Картография мен топография негіздері» пәніне арналған жинақ

Бұл картада масштабтың 2 түрі болатынын білдіреді:

• Негізгі, ол картада белгіленеді, негізгі эллипсоидтің масштабы.

●   Жеке масштаб - олар картада көп кездеседі, ол нүктеден нүктеге және бір нүкте

шегінде өзгеріп отырады.

Аудандардың бұрмаланулары ұзындықтардың бұрмалануынан шығады. Аудандардың бұрмалануы ретінде бастапқы эллипсоид ауданынан эллипстің бұрмалану ауданының ауытқуын қабылдайды.

Бұрыштардың бұрмаланулары ұзындықтардың бұрмалануларынан қисынды шығады. Картада бұрыштардың бұрмалану мінездемесі ретінде карта және эллипсоидтың бетiндегi тиiстi бағыттар арасындағы бұрыштардың айырымдарын қабылдайды.

Пішіндерінің бұрмалануы - бұрмалану түрі - эллипсоидтің созыңқылы түріндегі графикалық бейнеленуі.

Лекция №6,7.

Картографиялық проекциялар

1. Азимуттық проекция.

2. Цилиндрлік проекция.

3. Конустық проекция

Кеңістіктегі  әр түрлі бейнелер мен заттарды қағаз  бетінде кескіндеу үшін проекциялау  әдісі қолданылады. Проекция – Жер эллипсоидын жазықтыққа түсіру.

Картографиялық  проекциялар – глобустағы жер  бетінің дәл бейнесін картаға көшіру үшін қолданылады. Жердің шар тәрізді болуына байланысты оны жазық карта бетінде бейнелеу барысында әр түрлі дәрежеде бұрмалану болады. Осы бұрмаланушылықты болдырмау үшін картографиялық проекция қолданылады.

Бұрмалану мүмкіншілігін азайту мақсатында географиялық карталарда әр түрлі проециялар қолданылады: тең бұрышты, тең ауданды, еркін проециялар.

Тең бұрышты проекциялар қолданылған картада бұрыштар мен шағын географиялық объектілердің пішіндері нақты сақталады, бірақ олардың ұзындықтары мен ауданы өте күшті бұрмалануға ұшырайды. Мұндай проециялар теңіз кемелері мен ұшақтардың жүру жолдары мен ұшу бағыттарын нақтылау мақсатында пайдаланады.

Тең ауданды проекция қолданылған карталарда аудан дәл берілгенімен, географиялық объектілердің бұрыштары мен пішіндері күшті бұрмалануға ұшырайды. Мұндай проекция қолданылған карталардан материктер мен елдердің, мұхиттардың ауданын нақты анықтауға болады.

Еркін алынған проеция  негізінде жасалған карталарда бурмаланулардың барлық түрі кездескенімен, олар карта бетінде ұтымды бейнеленеді. Бұрмаланушылық картаның бір бөлігінде мүлдем байқалмайды, ал екінші бөлігінде, керісінше, бұрмаланушыдық дәрежесі күрт артады.

Еркін алынған проекциялар арасында тең алынған проекциялар қолданылады.

Онда белгілі бір бағытта: меридиан бойынша немесе параллельдер бойынша бұрмаланулар мүлдем байқалмайды.

Проекциялар жақзықтық бетіне көшірілу пішініне қарай жіктеледі: азимуттық, цилиндрлік, конустық.

1. Азимуттық проекция белгілі  бір нүктеден жан-жаққа бағытталатын кеңістікті дәл бейнелейді.

 

 

Лекция № 8,9.

Карталардың жіктемесі. Географиялық картадағы жазулар.

1. Карталардың жіктемесі.

2. Географиялық картадағы жазулар (графикалық ерекшеліктері, шрифт, түсі, өлшем жазулардың орналасуы).

3. Топонимика  туралы түсінік. Географиялық жазулардың транскрипциялары.

 

Географиялық карталардың  жіктелуі

1. Карта – белгілі бір топографиялық проекциялар көмегімен Жер бетінің үлкен өлшем бірліктерінде анықталатын аудандардың нақты жазықтықта кішірейтілен кескіні.

Карталар  әртүрлі белгілеріне: бейнеленуіне, территориясына, масштабына, мазмұны мен мақсатына байланысты жіктеледі.

