Мемлекеттік меншік құқығы

Мазмұны

Кіріспе                                                                                                                              3

Негізгі бөлім:

1. Мемлекеттік меншік құқығының мәні мен мазмұны                                               5

2. Мемлекеттік меншік құқығының субъектілері мен объектілері                             8

3. Мемлекеттік және коммуналдық кәсіпорындарды мемлекеттік иелігінен алу және жекешелендіру                                                                                                      14

Қорытынды                                                                                                                  20

Пайдаланылған әдебиеттер                                                                                       21

Кіріспе

Мемлекеттік меншік - Конституциямен, Азаматтық кодекспен меншіктің бір түрі ретінде бекітілген.

Азаматтық кодексте азаматтық-құқықтық қатынастардағы барлық қатысушылардың теңдігі көзделген.

Азаматтық кодекстің 111-114 баптарына сәйкес мемлекет азаматтық – құқықтық қатынаста өзіндік егемендік иммунитетін көрсетпейді, қайта азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға осы қатынастардың өзге қатысушыларымен тең негіздерде қатынасады.  Мысалы, мемлекетке және әкімшілік – аумақтық бөліністерге заңды тұлғалардың азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға қатысуын анықтайтын нормалар, егер заң құжаттарынан өзге норма туындамайтын болса, қолданылады. (АК – тің 114 - бабы) және азаматтық – құқықтық дауларды Қазақстан Респуцбликасының қатысуымен соттар шешеді. (АК – тің 111 – бабы 3-тармағы).

Мемелекеттік меншік қатынасы теңдікті жариялай отырып, бірақ белгілі бір ерекшеліктерге ие: а) мемлекет егеменді биліктің иесі, ол осыған орй заңдар қабылдап, әкімшілік актілерін шығарады; ә) мемлекет заңды тұлға болып табылмайды, сондықтан да оның атынан өкімет билігі мен басқару органдары әрекет етеді, олар өздерінің құзыреті шегінде, белгіленген заңдар мен ережелер шеңберінде қимылдайды; б) мемлекеттік меншіктің аумағы зор, ол кез келген мүлікті, оның ішінде айналымнан алынған немесе шектелгендерін де иелене алады; в) мүлікті меншікке алуды әртүрлі тәсілдер қолданады, айталық, салық баж салығы, жинау және т.б. бар; г) мемлекеттік меншік негізінде әлеуметтік міндеттер жүзеге асады, яғни тұрғындарды күнкөріске қажеттілікпен қамтамасыз етеді.

           Мемелекеттік меншік құқығын объективтік мағынада Қазақстан Республикасы атынан мемлекетке жататын материалдық игіліктерді бектінен және қорғайтын құқықтық нормалардың жиынтығы деп түсіну керек және де ол мемлекттік мүлікті иеленуге, пайдалануға және билік етуге байланысты тәртіп жүйесін бекітеді.

Мемлекеттік меншік құқығын субъективтік мағынада мүлікті иелену, пайдалану және билік ету жөнінде мемлекеттік өкілеттігіне жататын құқықтардан тұрады, мемлекет оның Қазақстан халқының мүддесі жолында өз қалауы бойынша жүзеге асырады.

1.      Мемлекеттік меншік құқығының мәні мен мазмұны.

Мемлекет Азаматтық кодекстің 192-бабы негізінде мемлекеттік мүліктің біртұтас меншік иесі болып табылады.

Оның иелену, пайдалану және билік ету тәрізді құқықтық өкілеттіктеріне ешкімде ешқашан шек қоя алмайды. Яғни, мемлекет өзі үшін заң шығарып, мемлекеттік мүлікті пайдалану тәртібін айқындап отырады.

Қазақстан Республикасы азаматтық құқықтың субъектісі ретінде мемлекеттік меншікті органдары арқылы басқарады, солардың ішінде мемлекеттік заңды тұлғалар арқылы да басқарады.

Мемлекеттің иелену құқығы дегенміз, қарамағындағы заңмен қорғалатын мемлекеттік мүліктерді мемлекеттік органдарға немесе кейбір бөліктерін кәсіпорындар мен мекемелердің шаруашылық жүргізу және оралымды басқару құқықтарына беруге қарамастан өзінің құзыретінде қала береді.

