Биологиядағы мемлкеттік тіл

-өткен сабақпен жаңа сабақты байланыстыру;

-оқушылардың білімі мен білігін тексергенде эр түрлі жұмыс формаларын

пайдалану;

-сабақта жаңа эдістер мен белсенді сабақ түрлерін пайдалану;

_■

      -әр тарауды қорытындылаған сайын сол тарау материалы бойынша алған

білімін оқушылар сызбанүсқасы арқылы, логикалық байланысты көрсетіп қорытындылау.

Термин сөздер-ғылым саласына негізделіп, сәйкестенген, біршама жүйеленген сөздер тобы. Қоғамдық қатынастағы ғылым мен білімнің,

_■

      техника мен заман талабына сай өндіргіш күштердің дамып, өркендеп

отыруына орай тілдегі терминдерде де езгермей түра алмайды. Терминология мен жалпыхалықтық ортақ тілдегі көркемдік, бейнелілік, рең тудырушылық құбылысының үлттық сипат пен табиғатқа ие болуы эрбір халықтың эдебиетімен, мэдениетімен, төл тарихымен, салт-дэстүр, эдет-

ғүрып, ырым, жөн-жоралғылармен  тікелей байланыста. Ғылым мен 
техниканың кейбір жекелеген салаларында үлт тілінде жасалғантерминдердің 
үлес салмағы едэуір. Бүл қатарға биология саласының терминдерін 
жатқыуға болады. Терминдердің үлт тілінде жасалуы түркі халықтарының 
^ барлығына ортақ деуге болады. Бүл жөнінде қырғыз терминологиясын

|м зерттеушілер былай дейді: «Биологическая терминология отично от любой

другой: она в  основном составлена из народной терминологии... Киргизская 
биологическая терминология обогащалась и за счет расширения семантики 
слов родного языка. Например, слово тандоо-подбор; кемиргичгрызуны; - 
^* үлүш-доля; мүчө-орган; шире «қарын ширеси-желудочный сон; гүлдүн

чаңыпыльца; сезуу мүчөлөрү-органы чувств-терминировались и закрепились с этими новыми значениями.» Жалпы алғанда, ғылыми-техникалық терминдердің денін шет тілдерінің сәздері құрауы тек қазақ тіліне ғана тэн құбылыс емес екендігін байқаймыз.

Қазақ терминологиясының 80-жылдарының ортасына дейінгі даму жайын сөз еткен еңбектерінде тілші ғалымдар Ә.Қайдаров пен А.Әбдірахманов саналы түрде жасалатын терминологиялық лексикасының ең алдымен бай халықтық

  терминологияға  негізделетінін, терминологияны түзетін  жалпыхалықтық көздердің тамыры тереңде жатқанын сөз қыла келіп, терминдік мәнде жүмсалатын көптеген сөздердің бізге көне түркі жазба ескерткіштерінен жеткенін айтады. Олардың қатарында көне түркі сөздігінде берілген терминдердің ішінде анатомиялық атаулар бар: бас, аяқ, құлақ, жүрек, т.б. Сонымен қатар, ғалымдар көшпелі өмір салтын кешіп кең байтақ жерді иеленген қазақ халқының тілі жер бедерін және өсімдктер дүниесін білдіретін жағрафия, өсімдіктану атауларына бай екендігін де өте орынды көрсеткен.

¥лт тіліндегі  өсімдіктану терминологиясының  негізін қалаушы ретінде қазақтан шыққан түңғыш биолог-ғалым Жұмахан Күдеринді айтамыз. Оның «Өсімдіктану» атты оқулығы 1927 жылы араб әрпімен Москвада, 1930 жылылатын әрпімен Қызылорда қаласында басылған. «Ж.Күдериннің 1927 жылы жарық көрген «Өсімдіктану» оқулығында 300-ге жуық қазақ тілінде

