан бөліп шығарылады. Лимфа жасушааралық кеңістікте басталады да лимфа тамырлары бойынша ағады. Құрамына қарай лимфа қан плазмасына ұқсас болады, бірақ онда белоктар аз болады. Лимфа тамырлары бір-бірімен қосылып екі үлкен лимфа тармағын құрайды, олар үлкен венларға құйылады.

Лимфа — кұрамында  бірсыпыра белок пен торша бар, жабысқак, түссіз сұйықтық. Лимфа жүйесінен қанға көкрек өзегі арқылы келіп түседі. Лимфа лимфоциттердің қайта айналы- мына, біріншілік және екіншілік иммундық жауаптардың дамуына қатысады.

Лимфа (латынша «lympha» - таза су, ылғал) - адамның лимфа тамырлары мен лимфа түйіндерінде болатын сұйық дәнекер ұлпа немесе сарғылт түсті мөлдір сұйықтық. Лимфа - ағзаның ішкі ортасы, ұлпа сүйықтығынан түзіледі. Тұз құрамы жағынан қан сарысуына ұқсас. Лимфаның химиялық құрамы: 95% су, 1-2% нәруыз; 0,1% глюкоза; 0,9% минералды түздар. Адам денесінде бір тәулікте шамамен 2-4 л лимфа түзіледі. Қан сарысуына қарағанда нәруыздары 3-4 есе аздау, тұтқырлығы да төмендеу. Лимфаның құрамында фибриноген нәруызы болады. Сондықтан оның баяу болса да ұйығыштық қасиеті бар. Лимфа қан сияқты үздіксіз қозғалыста болады. Лимфада болатын лейкоциттерді - лимфоциттер деп атайды. Лимфоцит - лейкоциттің бауырда түзілетін түйіршіксіз түрі. Адамның барлық лейкоциттерінің 18-30%-ын құрайды. Лимфоциттер - ұсақ, диаметрі 8-10 мкм. Лимфа сыртқы және ішкі әсерлерге өте сезімтал. Рентген сәулесінің әсерінен лимфоциттер тез жойылады. Егер ағзаға қалқанша бездің гормонын жіберсе, лимфоциттердің саны көбейеді.

Ішкі ортаның ерекшеліктері	Қан	Ұлпа сұйықтығы	Лимфа
1. Мөлшері	4,5–5 л	20 л	1–3 л
2. Түсі	Қызыл	Сарғыш	Ақшыл-сары
3. Ұлпасы	Дәнекер	Дәнекер	Дәнекер
4. Құрамы	а) Қан плазмасы – 55% ә) Қан жасушалары (эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер) – 45%	Қан плазмасына ұқсас. Құрамында нәруыз аз, лимфоциттер, лейкоциттер  бар	Қан плазмасына ұқсас, құрамында нәруыз өте аз. Лимфоциттері бар
5.Түзілетін  орны	Сүйектердің кемік  майында, көкбауырда, лимфа түйіндерінде түзіледі	Қанның құрамынан  бөлініп жасушаларды қоршап жатады	Ұлпа сұйықтығынан бөлінеді
6.Атқаратын қызметі	Тасымалдау, тынысалу, қоректік, зәр шығару, жылу реттеу, қорғаныштық, ішкі ортаның тұрақтылығын қамтамасыз ету	Капилляр қантамырларын  жасушалармен байланыстырып, заттар мен газ алмасуды реттейді	Судың таралуын реттеу, қорғаныштық, ұлпа сұйықтығын реттеу, тасымалдау
7.Айырмашылығы	Тұйық шеңбер түрінде  жүректен мүшелерге, мүшелерден жүрекке  қарай ағып тұрады	Аздаған мөлшері  капилляр тамырларындағы қанға қайта  қосылады	Мүшелерден жүрекке  қарай бір бағытта өте баяу ағады

 

 

 

            Қан – біздің  ағзамыздағы ең тамаша ұлпалардың бірі. Мемлекет  үлкен транспорт жолдарынсыз қалай елестеуге болмаса, адамды, жануарларды да қансыз елестету мүмкін емес. Өйткені  қан бүкіл ағзаға оттегін, қоректік заттарды, суды тасымалдайды.

