Секреция

                                 Жоспар:

1. Ішкі  сөлініс бездері;

2. Гормондардың  әсері;

3. Ішкі  сөлініс бездерін зерттеу әдістері;

4. Гипоталамус-гипофиздік  жүйе.  Гипоталамустың

    нейрогормондары. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ішкі  сөлініс бездері.

    Адам  денесіндегі көптеген жасушалар (жалпы саны 100 триллионнан астам) арнаулы тіндер, мүшелер жәңе жүйелердің дағдылы қызметі, олардың өзара және сыртқы ортамен өте күрделі қарым-қатынасы жүйке және гуморальды жолмен реттелуі арқылы іске асады.

    Денедегі  барлық құрылымдар арасында үздіксіз, уақыт және кеңістік тәртібімен түрлі жолдар мен тетіктер арқылы үнемі кең көлемде мәлімет алмасу жүріп отырады. Бүл мәліметтер гуморалдық жолмен (қан, лимфа, тінаралық сұйықтық) жүреді. Оларға кодталған ектрлік жүйке серпіністері немесе қарапайым және күрделі химия-,щ заттар, көбінесе мәліметтік макромолекулалар арқьшы келеді.

    Қызметтердің  гуморалды реттелуінде маңызды рольді ішкі сөлініс бездері, яғни эндокриндік бездер атқарады. Олар организмнің ішкі )тасына арнаулы биологиялық белсенді заттарды бөліп шығарады. ішкі сөлініс бездері жасап шығарған заттар гормон деген атауға ие шды.

    Эндокриндік бездердің (гректің еndon - ішкі, сrineo  - бөлемін немесе шығарамын) сөлін шығаратын өзегі жоқ, без жасушалары қан эне лимфа капиллярларымен өте жиі торланған, сондықтан без іімдері тікелей осы тамырларға өтеді. Экзокринді бездердің өзегі ір, әрі ол өзек белгілі бір ағзаға ашылып, өз өнімдерін сол мүшеге шығарады.

    Ішкі  сөлініс бездеріне гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқансерік без-дері, айырша без, бүйрекүсті, үйқы және жыныс бездері жатады (24-сурет). Соңғы екеуі аралас сөлініс бездер.

    Ішкі  сөлініс бездеріне плацентаны (бала жолдасы) да жатқызады. Екіқабат (жүкті) әйел организмінде бала жолдасы бірқатар гормондар бөліп шығарады - эстроген, прогестерон және гонадотропин. Ішкі сөлініс бездерімен гипоталамус қүрылымымен және қызметімен ты-ғыз байланыста болады. Оның ядроларының (кейбір жүйке жасуша-ларының) нейросөлініссі бар, яғни гипофиздің артқы бөлігіне түсетін немесе гипофиздің алдыңғы бөлігінің қан тамырларына тікелей ке-летін және аденогипофиздің жасушалар қызметіне әсер ететін биоло-гиялық белсенді заттар бөліп шығаратыны анықталған. Бүлардан ба-сқа ішкі сөлініс бездеріне бірқатар ағзалар жатады - бүйрек, ішек-қарынның кілегейлі қабығы (энтеринді жүйе), бауыр, себебі олар қанға организм мүшелерінің қызметіне ерекше әсері бар бірқатар заттар бөліп шығарады. Атап айтқанда, ренин, гастрин, секретин, панкрео-зимин, энтерогастрин, энтерогастрон, эритропоэтин т. Б

     Гормон  арқылы зат алмасу, өсу, даму үрдістері реттеледі. Гормон өбеюге де әсерін тигізеді. Гормон деген терминді (грекше "һоrmon"-оздырамын, қозғалтамын) 1904 жылы Бейлисс пен Старлинг енгіз-ен. Бүрын гормондар ағзалар қызметін күшейтеді деп қана есептел-гн. Бірақ кейінгі зерттеулерге қарағанда, олай болмай шықты. Ағза-ар қызметін бәсендетіп, тежейтін де гормондар бар екені мәлім. Мы-алы, адреналин асқорыту аппаратының секторлық қозғалыс қызметін гжеп бәсеңдетеді. Сөйтсе де "гормон" деген атау ішкі сөлініс бездерінің атауы болып қалды.

