Лев Сапега

7 кастрычніка 1610 г. канцлер прымаў  пад Смаленскам маскоўскае пасольства  на чале з мітрапалітам Філарэтам  ды князем В. Галіцыным, якія  прасілі аб неадкладным прыездзе  ў Маскву Уладзіслава, але канцлер,  зыходзячы з інтарэсаў Вялікага  Княства патрабаваў, каб папярэдадні  быў здан Смаленск (у выніку  перамогі Смаленск і смаленскія  землі адыходзілі Княству). Але усе спробы Л. Сапегі авалодаць Смаленскам без ахвяраў не мелі поспеху. Толькі 3 чэрвеня 1611 г. горад быў узяты штурмам.

Вайскавыя і палітычныя поспехі, аднак, мала радавалі канцлера. Далей трымаць  велізарную армію на маскоўскіх землях не было як. Не хапала сродкаў, актыўныя дзеянні распасынаў дзесяцітысячны корпус шведаў, што прыйшоў на дапамогу маскоўцам.

Леў Сапега быў вымушаны вярнуцца на радзіму – 18 кастрычніка 1611 г. памерла  другая жонка1 (ад гэтага шлюбу ў 1603 г. нарадзілася дачка Гана (але ж яна памерла ў 1627 г.), сын Мікалай памер адразу пасля нараджэння ў 1606 г., у росквіце маладосці памёр і другі сын – Крыштоф, народжаны ў 1607 г. , трэці сын Казімір Лявон стаў падканцлерам2).

У Маскве засталісянязначныя сілы Княства  – харугвы Яна Сапегі ды Яна  Кароля Хадкевіча, але і яны праз нейкі час пакінулі горад.

Ад свайго намеру пасадзіць на маскоўскі  трон каралевіча Уладзіслава, Леў Сапега ўсеж не адмовіўся. У 1617 г. ён зноў арганізаваў  паход на Маскву, у які, апрач беларускіх ды польскіх жаўнераў, выправіўся 20-тысячны аддзел запарожскіх казакаў. Ужо ў восень 1618 г. рэчапаспалітае войска штурмавала Маскву. Аднак, горад выстаяў аблогу. А ў войску няўдалыя штурмы выклікалі расчараванне. Жаўнеры пачалі патрабаваць ад канцлера абяцанай узнагароды. Паездка Сапегі на Варшаўскі Вальны Срйм, дзе ён настойліва дамагаўся грошай на працяг кампаніі не дала нічога суцяшальнага і ён вярнуўся да войска только з новымі абяцаннямі. Каля запарожцы згадзіліся яшчэ пачакаць, то беларускія харугвы падаліся на радзіму, самачынна спыніўшы аблогу.

Адчуваючы, што авалодаць Масквою  не хопіць сілаў, канцлер, параіўшыся з  Уладзіславам, наважыўся пачаць перамовы пра замірэнне з Маскоўшчынай. 1 снежня 1618 г. ў сяле Дзявуліна Леў  Сапега паставіў подпіс пад Граматай аб замірэнні між Рэччу Паспалітай і Масковіяй на 14 гадоў і 6 месяцаў.

Паволде гэтага замірэння Вялікаму Княству вярталіся Смаленск, Чарнігаў, Белы, Папова Гара, Вяліжкая вобласць. Са свайго боку, канцлер абавязаўся вярнуць палонных.

Вельмі выгаднае для Вялікага Княства замірэнне ўсё ж не прынесла задавальнення Сапегу, а тым больш Уладзіславу. Яны разлічвалі на поўную перамогу – авалоданне Масквой ды падзел яе між Польшчай і Вялікім Княствам1.

У 1621 г. Леў Сапега становіцца віленскім  ваяводам. Аднак праз два гады, улічваючы свой ўзрост (66 гадоў), просіць караля вызваліць яго ад абавязкаў канцлера Вялікага Княства і 3 лютага 1623 г. адстаўка была прынята.

