Қасақана қылмысты істеу сатылары

 

ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

Заң факультеті

 

 

 

Қылмыстық құқық

 

 

Қасақана қылмысты істеу сатылары.

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2012 жыл

 

 

       

      

 

          Жоспары:

 

1.    Кіріспе  бөлім:                                                                    

 

Қасақана қылмысты  істеу  сатысының ұғымы және түрлері.

2.   Негізгі бөлімі:

 

 а)  Қылмыс істеуге даярланғандықтың түсінігі және белгілері.

      б)  Қылмыс істеуге оқталғандықтың  түсінігі және белгілері.

    в)  Қасақана қылмыс құрамы.

 

3. Қорытынды бөлімі;

      Оқталғандықтың  түрлері.

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

Қылмыс істеу сатыларының түсінігі және ұғымы.

Қазақстан Республикасының  Қылмыстық Кодексінде қасақана қылмыс туралы айтылған. Қасақана қылмыс істеу қазіргі уақытта көптеп кездеседі.Қылмысты дәл санатқа жатқызуға мүмкіндік беретін қосымша белгілердің түрі кінә нысандары болып табылады. Кінә бұл тұлғаға айып ретінде тағылады. Мен кінә туралы күрстық жұмысымда тоқталып, оның қандай белгілері бар екендігіне қысқаша қарастырдым.

Басқа да құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың негізгі  заңдық базасы- Қазақстан Республикасының  Конституциясы болып табылады. Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады. Қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық жауаптылықтың негізгі және одан босату, қылмыстық заңның кеңестіктегі және мезгілдегі күші, жазаның мақсаты және жүйелері, жаза тағайындаудың немесе жазадан босатудың мәселелері осы Жалпы бөлімде зерттеледі. Ерекше бөлімде нақты қылмыс құрамдары мен оларды істегені үшін белгіленеген жаза түрлері көрсетіледі. Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі 1997 жылы шілденің он алтысында қабылданып, ол 1998 жылы бірінші қаңтардан бастап заңды күшіне енді. Қазақстан Республикасының Қылмыстықы заңдары тек қана осы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінен тұрады.

Қасақана қылмыс бұл заңды  бұзудың өрескел түрі. Қылмыстық  заңдар қылмыстарға күресі арқылы соның  ішінде қасақана қылмысқа күресу арқылы қоғамдық тәртіпті нығайтуға, сол арқылы халықтың тыныш өмір сүруіне қамқорлық  жасауға жәрдемдеседі.Құрылымы бойынша  қылмыстық құқықтық қатынас объектіден, субъектіден және субъектілердің заңдық құқықтыры мен міндеттерін құрайтын мазмұннан тұрады Мұндай қатынастардың  субъектілер ретінде бір жағынан, қылмыстық жауаптылықты өтеуге міндетті, бірақ осы жауаптылықтың заңмен бекітілген шегін және белгілеген тәртібін сақтауды талап етуге құқылы қылмыс жасаған адам танылады. Екінші жағынан- өзінің арнайы өкілетті органдары арқылы қылмыс жасау фактісін анықтауға, оны  жасаған нақты адамның кінәсін  дәлелдеуге міндетті және қылмыстық  іс жүргізу заңының нормаларын басшылыққа ала отырып қылмыстық заң нормалары  аталған адамды қылмыстық жауаптылыққа тартуға құқылы мемлекет танылады.

Қасақана  қылмыс туралы түсінік.