Гормондар қан мен лимфа тамырларына еніп барлық тіндер мен ^гзаларға және бүкіл денеге әсер ете алады:

     1) метаболизмдік - зат алмасу үрдістерінің  әртүрлі жағдайларына, иілігіне  әсері;

     2)  морфогенетикалық - конформациялық  қүрылымдық үрдістерде кырату (диференциялық, тіндердің өсуіне, өзгеріске (метаморфозға) әсері;

     3)  кинетикалық - қызмет орындаушы  ағзалардың белсенділігіне және  оларды қызметке қосуға немесе  тежеуші факторларға әсері;

     4)  түзетілуші (коррекциялық) - тіндер  мен ағзалар қызметінің қарқынын  өзгертуге әсері (жоғарылату, төмендету, жылдамдату, тез-дету, бәсеңдету қозғалыстары).

     Адам  және жоғары сатыдағы жануарлардың гормондарын, химиялық қүрылым ұқсастығын, физика-химиялық, биологиялық қасиеттерінің ортақтығын негізге ала отырып, 3 класқа бөледі.

     1.  Белоктық - пептидті қосылымдар (инсулин, глюкагон, сома-тотропин т. б.);

     2.  Стероидтар (бүйрек-үсті безі қабығының  және жыныс бездері гормондары);

     3. Амин қышқылының туындылары (тироксин, катехоламиндер -адреналин, норадреналин). Гормондардың биотүзілуі арнайы эндокриндік құрылымдардың генетикалық аппаратында жоспарланған, сондықтан ішкі сөлініс бездерінің әрқайсысы тек белгілі бір гормондарды жасап шығарады. Организм ішкі сүйықтық ортасына өткен гормондардың белгілі бір мөлшері бос қалпында, ал шамалысы қан плазмасы белоктарымен қосылған күйде болады. Мысалы, транс-кортизон, альбумин және а-глобулинмен бірігеді, бүдан белсенділігі төмен байланысқан гормон түрі пайда болады.

     Гормондардың  құрылымы салыстырмалы күрделі келеді және жеке бөліктері әртүрлі қызмет атқарады. Актондар - гормонның жасушаға арнайы әсерін қамтамасыз ететін бөлігі; гаптомерлар - гормонның әсер ету жерін, нысана жасушаларын іздейтін бөлік. Гормон қүрылымының үшінші бөлігі белсенділік дәрежесін және оның басқа қасиеттерін реттейді. Ағзалар мен тіндер, негізінен бауыр мен бүйрек жасушалары гормондарының сіңіру, күйзелту және шығару жылдамдығын реттейді.

     Гормондардың  алмасу жылдамдығын олардың жартылай ыдыра-уына кететін уақытпен (Т'/₂) болжайды, яғни қанға енгізілген радио-активті гормондар мөлшерінің екі есе азаятын уақыты. Дені сау адамда әртүрлі гормондардың жартылай ыдырау уақыты түрліше болады (катехоламиндер - 0,5-2,5 мин., инсулин - 8-12 мин., альдосте-рондар - 30-50 мин., кортизондар - 70-90 мин., тироксин 4 тәулікте ыдырайды).

     Гормондар қүрамы мен әсері жағынан бірдей емес, бірақ оларға ортақ бірқатар физиологиялық қасиеттері бар.

     1. Гормондар қашықтан (алыстан) әсер  етеді, яғни олар өзінің жасалған  жерінен қашық орналасқан ағзаларға  әсер ете алады. Басқа биологиялық  белсенді заттар (гистамин ацетилхолин т.б.) өзі жасалған жергілікті жерде ғана әсер етеді.

