Мемлекеттік меншік құқығы

Бағалы металдар мен бағалы тастардан үкіметтік қоры бағалы металл, оның ішіндегі алтыннан да және бағалы тастардан, сондай – ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің республикалық бюджетке қаралған қаржыға сатып алған зергерлік бұйымдарының, тәркіленген немесе қараусыз қалған, кейін мемлекеттік меншігіне өткізілген мүліктерден, бабылған көмбеден, тарихи және мәдени ескерткіштерге қазба жұмыстарын жүргізген кезде табылған бағалы металдар мен бағалы тастардан, бұйымдардан құралады.

Мемлкеттік (бюджеттік) қор Мемлекеттік күзетке сақталады. Бұл қорға тапсырылған құндылықтарды беру, есептеу, сату және оған өткізу Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен жүзеге асады (Жарлықтың 11бабы).

Қазынаға сондай – ақ мынадай мемлекеттік меншік объектілері де жатады: жер, оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар (ҚР АК-тің 193-бабы).

Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін (Қазақстан Республикасының Конситутция 6-бабы, 3-тармағы).

Заңда тек мемлекет қан меншік иесі болатын мүліктердің тізбесі толық қамтылмаған.

Табиғи ресурстарға меншік құқығын жүзеге асыру ерекшеліктері былайша ерекшеленеді: а) табиғи ресурстарды пайдалану өзге мүліктерді пайдаланудан айтарлықтай ерекшеліктерге ие: сондықтан да ол белгілі бір мақсатпен қолданылады, бұл орйда табиғатқа залалы тимеуі тиіс; ә) аталған ресурстарды үнемі бақылап отыру, сол үшін арнайы жүйе-мониторинг қарастырылған; б) табиғит объектілеріне жасалған залал белгілі бір уақыт өткен соң көрінеді; в) арнайы өкілеттігі бар бақылаудың тұтастай жүйелері болады (жерді, орманды бақылайтын объектілерін пайдаланушылар қызметіне араласу құқығын ескерілген.

Қазіргі заң республикалық ксіпорындарға мүлікке шаруашылық жүргізу құқығын, ал қазыналық кәсіпорындарға, мемлекеттік мекемелерге оралымды басқару құқығын бекіткен.

Азаматтық кодексін 192-бабы 3-тармағы сәйкес коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүлікті тұрады.

Жергілікті бюджет қаражаты мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.

Конситутцияның 87-бабында жергілікті атқарушы органдардың қарауына коммуналдық меншікті басқару да енеді делінген. Бұл меншіктің жаңа түрі пайда болды  деген сөз емес.

3. Мемлекеттік және коммуналдық кәсіпорындарды мемлекеттік иелігінен алу және жекешелендіру.

Мемлекет иелігіне алу мен жекешелендіру – мемлекттік мүліктерді қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы меншікті ұйымдастыру шаралары жөніндегі жүйенің күрделі мәселесі болып есептелінеді.

Ғылыми әдебиетке және тәжірибеде “мемлекет иелігіне алу” және “жекешелендіру” синоним ретінде қолданылғанымен , шын мәнінде олар бір-біріне дөп келе бермейді.

1991 жылы 1-маусымдағы КСРО-ның “Мемлекет иелігіне алу мен жекшелендірудің бастапқы негіздері туралы” заңы мен 1991 жылғы 22 маусымдағы Қазақ КСР-інің “Мемлект иелігіне алу мен жекешелендіру туралы” Заңы меншікті реформалаудың екі жолын қарастырған  болатын: мемлекет иелігіне алу немесе “мемлекеттік кәсіорындарға меншіктің басқа түріндегі  (мемлекеттім емес) кәсіпорындарға айналдыру” және жекешелендіру жолымен – мемлекеттік мүлікті азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіне алуы (1-бап).