Қасақаналықтың ұғымы  негізінен екі түрлі элементтен- интеллектуалдық және еріктілік  кезеңнен құралады. Зардаптың болуын тілеу немесе оның тууына саналы түрде  жол беру еріктілік кезеңі деп  аталады. Істелетін іс- әрекеттің  қоғамға қауіптілігін сезіну қасақаналықтың қажетті элементі болып табылады, мұндай элементтің болмауының өзі кінәліктің болмағандығын дәлелдейді. Адам өз әрекетінің не әрекетсіздігінің қоғамға  қауіптілігін білсе, біле тұра зиянды зардабын тигізсе, бұл қасақана істелген қылмыс боллып саналады. Адам одан өлтірген зиянды, сондай-ақ осы іс-әрекеттің  жүзеге асырылу уақыты, орны, тәсілі, жағдайы сияқты мән-жайларды ой елегінен өткізіп, елестетеді. Қасақана қылмыс істегендердің басым көпшілігі  өзінің іс-әрекетінің қылмыстық заңға  қайшы екенін сезеді. Бірақ та қылмыстық  заң тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздігін білмей істейтін жайттар да кездесіп қалуы мүмкін. Мысалы, түзеу мекемелерінде, тергеу изоляторында, тәрбиелеу және емдеу профилакторийлерінде ұстайтын адамдар ішімдіктерін, дәрілік немес  есірткі заттарды, солндай-ақ беруге тыйым салынған басқа да бұйымдарды қарап тексеруден, жасырып беру немесе кез-келген әдіспен беруге әрекеттенудің  қылмыстық заң тыйым салған, жазалайтын әрекеті қасақана қылмыс істегендік болып табылады. Өйткені, іс-әрекеттің  қылмыстық заңға қайшылығын сезінуді заң шығарушы қасақаналықтың белгісі  ретінде арнайы көрсетпеген. Кылмыс озiнiн ерекше түрлерiмен айкындалады, ягни кылмыстын да өзiне ғана тән белгiлерi бар.

Кылмыс - заң жүзiнде танылған, когамга кауiптi iс-арекет. Казакстан Республикасынын қылмыстық зандары тек кана осы Казакстан Республикасынын Кылмыстык кодексiнен турады. Кылмыстык жауаптылыкты көздейтiн озге зандар оларды осы Кодекске енгiзгеннен ғана қолданылуға тиiс.  

Қасақана  қылмыс түрлері және оған берілетін  жазалар.

Егер адам өз іс-әрекетінің  қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдақ қауіпті зардаптары болуын тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті  екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті  зардаптары болуын тілемесе де, бұған  саналы түрде жол берсе не бұған  немқұрайлы қараса қылмыс жанама ниетпен  жасалған қылмыс деп танылады. Кейбір реттерде ғана тікелей қасақаналықпен қылмыс істегенде қоғамға қауіпті  зардап ретінде болжануы мүмкін. Қоғамға  зиянды зардаптың болуын тілеу немесе оның тууына саналы түрде жол беру тікелей қасақаналықтың еріктілік  элементін құрайды. Тікелей қасақаналықта  қоғамға қауіпті, зиянды зардаптың  болуын тілеу, әр түрлі нысанды көрінуі  мүмкін:

а) қоғамға  зиянды зардап келтіру немесе қоғамға зиянды зардап түпкі мақсатқа жетудің қажетті құралы болса;

б) қоғамға зиянды зардап кінәлі үшін түпкі мақсатқа жетудің белгілі бір сатысы болуы мүмкін;

Қылмыстық заңды сипаты- оларға қылмыстық заңмен тыйым салу мен жазалау шараларын қолдану  болып табылады. Денсаулыққа қасақана орташа оқталудан ажыратқанда кінәлінің  осы қылмыстардағы ниетінің бағыттылығы  ескеріледі. Абайсызда ұрып-соққандық  немесе тәнін ауыртқандық үшін қылмыстық  жауаптылық болмайды. Қылмыстың субъектісі- жасы16-ға толған, есі дұрыс адам. Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана өлтіргені үшін 10- жылдан 20- жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан  айыруға жазаланады.Кінәсіз қылмыс та,жаза да жоқ. Қылмысты дәл санатқа  жатқызуға мүмкіндік беретін  қосымша белгілердің түрі кінә нысандары  болып табылады . Мысалы , ауыр және аса ауыр қылмыстарға тек қана қасақана қылмыстар жатады. Осы санаттарға сәйкес аса ауыр қылмыстарға қоғамғм  қауіптілік дәрежесі ерекше ауыр қасақана қылмыстар, мысалы, кісіні ауырлататын  жағдайда қасақана өлтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизим, зиянкестік, шабуыл жасап тонау сияқты қылмыс түрлері  жатады. Ауыр қылмыстарға мысалы, контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат салу, ауырлататын жағдайда біле тұра кінәсіз адамды қылмыстық жауапқа тарту тағы басқа қылмыстар жатады. Алайда, қылмыстық құқық теориясы мен сот жұмысында қасақаналықтың басқа да түрлері белгілі. Мәселені, пайда болу уақыты бойынша қасақаналық- алдын ала ойластырылған және аяқ астынан пайда болған деп бөленеді.