Бейнеленуіне байланысты карталар Жердегі болып жатқан табиғи және қоғамдық құбылыстарды бейнелейтін географиялық карталар және аспан, оның бөліктері мен планеталарды бейнелейтін астрономиялық карталар деп ажыратылады.

Карталар қажетті масштабына сәйкес шартты түрде:

- ірі  масштабты 1:1000 – 1:100 000 аралығында

- орта  масштабыты 1:200 000 – 1:1 000 000 аралығында

- ұсақ масштабты 1:1 000 000 деп бөлінеді.

Территориясы бойынша дүниежүзі картасын, материктер, мұхиттар, материктердің бөліктері мен жеке мемлекеттер, әкімшілік облыстар, аудандар, қалаларды бөледі.

Мақсатына қарай карталар:

• ғылыми-анықтамалық – ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге және толық ақпарат алуға арналған.
• оқулықтар – география, тарих, геология және т.б. зерттеуде қолданылады, мектептер мен жоғарғы оқу орындарына арналған.
• техникалық – қандай да бір техникалық есептеулерді жүргізуге арналған, объектілер мен шарттар кескіндейді.
• туристтік, навигациялық, әскери және т.б.

Мазмұны бойынша карталар екіге бөлінеді:

- Жалпыгеографиялық

- Тақырыптық

Жалпыгеографиялық карталар – барлық географиялық құбылыстарды бейнелейді, жер бетін және оның бөліктерін, гидрография, елді мекендер, шаруашылық объектілер, коммуникация, шекаралар, жер бедерін, топырақ, өсімдіктер мен жануарлар әлемін т.б. көрсетеді. Ірі масштабты жалпы географиялық карталарды – топографиялық карталар, орта масштабты жалпы географиялық карталарды – жалпы  топографиялық карталар, ал ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарды – жалпы карталар деп атайды.

Тақырыптық карталар – белгілі бір нақты тақырыпты ашады. Мысалы, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің таралуы, табиғат зоналары мен жауын-шашын, т.б.

Карта атаулары:

1. Табиғат жөніндегі карталар

2. Геологиялық карталар (пайдалы  қазбаларды барлау, іздеу, геологиялық  процестерге және құбылыстарға  зерттеу жүргізу)

3. Геофизикалық карталар (геодинамикалық  процестер мен құбылыстарды зерттеу,  пайдалы қазбаларды барлау жұмыстары)

4. Жер бедері картасы (морфологияны зерттеу, жер бедерінің генезисі, жасы, қозғалысы)

5. Климаттық карталар (аумақтардағы  климатты  және оның элементтерін  анықтау) 

6. Гидрологиялық карталар 

7. Океанологиялық карталар (мұхит  табиғатын, су астындағы жер  бедерін, су мөлшерін, еріген заттарды, акваторийлердің өлшемін т.б. қарастырады)

8. Топырақ картасы 

9. Өсімдіктер картасы

10. Зоогеографиялық карталар 

11. Ландшафттық карталар 

2. Карталардағы жазу және географиялық атаулар. Бұрын картаға барлық жазулар қолмен жазып белгіленді, сондықтан әрбір карталар бір-бірінен ерекшеленіп тұрды, бiрақ қазіргі кезде картографтар суреттелетiн объекттердiң сипатына лайық стандартты шрифттерді таңдайды. Кейбір шрифт түрлері дәстүрлі түрде нысандар тобы үшін қолданылады, мысалы, өзен, көл, теңiздiң нысандарын әдетте курсивтермен жазып қояды, жер бедердiң элементтерiн түзу шрифтпен белгiлейді. Шрифттік жазулар ол картографиялық таңбалар үшін ең негізгі роль атқарады. Осы жазуларға нысандардың саны және сапасы жатады. Шрифттер сонымен қатар, формасына қарай: көлеміне, түсіне, құрылымына, әріптердің жазу үлгілеріне қарай ажыратылады. Шрифттердің көлемдері сол жердің, яғни халықтың санына қарай таңдалады. Ең негізгі картаны түсіргенде жазулар қатесіз болуға тиіс.