Қан –дәнекер ұлпасының бір түрі. Ол адамның ішкі ағзасын толтырып тұратын үш сұйықтықтың біреуі. Қан, жасушаларға оттегін қоректік заттар жеткізу. СО₂  және  ыдырау  өнімдерін сыртқа шығару қызметін атқарады.Сонымен қатар жылуды реттейді. 23 секундта қан  денені  бір рет айналып шығады. Сонымен бірге қан қорғаныш, тасымалдау  /гормондар/  қызметін  де  атқарады.

 Қан плазмадан  /55-60%/  және оның  ішінде қалқып жүретін жасушалардан   /40- 45%/  тұрады. Плазмада  90-92%, 7% - ақуыз,  0,8%- май, 0,2%- глюкоза, 0,9%- минералды тұздар, 0,05%- мочевина  болады. Адамда  4,5 – 5л  қан болады, яғни адам денесінің   7 % -ін  құрайды. Плазма құрамы еш өзгермейді. Қан жасушаларына эритроцит, лейкоцит, тромбоцит  жатады.

Қасиеті : Қанның ең керемет қасиетінің бірі – ұюы. Қан ұйығанда тромб түзіледі. Тромб-фибрин  ақуызынан түзілген. Ұю  Са / кальций/  тұздарының қатысуымен  жүреді. . Тромбоциттер – сүйек майының ірі жасушаларының ыдырауынан түзіледі (57-сурет). Ыдысқа құйылған қанның екінші қабатын тромбоциттер құрайды. Тромбоциттердің диаметрі 2–5 мкм, түссіз, домалақ немесе сопақша пішінді ядросыз жасуша. Қанның 1 мм³-де 250–400 мың тромбоциттер болады. Қанның ұюына қатысады. Тромбоциттер сүйек кемігінің майында жасалады. Қан тамырлары зақымданғанда тромбоциттер тез бұзылып, қанды ұйытатын ерекше зат бөледі. Қан тамырларының зақымданған жерлерін бітейді. Тромбоциттердің тіршілік ұзақтығы 7–10 күн.

 Қанның  қызыл түсті болуы – эритроцитке байланысты.. Олар оттегін өкпеден жасушаларға апарады, ағзадағы СО₂ сыртқа шығарады.

 Лейкоциттер – қорғаныш  қызметін  атқарады, ал тромбоциттер – қанның ұю қызметін атқарады. Қан жасушалары сүйек кемігенде, көк етте. Лимфа түйіндерінде түзіледі. Адамның 1 мм³ қанында 4–9 мың әр түрлі топқа жататын (лимфоцит, моноцит және т. б.) лейкоциттер болады. Лейкоциттер құрылыс ерекшелігіне сәйкес 2 топқа бөлінеді: түйіршікті және түйіршіксіз. Түйіршікті лейкоциттердің цитоплазмасында ұсақ түйіршікті түзілістер болады. Түйіршікті лейкоциттерге – нейтрофилдер (45–75%), эозинофилдер (1–5%) және базофилдер (0–1%) жатады. Түйіршіксіз лейкоциттерге – лимфоциттер (18–30%), моноциттер (2–9%) жатады (қосымша бет). Олардың цитоплазмасында түйіршікті түзілістер болмайды. Лейкоциттер сүйек кемігінің майында, лимфа түйіндерінде, айырша безде және көкбауырда түзіледі. Қанда таңертеңгі ашқарында (тамақ ішпегенде) аздау, тамақтанғаннан кейін көбейеді. Тіршілік ету ұзақтығы 2–5 тәулік. Эритроциттер сияқты лейкоциттер де көкбауыр мен бауырда жойылады

 Қанның  төрт тобы  бар. Әр адам өз қанының тобын білуге тиіс.

 Қандағы лейкоциттер арқылы адам ағзасы сырттан  түскен микробтардан, басқа денелерден қорғалады:  фагацитоз, антитела  жасап шығару. Оны  иммунитет деп атайды. Туа  пайда болған иммунитет және жүре пайда болған иммунитет болып екіге бөлінеді. Іштен пайда болған иммунитет ата-бабадан  ұрпаққа тұқым қуалайды. Жүре пайда болған иммунитет  деп жұқпалы аурумен ауырғаннан  соң адамда  иммунитет пайда болуын айтады. Бұл екеуі де табиғи иммунитеттер. Жасанды иммунитет пайда болу үшін адамдарды  алдын ала егеді. Иммунитетті бүлдіретін ең қауіпті – вирус – ЖИТС,  вирусы – ВИЧ.