Мемлекет өзінің кәсіорындарында, қазыналық кәсіорындар мен мекемелерге мүлікті иелену құқығын бергенімен, мемлекет меншік иесі ретінде бұл мүліктерге иелену құқығын сақтайды. Өйткені, мемлекттік заңды тұлғалардың құқықтық өкілеттікті иелену мемлекет иелігіне жоққа шығармайды, ол көлемі бойынша да, мақсаты бойынша бір-біріне сай келмейді.  Мемлекеттік заңды тұлғалардың иелену құқығы мемлекеттік иелену құқығымен салыстырғанда, оның бір бөлшегі, тұтас нәрсенің бір бөлігіндей ған болады. Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық кәсіпорын және мекемелер салалық мүліктік кешен ретінде мемлекеттік меншіктің объектісі болып табылады, демек оның иелігіне болады. (“Мемлекеттік кәсіорын туралы” Жарлықтың 12-бабы).

Пайдалану құқығы дегеніміз, мемлекеттік мүліктен мемлекет пен жалпы қлғам мүддесі үшін пайданың бәрін алуға байланысты мемлекеттің өзіне тән мүмкіндігі болып табылады.

Мемлекеттің билік ету құқығын мемлекттік мүлікті иелену мен пайдалану, мүлікті болу, ұтымды құқықтық әдістерді айқындау, сол арқылы мемлекеттік меншікті басқаруды өз дәрежесінде жүзеге асыру тәртібін белгілеуінен тұрады. Мемлекеттің билік ету құқығы жаңа нормаларды шығару, оларды өзгерту тоқтату, сондай-ақ оралымды қызмет процесінде өндірістің қаржылары мен өнімдерін ұйымдастыру жөніндегі әкімішлік актілердің көмегін пайдалана отырып жүзеге асырады.

    Мемлекеттік биліктің билік етуге байланысты қаныстары Азаматтық кодекстен басқа да көптеген заң актілерімен реттеледі. Мысалы: “Жекешелендіру турал” Жарлықтың 16-бабы негізінде жекешелендіруге жататын кәсіпорын заңды тәртіпке сай акционерлік қоғамға айналуы мүмкін, бұл орайда кейіннен сатып алу құқығы сенімділік басқаруға немесе жалға береді.

    Әкiмшiлiк құқықтың құрамдас бiр бөлiгi мемлекеттiк қызмет болып табылады. Мемлекеттiк қызмет - мемлекет қызметiнiң бiр саласы және мемлекеттiк қнзметшiлердiң мемлекеттiк органдардағы билiктiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруға бағытталған лауазымдық өкiлеттiлiгiн атқару жөнiндегi қызметi болып табылады.

Мемлекеттiк қызметшiлердiң құқықтық жағдайларын Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шiлдедегi Заңы реттейдi.

Қазақстан Республикасыннда мемлекеттiк қызметтiң ұйымдастырылуы мен атқарылуы келесi принциптерден негiз алады: заңдылық, қазақстандық патриотизм, мемлекеттiк қызмет жүйесiнiң бiртұтастығы, азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерiнiң мемлекет мүдделерi алдындағы басымдылығын; Республика азаматтарының мемлекеттiк қызметке қол жеткiзуе және өз қабiлеттерi мен кәсiби даярлығына сәйкес мемлекеттiк қызмет бойынша жоғарылатуға тең құқығы және Заңның 3-шi бабында айтылған тағы басқа принциптерi.

Мемлекеттiк қызметшiлер лауазымдарының құрамына мемлекеттiк қызметшiлердiң саяси және әкiмшiлiк лауазымдары кiредi. Мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң мемлекеттiк қызметке кiруi тағайындау, не сайлау негiзiнде, ал мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметке орналасуы конкурстық негiзде жүргiзiледi. Мемлекеттiк қызметке кiретiн адамдарға мынадай талаптар қойылады: олар Қазақстан Республикасының азаматтары болуы, жасы 18-ден кем болмауы, қажеттi бiлiмі, кәсiби даярлық деңгейi болуы керек және т. б.