 Кінә туралы түсінік.

Кінәлі болу үшін адамның  есі дұрыс және әрекет қабілеттілігі  шектелмеген болуы шарт. Кінә - құқық бұзушының өзінің құқыққа қайшы әрекетіне қатысты психикалық қрым – қатынасы.

Қылмыстың субъективтік жағы – қасақана кінә. Бұл қылмысты жасаудағы  себептер мен мақсат әрқилы. Кінәлінің  денсаулыққа ауыр зиян келтіру екендігі анықталып, бірақ өзіне байланысты емес себептермен ондай зардапқа оның қолы жетпесе, құқық қорғау органдары  кейде денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келген осындай  жағдайды саралауда қиындық көреді.Объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстылық жауаптылыққа жол берілмейді.

Қылмыстың субъективті жағы бұл негізінен адамдардың психикалық іс-әрекеттерінің қылмыс істеуге  байланысты жағының көрінісі болып  табылады.

 

Қылмыстың субъективтік жағының  мазмұнын мынадай заңдылық белгілері  кінә, қылмыстық ниет, ниет пен мақсатты дұрыс анықтаудың маңызы мынада: біріншіден, қылмыстық жауаптылық негізінен  құрамдас бөлігі ретінде ол қылмысты қылмыс болып табылмайтын іс-әрекеттен  акжыратуға мүмкіндік береді. Екіншіден, қылмыстың субъективтік жағы объективтік  жағынан өзара ұқсас құрамдары  бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік  береді. Үшіншіден, қылмысиың субъективтік жағынан мазмұны істелген қылмыстың  сондай-ақ оны істеген адамның  қоғамға қауіптілік дәрежесінің  деңгейін анықтауға себеп болады. Мұның өзі жауаптылықтың негізділігін және мөлшерін анықтауға мүмкіндік  береді. Сонымен, қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық жауаптылықтың  бар-жоғын анықтау үшін, істелген қылмысты дұрыс саралау үшін, және әділ жаза тағайындау үшін маңызы ерекше. Осыған байланысты көптеген қаулыларда кінәнің нысанын қылмыстық қаскүнемдік  пен арамниеттің және оның мақсаттарының  мазмұны мен бағытын терең  білу керек.

Кінә дегеніміз- бұл адамның  өзінің қасақаналықпен немесе қоғамға  қауіпті іс-әрекетіне және оның қоғамға  зиянды зардабына деген көзқарастарының  жиынтығының көрсеткіші болып табылады. Істеген әрбір қылмыс үшін кінәнің  болуы объективтік ақиқат қылмыстың  субъектісінің кінәлілігі туралы тұжырымды  сот ісі іс бойынша жинақталған  дәлелдеулер арқылы айқындады. Кінә әртүрлі қасақаналық және абайсыздық нысанда ғана болады. Кінә туралы сөз  қылмыстық заңда көрсетілген  қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді, яғни қылмысты істеген жағдайда ғана болады. Қылмыстық заңда және сот-тергеу практикасында ең көп кездесетін кінәнің нысаны қасақаналық болып  табылады. Жалпы сот судьялар жаза тағайындағанда қасақаналық түрінде  істелген қылмыстың ниетімен мақсатын ескеруге міндетті.  
 
         Қылмыс жасаудың негізгі сатылары.

Алдын ала ойластырылған  қасақаналық- қылмыс жасау туралы қабылданған  ниет пен сол қылмыстың өзі  бір-бірінен белгілі бір уақыт  аралығымен субъект қылмыс жасау  жоспары мен тәсілін. Ойластырып құрастырумен болады. Аяқ астынан  пайда болған қасақаналық-кенеттен пайда болып бірен жүзеге асырылуымен  сипатталады.