 Әрiптердiң өлшемi объекттiң  маңыздылығына (немесе өлшемдеріне) тәуелдi болады. Әрiптер мен сөздердiң атаулары арасындағы қашықтықтар берілген картадағы объектінің ауданына байланысты өзгере алады. Картаның шрифттiк белгіленуіне картаның мазмұны мен оған жататын аумақты көрсететін тақырып жатады, ол үшiн iрi шрифт қолданылады. Географиялық атаулар маңызды рөл атқарады оны таңдау және оның саны картаның сипатына байланысты болады (мысалы, қаланың планы көптеген көшелердiң атауларын белгілесе, өсімдіктер картасы аз ғана керекті атауларды белгілейді). Картаны шығарған ұйымды белгілеу, жылын, пайдаланылған әдебиеттерді көрсету қабылдалған. Географиялық картадағы жазулар мына бөлімдерді қамтиды:

1-ші бөлім бұл нысандардың  орны және аты беріледі (түбектер).

2-ші меншікті аттары беріледі (Рязань, Хуанхэ).

3-ші бөлім мемориалдық аттар  (шығанақтар,  жеке аралдар).

4-ші көрсеткіш нұсқаулар  немесе аттар (Севастопаль бухтасы)

5-шы титул аттар (АҚШ, ТМД-қысқартылған  сөздер).

  Әртүрлі топтағы жазулар бұл  түсініктемелік қолтаңбалар, яғни  бұларға сипаттама беріліп отырады. Түсініктемелік қолтаңбаға мыналар жатады:

1. Жалпы есім терминдері бұл географиялық нысандардың түрін анықтайды (теңіз, мұхит).

2. Нысандардың сапалық ерекшеліктерін көрсетеді (түрлі-түстер арқылы ажыратылады, мысалы,                                                     орман жамылғысы).

3. Нысандардың сандық сипаттамасы (өзеннің ұзындығы, орташа тереңдігі, халықтың                   орналасуы).
4. Хронологиялық рамкалардың немесе күндердің ашылулары беріледі (қорықтардың ашылулары, территориялардың бірігуі).

Картографиялық топонимика

  Топонимдер- географиялық обьектілердің өзінің меншікті атауы.

   Картографиялық топонимика-топонимика мен картографияның құрамдас бөлігі және картадағы географиялық обьектілердің атаулары

   Сонымен қатар оған елді- мекеннің географиялық атауы, олардың сараптамасы, жүйелендіру және стандарттау, нормативтерді жасау және олардың картадағы жазылу ережелері кіреді.

   Тапографиялық жұмысқа бағыт  беру ресми құжаттардың анықтамасынан,  ескі картографиялық және әдеби  құжаттардан, жергілікті тұрғындардың адамдарынан сұрастыру арқылы алынады. Бұл оңай іс емес  атаулардың мұқият тексеруін қажет ететін, орфографиялық қателерді жою үшін, жасырынып кіргендер ресми құжаттарға , әртүрлі обьектілердің атауларын сараптау , яғни жергілікті тұрғындармен қолданылған, әсіресе аз қоныстанғанаудандарда , біреумен себепсіз, жаңа атаулардың кездейсоқ алынуын болдырмау.

   Георгафиялық атаулардың  таңдауы мына жағдайларда қажет,  бір обьектінің бірнеше атауы  әр түрлі тілде болуы, яғни  мемлекеттік ресми сапада қабылдануы. Осындай жағдай Бельгияда, көптеген атаулар француз және фламандықта түрлерде кездеседі, сонымен қатар Швейцарияда , атаулар паралельді неміс , француз және итальян тілдерде қолданылады.

   Ресейде сондай атаулардың  паралельді қолдануын кездестіруге болады , Татария және Татарстан сияқты , Башкортостан және Башқұртстан , Якутия және Саха республикасы , Ақ өзен және Акитиль және сол сияқты. Үлкен қиындық тағы мына жағдайларда көрінеді , белгілі бір географиялық обьект әр түрлі мемлекеттерге жатады. Мысалы , Германиядағы Дунай өзені және Австрияның Донау , Венгрияда - Дуна, Румынияда - Дунэря, Болгарияда және Югославияда- Дунав деп аталады. Даулы аумақтардың бірі , ағылшынша Фолкленд аралдары , Аргентинада Мальвин аралдары атын алып жүретін аралдар картада саяси проблемамен тұрады . Жапон теңізі кәрістер карталарда Шығыс және тіпті Шығыс - Кәріс деп аталады.