Заң әдебиеттеріне сүйенсек, мемлекет иелігіне алу дегеніміз, мемлекеттік кәсіпорындарды, басқа шаруашылық тұтыну құрылымдарын әкімшілік-әміршілік әрекет ықпалынан шығарудағы нормативті реттелген процесс болып шығады. Сол арқылы мемлекеттік басқару органдарының жекешелендіру мен монопоиясыздандыру кезінде бөгде әрекеттеріне тосқауыл қойылады. Ал жекешелендіру дегеніміз, мемлекеттік меншікті жеке, заңды тұлғалардың және шетелдік: заңды тұлғаларынан мемлекеттік

Келісімі арқылы заң бойынша жүзеге асуы (“Жекешелендіру туралы” Жарлықтың 1-бабы).

Қазақстан Республикасында жекешелендіру сатылы негізде өтуде. Қазақстандағы бірінші сатыда мемлекет иелігіне алуы мен жекешелендіру салдары: кәсіпорындар еңбек ұжымдарына кейін сатып алу құқығымен жалға берілді, сөйтіп ол ұжымдық кәсіпорынға айналды; кейбір жағдайда еңбек ұжымдары мемлекеттік мүліктітегін сатыа алу мүмкіндігін иеленеді; тұрғындарға жекешелендіруге жекешелендіру купондарын арқылы тарту жүзеге асты (бірақ қалай істеу тәртібі болмады; аукцион, конкурс және басқа арқылы сату т.б.).

Сонымен мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру негізінен мемлекеттік кәсіпорындарды жалға берумен ұжымдық кәсіпорындарға айналдырумен немесе еңбек ұжымдарының меншігіне берумен шектелді. Қазақ КСР-інің “Жалға беру туралы” 1990 жылғы 22-ақпандағы Заңы соның бір мысалы бола алады. Бұл заңда мемлекеттік кәсіпорындарды жалға беру үлкен орын алады. Мысалы, кәсіпорындарды жалға беру (аренда) еңбек ұжымның жалға берілетін мүлікті сатып алу арқылы кейін ұжымдық кәсіпорынға айналуға себеп болды.

Қазақ КСР-інің “Мемлекет иелігіне алу және жекешелендіру туралы” Заңының 25-бабына сәйкес еңбек ұжымы ең алдымен кәсіпорынды сатып алу құқығын алды, мемлекеттік кәсіпорынға жататын құрал-жабдықтың бір бөлігіне сатып алу үшін пайдалануына мүмкіндік ашылды: еңбек ұжымы алатын мүліктің тек 50 процент құнын төлеу жеңілдігіне ие болды, сондай – ақ өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдардың объектілерін меншігіне тегін алу құқығын иеленеді; кәсіпорын сауда тәрізді жеңілдіктерді еншіледі.

Алайда мемлекет меншігін еңбек ұжымдарының меншігіне беру экономикалық проблемаларды шеше қойған жоқ, өйткені, жұмыскерлер бұрынғысынша істі басқарудан тыс қала берді де өзінің күнделікті кірісіне көп онша ықыласты болған жоқ, сайып келгенде жеке адам тап осы әдістен қайыр көре алмады да, кәсіпорынның болашағына бас ауыртып жатпады. Соның салдарынан келіп ақыры “Жалға беру туралы”, “Мемлекет иелігіне алу және жекешелендіру туралы” бұрынғы Заңдар күшін жойды.

1993 жылы 5-наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен “ Қазақстан Республикасындағы мемлекет иелігіне алу мен жекшелендірудің Ұлттық бағдарламасы” 1993-1995 жылдарға арналып бекітілді (бұл 2-ші кезең). Оның ерекшеліктері мынадай еді: мемлекет секторды акционерлендіру; дербес жобалар бойынша жекшелендіру; шағын жекешелендіру; агроөнеркәсіптік кешенінде жекешелендіру.

Қазақстан Республикасы Президентінің “Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға айналдыру жөніндегі ұйымдастыру шаралары туралы” Жарлығы негізінде еңбек ұжымның қызметкерлері 10 пайызға дейінгі акцияны тегін алу құқығын алды. Жаппай жекешелендіру объектілері бойынша акциялардың көлемінде 51 пайызы купондық аукциондық инвестициялық жекешелендіру қорларын тұрғындардың жекешелендіру инвестициялық купондарына сатылу тиіс; акциялардың қалған бөлігі (39 пайызы) қор биржалары, аукциондар, конкурстар арқылы ақшаға сатылады; кәсіпорын басшылары Президенттің жеке шешімі бойынша акциялардың 5-пайызының номиналдық құнын алу мүмкіндігіне ие болды.