 

 

Тірек  -  сызба

                                                                                        

 

    қорғаныш                                                                                          тасымалдау

                                                             

    қоректену                                                                                          тыныс алу

    жылу  рет                                                                                        гуморальді реттеу

 

 

 

 

 

 

           Лимфа (латынша «lympha» – таза су, ылғал) – адамның лимфа тамырлары мен лимфа түйіндерінде болатын сұйық ұлпа немесе сарғылт түсті мөлдір сұйықтық. Лимфа ағзаның ішкі ортасы, ұлпа сұйықтығынан түзіледі. Тұз құрамы жағынан қан плазмасына ұқсас. Лимфаның химиялық құрамы: 95% су, 3-4% нәруыз; 0,1% глюкоза; 0,9% минералды тұздар. Адам денесінде бір тәулікте шамамен 1–3 л лимфа түзіледі. Қан плазмасына қарағанда нәруыздары аздау, тұтқырлығы да төмендеу (бәсеңдеу). Баяу болса да ұйығыштық қасиеті бар. Лимфа қан сияқты үздіксіз қозғалыста болады. Лимфада болатын лейкоциттерді – лимфоциттер деп атайды. Лимфоцит – лейкоциттің бауырда түзілетін түйіршіксіз түрі. Адамның барлық лейкоциттерінің 18-30%-ын құрайды. Дене салмағының шамамен 30%-ын алып жатады. Лимфоциттер ұсақ, диаметрі 5-6,5 мкм. Лимфа сыртқы және ішкі әсерлерге өте сезімтал. Рентген сәулесінің әсерінен лимфоциттер тез жойылады.

Қызметі: а) ұлпа сұйықтығын қанайналым жүйесіне қайтарады; ә) ағзаға енген зиянды микробтар мен басқа да бөгде заттарды сүзіп қалады; б) аш ішектің бүрлеріндегі майларды сіңіреді.

Қанның  сарысуы – қан ұйығының сығындысы, сарғыш түсті сұйықтық. Құрамы жағынан плазмаға ұқсас, бірақ фибриноген нәруызы болмайды, сондықтан ұйымайды.

Дені сау адамда қанның мөлшері, құрамы, физикалық әрі  химиялық қасиеттері тұрақты болады. Қанның мөлшері мен құрамының  тұрақты болуы ағзадағы барлық ұлпалардың тіршілігі үшін қажетті жағдай. Ағзаның  ішкі ортасының тұрақтылығы қанайналым, тынысалу, асқорыту және зәршығару жүйелері арқылы қамтамасыз етіледі.

 

Лимфа түйіндері көбіне ірі қантамырлардың маңында болады (лимфа жүйесін естеріңе түсіріңдер). Адам ағзасында 460-қа жуық лимфа түйіндері бар. Олар шоғырланып жатады да, әрі биологиялық, әрі механикалық сүзгінің қызметін атқарады. Лимфа түйіндері қызғылт-сұр түсті.

Көкбауыр – құрсақ қуысының жоғары бөлігінің сол жағындағы 9–11 қабырғалардың тұсында орналасқан сыңар мүше. Оның ұзындығы шамамен 10–14 см, ені 6–10 см, қалыңдығы 3–4 см, салмағы 150–200 г. Көкбауырда қан жасушалары түзіледі, әрі уақытша сақталады. Сонымен бірге көкбауырда тіршілігін жойған эритроциттер жиналады.

Иммундық мүшелер  ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын және генетикалық тұтастығын қамтамасыз етеді. Иммундық мүшелерде түзілген лимфоцит жасушаларының ағза үшін маңызы өте зор. Лимфоцит жасушаларын атқаратын  қызметіне байланысты 2 топқа бөледі. Олардың біріншісі Т-лимфоциттер, екіншісі – В-лимфоциттер деп  аталады. Лимфоциттердің бұл екі  тобы да негізінен кемік майында  түзіледі. Т-лимфоциттер айырша безде, В-лимфоциттер лимфа ұлпаларында  толық жетіліп, лимфа арқылы таралады. Олар ағзада иммунитеттің қалыптасуын  қамтамасыз етеді 

 

Тірек сызба