ГЛАВА ІV. АПОШНІЯ ГАДЫ 

 

Аднак ёсць падставы трактаваць адстаўку Сапегі не толькі ўзростам. Яна, відаць, з'яўлялася ўскосным пратэстам супраць рэлігійнай палітыкі караля і пэўнай часткі неталеранта арыентаваных царкоўна-феадальных колаў. Справа ў тым, што па рашэнні Брэсцкага царкоўнага сабора 1596 г. у межах Вялікага Княства адбываўся працэс унізацыі, гэта значыць масавага пераводу прадстаўнікоў праваслаўнага веравызвання ў новую канфесію. Як афіцыйная асоба, а тым больш канцлер, Сапега з'яўляўся прыхільнікам уніі. Аднак як мудры палітык ён быў глубока перакананы, што пераход праваслаўнага насельніцтва ва унію павінен адбывацца добраахвотна і паступова, сродкамі пераканання і заахвочвання. Між тым у кіруючых колах перамагла жорсткая лінія, быў узяты курс на прымусовую унізацыю беларускага і украінскана насельніцтва Вялікага Княства і Польшчы. У Беларусі адным з праваднікоў гэтай палітыкі быў Полацкі уніяцкі архіепіскап Іасафат Кунцэвіч. У сувязі з гэтым рэзка ўзмацнілася незадаволенасць сярод праваслаўных беларусаў усіх станаў, сталі частымі выпадкі адкрытага непаслушэнства ўладам, асабліва сярод жыхароў Полацка, Магілёва, Віцебска і Оршы. Вопытнаму дзяржаўнамі дзеячу Льву Сапегу няцяжка было прадугледзіць, да чаго ўсе гэта можа прывесці.

12 сакавіка 1622 г. ён накіроўвае  Кунцэвічу прыватны ліст, у якім папярэджвае, што палітыка прымусовай унізацыі непазбежна прывядзе да народнага бунту. Сапега заклікаў Кунцэвіча да стрыманасці і талерантнасці. Але разважлівае папярэджанне канцлера не было прынята ў разлік Кунцэвічам. Праследванні праваслаўных узмацніліся, у выніку чаго выбухнула паўстанне гараджан у Віцебску (1623 г.), у час якога уніяцкі архіепіскап і некаторыя з яго асяроддзя былі забіты.

Па загаду караля для расследвання “віцебскай справы” была створана спецыяльная камісія, якую узначаліў Леў Сапега. Вырок суда быў вельмі суровы: звыш 70 чалавек прыгаворваліся да пакарання смерцю, а Віцебск пазбавілі магдэбургскага права.

Віцебскае паўстанне нанесла ўдар па гуманістычных ідэалах канцлера, пахіснула яго веруў магчымасць пераўтварэння існуючага грамадства на падставе правапарадку, законнасці і сацыяльнай згоды. Менавіта гэтая  драма, па меркаванні некаторых гісторыкаў, абумовіла рашэнне Сапегі пакінуць пасаду канцлера.

Аб тым, што не старасць была прычынай адстаўкі Сапегі, сведчыць другі факт1.

25 ліпеня 1625 г., на сямідзесятым  годзе жыцця, Леў Сапега атрымаў  вялікагетманскую булаву, вакантную  з верасня 1621 г. пасля смерці  Яна Кароля Хадкевіча. Але лаўры не прынеслі спакою. Апроч прыватнага канфлікту з польскім гетманам Крыштафам ІІ Радзівілам, які таксама прэтэндаваў на пасаду вялікага гетмана, на плечы састарэлага Сапегі лёг увесь цяжар вайны са Швецыяй, якая у 20-я гады ХVІІ стагоддзя згрунтавала кааліцыю пратэстанцкіх дзяржаў дзеля заваёвы каталіцкага свету.

Увесну 1625 г. шведскі кароль Густаў-Адольф пераправіў на 76 караблях сваё войска цераз Балтыйскае мора і пачаў  акупацыю Княства, ведучы наступ у двух накірунках: на Полацк і на Вільню. У надта складаных умовах, калі да варожага наступу дадалася эпідэмія, што ахапіла Вільню, Гародню, Менск, Навагрудак, Леў Сапега2, 25 ліпеня 1625 г. прыняў ад вялікага князя ўладу над літвінскім войскам. Новае прызначэнне ён прыняў як святы абавязак перад Айчынай: “Калі маім слабым сілам даручана пахіленую сцяну падпіраць і неасцярожна ўчынены пажар гасіць прыходзіцца, дык гадам і здароўю дзеля Айчыны не дам адпачынку”3. Гетман рабіў усе магчымае, каб спыніць рух шведаў на Літву, нават ахвяраваў усю маёмасць і скарб, набыты за жыццё, аддаўшы на ўтрымання войска блізу 40 тысяч фларэнаў. Яго сын Ян, маршалак Княства, следам за бацькам таксама сфармаваў на ўласныя сродкі харугву, што мужна змагалася са шведскімі захопнікамі.