   Орыстарың карталарында  кейде бір уақытта бірдей атау  келтіреді, мысалы, аралық шекараларда  Германиямен және Польшада ,- Одер және Нейсе ( неміс ), Одра және Ныса ( поляк ). Батыс Двина өзені Латвияда Даугавай деп аталады, испандық өзен Дуэро және Тахо Португалияда Дору және Тыжу атын алады- мұндай жағдайда картада параллельдік гидронимдермен беріледі.

   Көп қиындықтар және түсініксіздіктер шет атауларын беруде болады. Орыстардың карталарында  американдық қалалардың атауы Нью – Йорк деп жазу қалыптасқан, бірақ сонымен қатар жаңа Орлеан , канадалық ауылды- мекендер орналастырылған дәстүрмен және әр түрлі жазылулармен беріледі: Нью - Брансуик және Ньюфаундленд, бірақ - Жаңа шотландия .

   Арнайы ұлттық және халықаралық  топонимикалық атауларды нормалауда  көп күш- жігер кетеді,шет тілдік  атаулардың берілуінде ереже  құрылады,әсіресе тілдік жағынан,  карталарда жаңа географиялық  атауларды жазудың ережесін кірістіреді. Мұндай жұмыс әсіресе көптеген өзгертулерде көкейкесті, Азия және Африка елдеріндегі бодандықтан құтылу жолындағы тәуелсіздік.Соңғы жылдары атаулардың өзгертулері Кеңестік Одағын жаулап алды.

   Халықаралық нормалау топонимодер үшін әсіресе өзекті , алғашқы рет Антарктидаға георгафиялық объектілердің берілуі , дүниежүзілік мұхитта , сонымен қатар басқа планеталарда. Қызықты тәжірибе Халықаралық астрономиялық бірлестіктің жер бедерінің планеталық деталіне қатысты.Мысалы, Шолпан үшін- әйел атымен аталған жалғыз планета,тек әйел атауына берілу ескеріледі.Кратер- әйгілі әйелдердің тегі, үстірттерге- Құдайлардың аттары, атыздарға және каньондарға- мифологиялық кейіпкерлердің атаулары.

Шет тілдік атаулардың берілу түрлері

   Басқа тілде карталарындың аттарын тапсырудың бірнеше түрі болады .

    Жергілікті ресми түр - жазуы елдің мемлекеттік тілінде , яғни осы объекті орналасқан жерде. Үлгі бойынша Sverige ( Швеция ) немесе България ( Болгария ) айтуға болады. Бұл түр нағыз ресми жазуды сақтайды , бірақ  топонимнің дыбыстамасын ашпайды . Мысалы француздар немесе ағылшындар , латын әліпбиін пайдаланушылар , Швеция аты « Сверье » деген дыбыс шығарады, ал болгарлық орыс оқырмандары « ъ » айтуда қиналуын  білмеуіде мүмкін№

   Фонетикалық түр- басқа тіл әліпбиінің әріптерімен тапсырылған дыбыстау ( айту ) атын шығарады. Мысалы , Atlantic Highlands ағылшын Атлантик - Хайлендс сияқты орыс транскрипциясында көрінеді , ал Miskolc венгр , Мишкольц . Бұл форманы жиірек шартты - фонетикалық түрде атайды , себебі шетел тіл дыбыстары басқа әліпби әріптерімен әрқашан дәл тапсыруға  келе бермейді. Мысалы, орыстардың карталарында қытай , жапон , араб топонимдерін айтуда ерекше қиындықтар көрінеді. Тіпті мысалы, европалық тілдерде –кейбір әріптердің үйлестірулері топонимдердің ортасында немесе алдында болсада түрліше дыбыс шығарады.Мысалға, немісше st сөздің басында шт сияқты сөзшығарады , ал қалғандарында ст. Кейбір жағдайларда фонетикалық түрге орыс терминін қосады , дегенмен ол өзі топонимге кіреді, мысалы Копетдаг жотасы, фьорд Согне - фьорд , Солт - Лейк көлі және Солт - Лейк - Ситиқаласы.