2. Мемлекеттік меншік құқығының субъектілері мен объектілері.

Мемлекеттік меншік құқығын субъектісі мемелекет болып табылады. Мемелекеттік меншік басқару және меншік иесінің құқықтық өкілеттігін жүзеге асыру мемлекеттік билік органдары арқылы жүзеге асады. Заңда көрсетілген немесе Қазақстан Республикасы тапсырмасы болған ретте оның атынан басқа мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар мен азаматтар әрекет етеді. Конситутцияның 66-бабы, 4)-тармақшасына сәйкес ҚР Үкіметіне мемелекеттік меншік басқаруды ұйымдастыруды жүктелген. Қазақстан Республикасы Президентінің конситутциялық заң күші бар 1995 жылы 18-желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасы Үкіметі туралы» Жарлығының 9-бабы 8-тармағы сәйкес Үкіметі мемлекеттік меншік басқаруды ұйымдастырады, оны пайдалану жөніндегі шараларды жасап әрі жүзеге асырады, Қазақстан Республикасы аумағында мемлекеттік меншіктің құқығын қорғауды қамтамасыз етеді. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы Үкіметіне мемлекеттік меншік құқығының субъектісін ретінде міндеті жүктелген. Демек, Үкімет мемелекеттік мүлікке қатысты кез-келген әрекетті жасай алады. ҚР Үкіметіне конситутциялық бекітілген өкілеттігіне орай өзіне мемлекеттік меншік басқаруды ұйымдастыру тарсырылғандықтан, оны өзі немесе өкілетті руды ұйымдастыру тапсырылғандықтан, оны өзі немесе өкілетті органдарды арқылы жүзеге асырады, яғни осыған орай мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану және билік ету мәселелерін шешеді.

«Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Жарлықтың 1-бабы негізінде мемлекеттік кәсіорындар мынадай түрге бөлінеді:

а) республикалық меншіктегі-республикалық мемлекеттік кәсіпорындар. Республикалық мемлкеттік кәсіпорындарға байланысты  меншік субъектісі  министрліктер, мемлекеттік комиттер, ведомстволар, министрліктердің бірқатар департаментттері және басқа өкілетті органдар, оған өкілдік ете алатын әкімдер болып есептелінеді.

                 1996 жылы 25 маусымда Үкімет қаулысымен бекітілген республикалық Мемлкеттік кәсіпорындардың тізбесі бекітілген еді, ал коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындардың тізбесін «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы»

Жарлықтың 2-бабына сәйкес жергілікті әкімдер бекітеді .

           Жоғарыда айтып өткеніміздей, заңда көзделген немесе мемлекеттің арнайы тапсырмасымен мемлекет атынан басқа мемлекттік органдар, заңды тұлғалар мен азаматтар әрекет ете алады. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21-қаңтардағы «Банкроттық туралы» Заңның 105-бабы 8-тармағында: «Мемлекеттік кәсіорындардың, сондай-ақ жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесі 50 пайыздан астам болатын шаруашылық серіктестіктерінің төлем қабілетсіздігін оңалтуды жүргізуге уәкілдік берілген органдарға (ұйымдарға) Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік мүлік иесінің құқықтарының беруі мүмкін деп көрсетілген».

Мемлекеттік меншік объектілеріне мыналар жатады:

1)     қозғалмалы және қозғалмайтын заттар; 2) ақша, шетелдік валюта; 3) бағалы қағаздар, 4) міндеттемелік және басқалай заттық құқықтар мен міндеттер.

Қазіргі заң мемлекеттік заңды тұлғалардың мүлкін айыруда қор жөніндегі бұрынғы дәрежелеуді сақтаған (АҚ-тің 200-бабы). Қоғамдық өнім экономикалық түрде бөлінеді, ол қоғамдық өнімнің құрамындағы қажетті бөліну мен мақсатты бөлінуге негізделеді.