Дзякуючы Л. Сапегу, ягонай самаахвярнасці Вялікае Княства не знікла тады з  карты Еўропы, на што разлічваў  шведскі кароль. У верасні 1629 г. ў  Альтамарку быў нарэшце падпісаны  мір са Швецыяй.

Пад канец жыцця Сапега шмат часу прысвяціў упарадкаванню галоўнага  архіва Вялікага Княства1. Гэта ўнікальны збор, у якім на сённяшні дзень захаваны дакументы XIV-XVIII стагоддзяў. Яны налічваюць каля 556 тамоў, у якіх у храналагічным парадку занатаваны ўсе важнейшыя падзеі ў гісторыі беларускай дзяржавы, пачынаючы з 1386 г. Ужо сама праца над сістэматызацыяй архіва заслугоўвае таго, каб звацца подзвігам2.

Памёр Леў Сапега 7 ліпеня 1633 г. ў  Вільні на 77-м годзе жыцця і  быў пахаваны пабудаваным ім жа віленскім касцёле св. Міхаіла3.

 

ЗАКЛЮЧЭННЕ 

 

Ацэньваючы месца вялікага канцлера ў гісторыі Беларусі апошняй чвэрці XVI – 30-х гадоў XVII стагоддзяў трэба  сказаць, што без такой шматбакова адаронай асобы, як Леў Сапега, беларуская сярэднявечная дзяржава не змагла б  захаваць сваю незалежнасць, не кажучы ўжо пра ўзвышэнне ды культурны  росквіт, дасягнутыя ў тым часе, які  з поўным правам можна назваць  “эпохаю Льва Сапегі”.

Аднак, не трэба маляваць Льва Сапегу толькі светлымі фарбамі. У яго душы былі і дзяржаўны размах, калі змагаўся за Вялікае княства Літоўскае  як незалежную дзяржаву; і жаданне  абараніць гонар беларусаў перед  іншымі народамі; і дбанне пра развіццё нацыянальная культуры (сабраў багатую  бібліятэку, на ўласныя сродкі будаваў  храмы, апекваў мастакоў, выдаўцоў); і разуменне неабходнасці ў паўсядзённым ужытку роднай мовы; і дасканалае валоданне пяром, што выявілася ў прадмовах да Статута 1588 г. Але ж нельга не адмаўляць і іншага Льва Сапегу, які, падтрымліваючы, здавался б, законы, падаўляў любое выступленне, якое, на яго думку, паграджала бяспецы Княства. Ён вельмі жорстка расправіўся з гараджанамі-паўстанцамі ў Магілёве ў 1606-1610 гг. Не меньш люта пакараў тых, хто закатаваў ў Віцебску архіепіскапа Язафата Кунцэвіча, з-за якога двум бургамістрам і 18 мяшчанам адсеклі галовы, а да смерці было прыгаворана яшчэ 74 чалавека.

Але ж такім чалавекам ён быў  – клопат пра Бацькаўшчыну, пра  будучыню Беларусі ў яго пастаянна  пераважалі над іншымі памкненнямі. Таму і не выпадкова сучасныя Льву Сапегу пісьменнікі называлі яго “айцом Айчызны”.

 

Спіс крыніц і даследванняў  

 

І. Крыніцы

1. Гістарычныя акты, якія адносяцца  да Расіі і якія былі ўзяты  з інастраных архіваў і бібліятэк А.І.Тургеневым. – СПб. 1842. Т.2.

2. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. – Мн., 2005., (пер. на бел.мову А.С.Шагун).

3. Archiwum domu Sapiehyw. T.1. – Vilnius.

ІІ. Даследванні

4. У.М. Ігнатоўскі. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. – Мн., 1991 г., 5-е выданне.