     2. Гормондар организм қызметін  гуморалдық реттеуде аралық рөл  атқарады. Бүл реттелуде басты  бағыттаушы әсерді орталық жүйке  жүйесі атқарады, ал ішкі сөлініс  бездері көбінесе оның әсерін күшейте не әлсірете отырып, эфференттік (шеткі) вегетативті және де-нелік жүйкелермен қатар қызмет жасайды.

     3.  Гормондардың арнайы әсері бар.  Соған байланысты белгілі бір  гормонның жетіспеушілігін, екінші гормонмен немесе басқа биологиялық белсенді затпен алмастыруға болмайды. Көптеген гормон-цар жоғары молекулалы қосылыстар, кейбіреулерінің табиғаты белоктық болып келеді, бірақ оған қарамастан олардың антигендік щсиеті жоқ, яғни оларды парэнтеральды енгізгенде арнайы анти-гәндер жасалмайды. Көбінесе қарсы гормондар табиғаты белок пеп-гид гормондарынан жасалады.

     4.  Барлық гормондардың биологиялық  белсенділігі жоғары бола-цл. Мысалы, тироксин 1:100 млн, адреналин 1:10 млн  сүйытылған-щ да әсер етеді,  ал бір грамм инсулин 125000 қоянның  қанындағы ;ант деңгейін төмен түсіре алады. Тирокальцитониннің 5 наногра-іы қандағы Са деңгейін едәуір төмен түсіреді (1 нанограмм - 10-9 г коғары).

     5.  Гормондар өте тез, бірақ қысқа  мерзімде әсер етеді. Олардың  те тез әсер етуі және мембрана  арқылы өтуі олардың молекулалық алмағына байланысты. Ал әсердің қысқа мерзімді болуы олардың індік ферменттердің ықпалымен ыдырауына және денеден бүйрек рқылы жеңіл шығарылуына байланысты. Қанда гормондардың ажетті мөлшері сақталуы үшін, бездер оларды үнемі үздіксіз жасап іығарып түруы керек.

     6. Барлық гормондар тек ағзалардың  қызметтеріне ғана емес, олар-ың  қүрылымдарына да әсер етеді,  яғни оларда қүрылымдық өзгеріс-;р  туғызуы мүмкін, кейде ағзалар  тінінің өсуін күшейтіп, кейде  гжейді. Гормондар зат алмасу қарқынына әрі РНҚ және басқа нук-жн қышқылдарының жасалуына әсер етеді. Эндокринді бездердің ітологиясы кезінде адамның бет әлпеті соншалық өзгеруі мүмкін, бұл өзгерістер негізінде тез диагноз қоюға болады - акромегалия, гигантизм т. б.

     7.  Гормондар ферменттер қатарына  жатпайды, яғни олар жасуша эқ ортада жүретін химиялық үрдістерге арнайы әсер етпейді. Бірақ әртүрлі ферменттер арқылы химиялық әсерленістердің жылдамдығына әсер ете алады. 

Гормондардың  әсері 

     Гормондардың  әсер ету тетіктері өте күрделі  және биохимиялық түрғыдан жан-жақты қарастырылған. Белгілі бір гормонның қажеттілігі артса, гормон - белок кешені ыдырап, гормонның бос түрі пайда болады. Байланысқан гормондар қор болып табылады, керек уақытта тез әрі жеңіл пайдаланылады. Белок тасушымен байланысқан гормон ферменттердің әсерінен ыдырап, бүйрек арқылы несеппен шығарыл-май денеде сақталады.

     Гормондар қан ағысына ілесіп барлық тіндер мен ағзаларға жетке-німен белгілі  бір гормонды қабылдауға дағдыланған, әрі мембрана қүрылымында орналасқан арнайы гормондар рецепторлары бар, олар тек белгілі бір тін мен ағзаға ғана әсер етеді. Оларды нысана тіндер деп атайды. Жасушалық қабылдағыш арнайы белок болып келеді, оның молекуласының белгілі бір бөлігі гормонның арнайы фрагментіне сәйкес келеді. Бүл сигналды қабылдауды, яғни гормон мен жасу-шаның өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Егер берілген гормонды қабылдағыш болмаса, жасуша онымен қарым-қатынасқа түспейді, яғни оны танымайды.