Бүгінгі таңда мүлікті қор бойынша дәрежелеу экономикалық жағынан құнды әрі кәсіпорынның бухгалтерлік есебін, мүлік есептеуге жүргізуге оңтайлы келеді. Әрине, мүліктердің негізгі қорға, айналым қаржысы, шикізат, дайын өнім тәрізді қорларға бөлу белгілі бір практикалық мәңге ие, өйткені олардың әрқайсысының өзіңе тән құқылық тіртібі бар. Бірақ та ендігі жерде жалпы азаматтық заңда заңды тұлғаның қай қорды қандай көлемде және қандай мақсатта құратының оның тек өзі шешетіндігі айқындалған. Қазіргі қолданылып жүрген заңдар нормаларында мүлікті мақсатты пайдаланудан бас тарту принципі бекітілген, демек қорлар бойынша мүлікті шектеу енді жоқ (АҚ-тің 44-бабы).

Жоғарыда айтқандай, мемлекеттік меншік республикалық мемлекеттік меншік коммуналдық мемлекеттік меншік болып бөлінеді. Азаматтық кодекстің 192-бабының 2-тармағында сәйке республикалық мемлекеттік меншіктің объектісіне жататындар; республикалық меншік республикалық қазынаға және заң құжаттарына сәйкес мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бектіліп берілген мүліктен тұрады. Бұрынғы азаматтық кодексте болмаған «қазына» деген ұғым пайда болды. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қазынасына республикалық бюджет қаражаты, алтын-валюта қоры және алмас қоры, мемлекеттік меншік 193-бабында аталған объектілері (жер,оның қойнауы, су, жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар), және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік жатады.

Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» 1999-жылғы 1-сәуірдегі Заңына сәйкес республикалық бюджет Қазақстан Республикасының Заңымен бекітілген түсімдермен бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитті пайдалану) есебіне қалыптастыратын және өзіне Қазақстан Республикасы, Конситутция мен заң актілері арқылы жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін  Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін Республикалық бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры - Қазақстан Республикасының Үкіметі әзірлейтін және республикалық бюджеттен қаржыландыратын жалпы мемлекеттік маңызы бар бағдарламалардан тұрады. Бюджет тиісті қаржы жылына раналған Үкімет қабылдаған Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарының негізінде Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауын ескере отырып қалыптастырады.

Республикалық бюджетке түсетін түсімдер: 1) республикалық бюджеттің кірістері (арнайы экономикалық аймақтардың олар мыналардан тұрады: а) салықтардың, адамдардан және басқа да міндетті төлемдерден алынатын түсімдер.  ә) салықтық емес түсімдер; б) капиталмен жүргізілетін операциалардан алынатын кірістер; 2) алынған ресми трансферттер (гранттар); 3) республикалық бюджеттен бұрын берілген несие бойынша негізгі борышты өтеу (Заңның 7-бабы).

Азаматтық кодексті 192-бабы 2-тармағы сәйкес мемлекеттік қазына алтын – валюта қоры және алмас қоры құрайды. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы және 1995 жылғы 20 шілдедегі «Бағалы металдар менбағалы тастарға байланысты мемлекеттік қатынастарды реттеу туралы Жарлықтары өзгерістер енгізілгеннен кейін оны «алтын – валюта қоры және бағалы металдар мен бағалы тастардың үкіметтік резерві» деп атайды. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің алтын – валюта қоры қазақстандық теңгенің ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін құрылып, пайдаланылады, мәнет, банкі қаржысынан және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінде сақталған валюталық құндылықтардан тұрады. Сондай – ақ халықаралық танылған кез-келген актив қорлары; аударылатын вексельдер, жай және қазыналық вексельдер (шет мемлекеттер мен халықаралық қаржы мекемелер арқылы шығарылып, кепілдендірілген), басқа да сыртқы активті (кірістер), қорлардың сатып алу құнын сақтау да алтын – валюта қорына жатады. Алтын – валюта қоын неие ретінде беруге болмайды, Қазақстан Республикасының Президенті шешімдерінде қаралған реттерден басқа жағдайда Қазақстан Республикасы резиденті болсын, болмасын кепілдік және басқа міндеттілік ұсынуға да жол берілмейді.

Алтын – валют қорын толықтыруды Қазақстан Республикасы ұлттық банкісі жүргізіледі ( Жарлықтық 58-бабы).