5. І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага  Княства. Леў Сапега. – Мн., 1992.

6. Алесь Марціновіч. Зерне да зерня. Гісторыя ў асобах. – Мн., 1996.

7. Памятники русской старины  в западных губерниях. Вып.7. –  СПб., 1885.

8. Асветнікі зямлі Беларускай: Энцыклапедычны  даведнік / Беларуская энцыклапедыя; Рэдкалегія: Г.П. Пашкоў і інш.  – Мн., 2001.

9. Славутыя імены Бацькаўшчыны: Зборнік. Выпуск 1. / Складальнікі: Ул. Гілеп і інш.; Рэдкал.: А. Грыцкевіч  (галоўны рэдактар) і інш. –  Мн., 2000.

10. А.С.Анасян. Отголоски битв при  Хотине (1621) в Армянских источниках. Великая дружба. – Ереван., 1954.

11. С.М. Соловьёв. История России  с древнейших времен. В 29-ти  томах. – М., 1960. Кн. IV, Т. 7-8.

12. С.А.Падокшын. Беларуская думка  ў кантэксце гісторыі і культуры. – Мн., 2003.

13. Артыкул “Pažymint Leono Sapiegos 450 metų  sukaktį” з журнала “Mokslo Lietuva”,  № 11. – Vilnius., 2007. 

 

 

 

[1] Славутыя імены Бацькаўшчыны: Зборнік. Выпуск 1. / Складальнікі: Ул. Гілеп і інш; Рэдкал.: А. Грыцкевіч (галоўны рэдактар) і інш. – Мн, 2000. – С. 384.

[2] Памятники русской старины в западных губерниях. Вып.7. СПб., 1885 г. – С.249.

1 Алесь Марцінавіч. Зерне да зерня. Гісторыя ў асобах. – Мн., 1996. – С. 268.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега. – Мн., 1992. – С. 7.

2 Archiwum domu Saiehyw. T.1. S.3.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега... – С. 11.

2 Гістарычныя акты, якія адносяцца да Расіі і якія былі ўзяты з інастраных архіваў і бібліятэк А.І.Тургеневым. СПб, 1842. Т.2.С. 2-3.

3 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега.... – С. 20.

1 Асветнікі зямлі Беларускай: Энцыклапедычны даведнік / Беларуская энцыклапедыя; Рэдкалегія: Г.П. Пашкоў і інш. – Мн., 2001., – С. 337.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 22.

2 С.А.Падокшын. Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры... – С. 104.

1 Archiwum domu Saiehyw. T.1. S.3.

2 У.М. Ігнатоўскі. кароткі нарыс гісторыі Беларусі. – Мн., 1991 г., 5-е выданне. – С. 125.

3 Алесь Марцінавіч. Зерне да зерня.... – С. 268.

1 Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. – Мн., 2005. (пер. на бел.мову А.С.Шагун). – С. 9-10.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 28-29.

1 Алесь Марцінавіч. Зерне да зерня... – С. 271.

2 Статут Вялікага княства Літоўскага 1588... – С. 10.

3 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 31.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 32-33.

2 С.А.Падокшын. Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры... – С. 107.

1 Алесь Марцінавіч. Зерне да зерня... – С. 270.

2 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 34.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 35-52.

2 Гістарычныя акты, якія адносяцца да Расіі... – С. 4.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 52.

2 А.С.Анасян. Отголоски битв при Хотине(1621) в Армянских источниках. Великая дружба. – Ереван. 1954. С. – 228.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 53-55.

2 С.М. Соловьёв. История России с древнейших времен. В 29-ти томах. – М., 1960. Кн. IV, Т. 7-8. – С. 403-405.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 55-58.

2 Артыкул “Pažymint Leono Sapiegos 450 metų sukaktį” з журнала “Mokslo Lietuva”. – Vilnius., 2007. – С. 3.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 58-60.

1 Алесь Марціновіч. Зерне да зерня.… – С. 274-275.

2 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 61.

3 Гістарычныя акты, якія адносяцца да Расіі... – С. 6.

1 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 63.

2 С.А.Падокшын. Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры… – С. 109.

3 І.В. Саверчанка. Канцлер Вялікага Княства. Леў Сапега… – С. 63.