жасалған терминдер  мен көптеген қазақша өсшдік атаулары кездеседі... Мысалы: аналық, аталық, тұқымдық, түйіріпік, қайықша, қабықша, тостағанша, сабақша, қалташа, қалбырша жэне т.б. сияқты терминдер морфологиялық тәсілмен, аналықтың мойны, аналықтың аузы, бұтақты тамыр жолы, үллы тозаң, ағаштың сүйегі, жапырақтың тақтасы, тұқым жапырақшасы, тұқымқап, қылшабуын, гүлжапырақ тәрізді терминдер аналитикалық тәсіл арқылы, буын, тарамыс, түйір, тұғыр, түк, тап, тыс, тегуірін, желек, жік, шаң, шырын, сақина, құндақ, өзек, сұрып, оба сынды терминдер жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі арқылы, яғни терминдеу тәсілмен жасалған... Өсімдіктану терминдерін жасауда ғалым қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерін кеңінен пайдаланған. Бү_л терминдердің көпшілігі қалыптасып, қазіргі өсімдіктану терминдерінің қатарынан орын алған.» Басқа салалық терминдер сияқты төл терминдер құрамына карай: дара және күрделі: ағза ( организм), ақуыз (белок), ширатпа (жгут), шіріме тіс ауруы (кариес), және т.б. терминдер; ал күрделі терминдер: күре тамыр ( сонная артерия), қозу толқыны (импульс), сербек қанаты (крыло подвздошный кости), сіріқауыз қуысы (плевральная полость) т. б. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Сабақтың тақырыбы: Тірі ағалардың негізгі қасиеттері.

Сабақтың  мақсаты: Оқушыларға тіршілік сөзіне анықтама бере отырып, тірі ағзалардың негізгі ерекшеліктеріне жэне жалпы ерекшеліктеріне түсінік бере отырып танымдық ойлау қабілетін дамыту.

Сабақтың  әдісі: Сыни түрғыдан ойлау Сабақтың барысы:

1. Оқушыларды үйымдастыру.
2. Үй тапсырмасын сүрай отырып оқушылардың білімін тексеру және бағалау.
3. Жаңа сабақты түсіндіру.
4. Қорытындылау.

5. үйге тапсырма беру. 
   Сабақтың жоспары:

І.Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері.

2. Тіршілік иелерінің химиялық құрылымының бірлігі.
3. Зат жэне энергия алмасу.
4. Өзін-өзі реттеу.
5. Тітіркенгіштік, қозғыштық, қозғалыс, көбею, даму ерекшеліктері.

 
 
і

Сабақтың  машүны:

1. Төменде берілген ү_ғымдардың анықтамасын жазыңдар:

а) Зат  жэне энергия алмасу    

      жалпы қасиеті.

э) Өзін-өзі  реттеу 

                  қолдай алуы.

2. Биологиялық диктант. Сөйлемдердегі түсіп қалған қажетті сөздерді тауып 
жазыңдар.

 
 
 

З.Термин сөздерге анықтама берівдер.

      Анаболизм 

      Катаболизм 

      Ассимиляция 

Диссимиляция   

Гомеостаз  

Өзін-өзі  бағалау:

      .     .

I I I  

9 сынып  оқушыларының тоқсандық көрсеткіші.

 
 
 
 

 
 
9 сыиып оқушыларының салыстырмалы көрсеткіші.

 
Сапасы  Н Білімі П СОУ

 

Қорытынды

Қазіргі кезде  білім беру жүйесінің алдында  түрған негізгі міндет- білімді де білікті жас үрпақты тәрбиелеу. Ол үшін оқушының логикалық ойлау қабілеті жоғары болуы қажет. Бүған жету үшін алдымен үғымдар беріліп, ол санамен игеріліп, одан соң жүйеленеді. Оқушы білімі де осылай қалыптасады. Биология оқулығына сэйкес жазылған бүл эдістемелік нүсқауда биологиялық жалпы заңдылықтарды, теориялары, түсініктерді, ұғымдарды, терминдерді айрықша бөліп көрсетілген. Негізгі қағидалар мен іргелі биологиялық үғымдарға да баст көңіл бөлінді. Сонымен қатар оқушылардың өз беттерімен жүмыс істеуіне, сөзжүмбақтар қүрастыру, суреттермен жүмыс жасау, қызықты есептер шығару, термин сөздерді сөздікпен, анықтама кітапшаларынан ізденуге жол ашады. Бүл «Тренажер дәптері» оқушыларға пэн бойынша өз беттерімен ізденіп жұмыс істеуіне толық мүмкіндіктері бар. Бүл-оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытып, пәнге деген кызығушылығын арттырады. 
 

Пайдаланған әдебиеттер:

Ж. Күдерин «Өсімдіктану» 1927ж. «Мектеп» баспасы.

Р.Сәтімбеков «Биологиялық терминдер мен ұғымдар  сөздігі» «Мектеп» 2008ж.

І.Кеңесбаев, Ғ.Мүсабаев, З.Рүстемов, Р.Сыздықова  «Термин сөздер» «Мектеп» 2007ж.

Л.Кутина «Новые слова и значение» «Просвещение» 2007г.

Российская академия наук Российская академия образование Издательство «Просвещение» 2007г.