Белоктық  және пептидті гормондардың қабылдағыштары жасуша-ның цитоплазмалық мембранасында  орналасқан. Бүл топтағы гор-мон-дар  өз рецепторларымен қарым-қатынасқа  түскенде аденилатциклаза ферментінің  активтенуі жүреді. Оның әсерінен жасушада циклдік 3¹, 5¹ -аденозинмонофосфат (ЦАМФ) пайда болады. Ал олар протеинокина-заларды - белоктың синтезделуіне қажетті ферменттерді - белсенден-діреді, бүл гормондардың кейбіреулері циклдік 3¹, 5¹ гуанозинмоно-фосфат (ЦГМФ) арқылы әсер етеді.

     Стероидті гормондардың қабылдағыштары жасуша іші қүрылы-мына орналасқан және гормон-қабылдағыш кешені генетикалық аппаратқа әсер етеді, заттардың жасалуына ықпалын тигізеді. Кейбір гормондардың әсер етуі мембрана өткізгіштігі өзгеруіне байланысты. Қазіргі кезде гормондардың әсер етуінің бірнеше жолдары белгілі.

     1. Гормондардың тіндер мен ағзаларға  тікелей әсері болады. Мүндай  әсердің себебі, гормондар мембрана  арқылы жасушаға жеңіл өтеді,  оған қоса мембраналарымен байланысқа  түседі. Гормондардың тіке-лей әсерінің  тетігі, жасушалық және субжасушалық деңгейлерде әлі толық зерттелмеген. Бар зерттеулерге қарағанда олардың түрлі әсер ету жолдары бар, олардың ішінде тікелей әсер ету тетіктерінің мына-дай түрлері белгілі: а) Ферменттік жүйелерді, оның ішінде цитоплазма ферментін белсендендіру немесе бәсендету жолы. Бүл әсер жөнінде мәліметтер өте аз. Бүны адреналин мен гликогеннің фосфорилазды жүйеге аденозинмоиофосфат арқылы циклды әсері дәлелдейді. б) Яд-юдағы гепстикалық үрдістерді күшейту, мысалы, итбалықтың тез өзгерістеріне әсер ететін тироксин РНҚ алмасуып және ариайы белоктар-іы жасауды күшейтеді.

     2.  Гормондар ағзалардыц қызметіне тікелей ғана әсер етіп қоймай, шардың қан тамырлары мен тіпдердің әртүрлі хеморецепторларын ітіркендіре отырып, рефлекстік жолмен де әсер етеді. Гуморалдық тғынан жекешеленген, бірақ денемен жүйке арқылы байланысқан, :ез келген ағза тамыры арқылы адреналинді откізгенде әдетте қан қысы-іының, дем алудың, лимфа ағысыныц т. б. озгерістері байқалады.

     3.  Гормопдардың әсер стуіпіц үшінші тетіктері - орталық жүйке сүйесі арқылы орындалуы. Гормондар бір жүйке орталығын қүрай-ын нейрондардың кернеуін жоғарылату не томендету арқылы олар-ың қозғыштығын озгертеді. Гейманстың тәжірибслеріиде иттің миын оректепдіретін қан тамырыпа тікелей адрепалип епгізген, иттің басы енесімеп тек қана кезегеп жүйкс арқылы байлаиысқан жағдайда ад-еііалин кезсгеи жүйкс орталығыныц топусып жоғарылатып, жүрек ызметін бәссцдетеді. Ал адрспалин жүрсккс тікслей әсер еткенде пыц қызметіи күшейтеді.

     4.  Кейбір жағдайларда гормопдардыц, шартты рефлекстік әсеріи айқауға болады.