Анықталған қасақаналық  тұлғаның өзі жасайтын қоғамдық қауіпті  әрекетінің немес әрекетсіздігінің сипатын және саласының мөлшерін анық түсуімен сипатталады. Мысалы, пышағын  жүрекке жұмсайтын кісі өлтіруші, өлімнің орын алатын алдын ала  біліп, қарапайым анықталған қасақаналықпен әрекеттенеді. Ал пышақты жәбірленушінің ішіне салатындар екі ұшты қасақаналықпен әрекет жасайды. Анықталған қасақаналық  кезінде кінәлі тұлға қылмысты салдарды көре білгенімен, нақтыламаған. Мысалы, жәбірленушінің басынан таяқпен  ұру, таспен ұру, аяқпен бастан, кеудеден, іштен тебу. Мұндай жағдайларда әртүрлі  салдар-денсаулыққа жеңіл зақым  келтіруден бастап өлімге дейін орын алуы мүмкін. Алайда мұндай бағалау  тек анықталмаған қасақаналық дәлелденген  жағдайда ғана негіз болып табылады.

Егер, жәбірленушінің басынан  таяқпен ұру кезінде оны өмірден  айыруға бағытталған тікелей  қасақаналық анықтама, жәбірленушіге  шын мәнінде келтірілген онша ауыр емес зиянның өзінде (айталық, денсаулыққа орташа ауыр зақым келтіру) қасақана кісі өлтіруге оқталғандық  деп бағалануы тиіс. Қасақана қылмыс жасаудың үш сатысы бар: қылмысқа даярлану, қылмыс істеуге оқталу, қылмыс істеу. Ойлаған қылмысты істеу үшін алдын  ала қасақана жағдай жасалса-даярлану болады. Қылмыс істеу үшін қылмыскер  құрал-жабдық дайындауы мүмкін. Мысалы, біреуді ату үшін мылтық сатып  алады; біреудің үйіне түсу үшін кілт жасайды; қылмыс істеуге жағдай туғызу үшін сыбайластар ізтестіреді; ұрланған нәрсені тығу үшін орын әзірлейді. Қылмыскер  қауіпті әрекет жасауға қасақана барлық күш-жігерін қолданса да, оған байланыссыз себептермен қылмыс аяғына дейін жүзеге аспауы мүмкін. Мысалы, қылмыскер құрбанға шалғанын атса да, ол өлмеуі мүмкін немесе дүкенге  түскен ұрыны күзетші ұстап алуы мүмкін. Демек, қылмыстың ақырына  дейін бітпеуі мұндай жағдайда қылмыскерлерге байланысты емес. Сондықтан, қылмыс істеуге  даярланған және оқталған адам сол  қылмыс үшін жауаптылық белгіленген  заң бойынша сотқа тартылады.

Мүлікті қасақана жою немесе бүлдіруге келер болсақ, қасақана жойылатын немесе бүлдірілетін мүлікке  тұрғын үйлер, заттар, бұйымдар жатады. Тұрғын үйді, кісі тұрмайтын мекен-жайды, мүлікті бүлдіру деп- оларды уақытша  немесе ішінара пайдалануға болмайтын  қалыпқа келтіруді айтады. Мүлікті  жою- оны біржолата құрту, қирату немесе құнын жою болып табылады. Бұл қылмыс белсенділік әрекет арқылы жүзеге асырылады. Әрекет- өрт жіберу, су астында қалдыру басқа да қауіпті  тәсілдермен жою, дәрісен жару, қышқылдар, улар, бактериялар қолдану арқылы бүлдіру. Мүлікті қасақана жою немесе бүлдіру көбінесе бұзақылық ниетпен  немесе бұзақылық әрекеттермен байланысты. Адамдар қаншама қаражат шығарып, күшін салып жасаған мүлікті  әдейі, қасақана жою немесе бүлдіру- нағыз тағылық. Сонымен бірге  қылмыстық жолмен табылған мүлікті  алу немесе өткізу қылмыс болып табылады. Егер де, адам қылмыстық жолмен табылған мүлікті аламын деп алдн ала сөз  бермей, ол ұрлыққа қатысушы болып, айыпталады. Алдын ала сөз бермей, қылмыстық жолмен табылған мүлікті  алушы алғаны, өткізгені үшін де жауап береді.Ондай мүлікті алудың жолдары- сыйға алу, сатып алу, айырбастап алу, қарызға алу тағы басқалары.