Жекешелендіру туралы заңның одан әрі дамуы Қазақстан Республикасы президентінің 1995 жылғы 23-желтоқсанындағы заң күші бар “Жекешелендіру туралы” Жарлығы аясында жүзеге асты. Айта кетелік, бұл жарлық 1996 жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне еніп, Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру шын мәніндегі үшінші кезеңін бастады. Жарлық нормаларын жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының Үкімет 1996 жылы 7-ақпанда қаулы қабылдап, Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің 1996-1998 жылдарға арналған бағдарламасын бекітті, ал қазір Үкіметтің 1999 жылы 1-мамырда қабылдаған қаулысымен 1999-2000 жылдар (4 кезең) жекешелендірудің жаңа бағдарламасы жүріп жатыр.

“Жекешелендіру туралы” Президенттің заң күші бар Жарлығы жекешелендірудің неғұрлым маңызды белгілерін айқындап берді:

1)     жекешелендірілген мүліктің мемлекеттік және коммуналдық меншікке жататындағы;

2)     жекешеліндірілетін объектіні сатып алушының жеке меншіктің субъектісіне қатыстылығы. “Жекешелендіру туралы” заңға сәйкес басқа да белгілердің болу мүмкіндігі.

“Жекешелендіру туралы” Жарлыққа сәйкес жекешелендіру мынадай түрлерде жүзеге асырылады:

1) сауда-саттық сату (аукцион, тендер);

3)     тікелей бәсірлі сату (Жарлықтың 12-бабы).

Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін Қазақстан Республикасының мемлекеттік қауіпсіздігіне, айналадағы табиғи ортаны қорғауға, сыртқы экономикалық ахуалына байланысты ерекше жағдайларды тендер жабық болуы мүмкін. Оны өткізу тәртібін Қазақстан Республикасының үкіметі белгілейді (Жарлықтың 13-бабы). Жарлықта жекешелендірудің негізгі принциптері жариялық, бәсекелестік, құқықтық сабақтастық, лауазым иелерінің жекешелендірулерді жүргізудің заңдылығына жауапкершілігі және сатуға шығарылатын объектілер туралы берілген мағұлматтардың растығы болып табылады (Жарлықтың 4-бабы).

“Жекешелендіру туралы” Жарлықтың 2-бабына сәйкес сатып алушы дегеніміз, жекешелендіру барысында мүлікті сатып алатын жеке тұлға мемлекеттік емес заңда тұлға немесе шетелдік заңда тұлға болып табылады. Олардың бәрі де жекеменшік субъектілеріне жатады. Жекешелендіру кезінде мыналар сатып алушы бола алмайды:

а) акциялардың мемлекеттік пакеті сатылған кезде акцонерлік қоғам сатып алушының акцияларын 25 пайызынан астамынан сатып ала алмайды:

ә) жарғылық қорында мемлекеттің үлесі 20 пайыздан асатын шаруашылық серіктестіктер; Қазақстан Республикасының заң актілерін немесе құрылтай құжаттарын сәйкес оларды жүзеге асыру сауда-саттық объектіні сатудың шарты болып табылатынын қызмет түрлерімен айналысуға хақысы жоқ заңды тұлғалар.Жекешелендіру туралы заң нормаларын жекешелендіру кезінде оның ерекшеліктеріне орай арнайы заңмен реттеледі, мәселен, оған жекешелендіру объектілерін алу, тәртібі мен меншік құқығын тоқтату жағдайын жатқызуға болады. (АК-тің 249-бабы, Жарлықтың 3-бабы).

Мемлекеттік сатушы рөлінде жекешелендіруді жүзеге асыратынын өкілетті орган болып табылады. Мемлекеттік мүлік оны мемлекеттік органмен жекешелендіру туралы шешім шығарған күннен бастап жекешелендіруді объектісі қатарына қосылады. Сатушы жекешелендіру процесі кезінде оны ұйымдастыру үшін делдалды тарта алады.