Қылмыстық жолмен табылған мүлік екенін біле тұра адам оны  өз мүддесіне пайдалану үшін, қажетіне жарату үшін алады. Осындай мүлікті  уақытша ала ма, біржолата ала  ма- айырмашылығы жоқ, бәрі бір қылмыс боып табылады. Қылмыстық жолмен табылған мүлікті өткізу, оны басқаға берудің  қандай да болсын түрі- айырбастауға сату, сыйға тарту, қарызын өтеу үшін беру- бәрі де қылмыс қатарына жатқызылады. Аталған қылмыс тек қасақана жасалады. Былайша айтқанда, мүлікті алушы  оның қылмыстық долмен табылғанын алдын  ала білген болуы керек. Егер мүліктің қылмыстық жолмен табылғанынбілмесе, ол үшін жауаптылық та болмайды. Бұл  мәселені жан-жақты қарап, сот шешеді. Заң шығарушы интеллектуалдық элементі жасалған істің тек қоғамдық қауіптілігін түсінгенімен шектеп, кінәлінің өз ісінің заңға қарсы екендігін  түсінуін талап етпейді. Расында, көп  тараған қасақана қылмыстар (кісі өлтіру, денеге жарақат салу, жыныстық қылмыстар, талан-таражға салу және тағы басқалар) әрине олардың заңға қарсы  екендігі түсініле тұра жасалады. Алайда, заңға қарсылықты түсіну, жалпы ереже  бойынша, қылмыстық іске байланысты дәлелденуге жатпайды. Дегенмен, кейбір жағдайларда, заң шығарушы Ерекше бөлімнің арнайы құрамын жасау арқылы, кінәлінің  өз ісінің қоғамдық қауіптілігін түсінуін оның заңға қарсы екендігін түсінумен байланыстырады.Бұл жағдай көбінесе, әр саладағы арнайы ережелерді қылмысты түрде бұзғанда қолданылады. Мәселен қылмыстық жауаптылық есірткі заттарды, жүйкеге әсер ететін немесе улы заттарды өндіру, жасау, ұқсату, сатып алу, сақтау, есепке алу, босату, тасымалдау, әкелу, әкету, жөнелту не жою ережелерін бұзу, егер бұл әрекетті аталған ережелерді сақтау міндетіне кіретін адам жасаса, тағайындалады. Субъектінің бұл әрекеттердің қоғамдық қауіптілігін түсіне білгендігі, оның айтылған заттарды пайдаланудың (мысалы, сақтау және есепке алу) тиісті ереежелерін міндетті түрде білгендігін көрсететіні анық. Ал, егер де тұлға бұл ережелермен таныспаған болса, қасақаналықтың интеллектуалдық сәті жойылады, демек, кінә- қасақана емес, бұл тұлға- қылмысқа жауапты емес. Зиянды салдардың орын алатындығын алдын ала көре білу- тұлғаның жасаған қоғамдық қауіпті әрекетінің (әрекетсіздігінің) нәтижесінде орын алатын қоғамдық қауіпті салдарды, кінәлінің өзі алдын ала көре білгендігін көрсетеді. Заңды тұжырымдамаға сәйкес, тікелей қасақаналық кезінде алдын ала көре білудің сипаты екі жақты болуы мүмкін. Кінәлі тұлға тиісті қылмысты салдардың орын алуы мүмкін екендігіне де, срнымен қатар, орын алмауының мүмкін еместігін де көріп біледі. Қылмысты салдардың орын алуы мүмкін екендігін көре білу- бұл салдардың белгілі бір себептер арқылы болмай қалуы мүмкін екендігін білдіреді. Олардың болатындығы сөзсіз екендігін көре білу- бұл салдардың белгілі бір себептер арқылы болмай қалуы да мүмкін екендігін білдіреді, және кінәлі санасынан мүлдем шығарылып тасталғандығын білдіреді. Заң шығарушы қасақаналықты оның кез-келген түрінде (кінәнің абайсыз түрі сияқты) материалдық құрамы бар, яғни объективті жағына қылмыстарға бейімдей отыра тұжырымдайды. Тікелей қасақаналықтың еркіне қарай сәтті қылмысты салдардың орын алуын тілуімен сипатталды. Бұл тілек кінәләнің ісінің бір мақсатқа бағытталғандығын білдіреді. Ол үшін тиісті қылмысты салдар- оның қоғамдық қауіпті әрекетінің (әрекетсіздігінің) саналы, әрі мақсатты түрде көздеген нәтижесі.