“Жекешелендіру туралы” Жарлықтың 15 және 16 баптарынасәйкес алдын ала жүргізілетін сатыларын мыналар жатады:

а) мемлекеттік кәсіорынды акцонерлік қоғамға айналдыру;

ә) кейіннен сатып алу құқығымен сенім білдірілген басқаруға немесе жалға берілуі.

Кәсіпорынды сенім білдірілген басқаруға немесе жалға беру ісі Қазақстан Республикасының Үкіметі өкілдік берген органның сенім білдірілген басқарушымен немесе жалгермен жасақан тиісті шартымен рәсімделеді. Шартты кәсіорынның қандай мерзімде және қандай шарттар орынадаған кезде сенім білдірілген басқарушының немесе жалға алушының меншігіне көшетіні көзделуге тиіс.

Жалға алушы немесе сенім білдірілген басқарушыға жекешелендіру объектілерін оларға тиісті шарттар ойдағыдай орындаған жағдайда ғана сатуға жол беріледі.

Мемлекеттік меншіктің объектісі сенім білдірілген басқаруға тендер негізінде меншік иесі немесе өкілетті тұлға арқылы беріледі. Егер мемлекеттік меншіктің объектісі жалға алушыға кейін сатылмайтын болып берілсе, онда бұл қатынас Азаматтық кодекстің нормаларымен реттеледі, жалға беруші мен жалға алушы өзара қалаулары бойынша келіседі. Мемлекеттік меншіктің объектісі жалға дейін сатылатындай болып берілсе жалға берілерде оған конкурс жариялайды.

Мемлекеттің меншігіндегі барлық мемлекеттік мүлік жекешелендіру объектісі бола береді, иал жекешелендіруге жатпайтын мүліктердің Үкіметі бекіткен Тізбесі болады.

Жекешелендіру объектілері болып табылатындар:

а) жекешелендіру тұйық технологиялық тізбекті бұзбайтын мүліктік кешен ретіндегі кәсіпорынның өндірістік және өндірістік емес бөлімшелері мен құрылымдық бірліктері;

б) кәсіпорынның мүлкі;

в) шаруашылық серіктестіктердің жарғылық қорындағы мемлекеттік акциялар мен үлестер.

Жекешелендіру объектісін сатып алу-сату шартын соттың жарамсыз деп тануын мыналар негіз болады:

1)     объектіні сатып алуға құқығы жоқ тұлғаға сату;

2)     сатып алушыға заңсыз жеңілдіктер мен басымдықтар беру;

3)     сауда-саттық жүргізу тәртібін елеулі түрде бұзу;

4)     Қазақстан Республикасының заңларына көзделген өзге де негіздер.

Сатып алу-сату шарты заңсыз деп танылғанға дейін сатып алушыға берілген жекешелендіру объектісін кейін АК-тің 260-262 баптарын негізінде талап етуге құқық беріледі.

Қорытынды

Сонымен мемлекеттік меншік бұл Конституция және де  Азаматтық кодекстің меншік түрінің бірі ретінде бекітілген. Азаматтық кодекс азаматтық-құқықтық қатынастардағы барлық қатысушылардың теңдігі көзделген байқап отырмыз. Мемелекеттік меншік қатынасы теңдікті жариялай отырып, бір ерекшеліктерге ие екендігін де көріп отырмыз. Мемлекет өз егеменді биліктің иесі, мемлекет заңды тұлға болып табылмайды, сондықтан да оның атынан өкімет билігі мен басқару органдары әрекет етеді, олар өздерінің құзыреті шегінде, белгіленген заңдар мен ережелер шеңберінде бақылап отырады. Мемелекеттік меншік құқығын объективтік мағынада Қазақстан Республикасы атынан мемлекетке жататын материалдық игіліктерді бектінен және қорғайтын құқықтық нормалардың жиынтығы деп түсіну керек және де ол мемлекттік мүлікті иеленуге, пайдалануға және билік етуге байланысты тәртіп жүйесін бекітеді.