Сямин Полацкий

кругом по пяти  верст  выпуски”.  Адначасова  агаворвалася:  “опричь отчин,

земель и угодей Полоцкого Богоявленского монастыря”.

      Адным словам,  цар  звярнуў  увагу  на  мала  каму  вядомага  маладога

дыдаскала. А калі звярнуў, то, трэба  было  чакаць,  што  не  забудзецца  пра

яго. Але пакуль  Сімяон  адчуў  царскую  ўвагу,  упаўне  зведаў,  што  такое

дзеянні нядобразычліўцаў. У снежні 1659  года  Іяўлевіч  стаў  архімандрытам

полацкага   Барысаглебскага   манастыра.   Тым   самым   у   брацкай   школе

Богаяўленскага манастыра ў Сімяона  не  засталося  галоўнага  і  ўплывовага

заступніка. З незалежным  у меркаваннях выкладчыкам вырашылі  расправіцца

тыя, каму не падабалася яго маскоўская арыентацыя.  А  менавіта  так,  а  не

інакш, успрымалі  і  многія  калегі  і  начальства  згаданыя  віншаванні,  а

таксама тыя, якія Сімяон рэгулярна пасылаў цару ў Маскву.

      У справу ўмяшаўся  полацкі епіскап Каліст. Не дапамагло і тое, што яшчэ

ў 1657 годзе Сімяонам быў складзены і  зачытаны  яму  панегірык  –  “Вітанне

епіскапа Каліста Полацкага і Віцебскага”.

      Сімяон апынуўся  ў турме, што знаходзілася на  полацкім  Верхнім  замку.

Давялося правесці ў кайданах два  тыдні. А яшчэ да гэтага Каліст знайшоў яму

пакаранне, магчыма, і не такое строгае, але  больш  зняважлівае.  За  нейкую

правіннасць малады настаўнік вымушаны быў прыбіраць... хлявы.

      Зусім бы цяжка  давялося Сімяону,  калі  б  не  магчымасць  атрымліваць

маральную падтрымку ад Іяўлевіча. Той нязменна гаварыў, што, магчыма,  хутка

паедзе ў Маскву, тады абавязкова возьме яго з сабой.

      У лютым 1660 года, калі ў Маскве меўся прайсці чарговы царкоўны сабор,

Аляксей Міхайлавіч запрасіў на яго  і  Іяўлевіча.  Не  аднаго,  вядома,  а  з

вялікай світай, у складзе якой  і  апынуўся  Сімяон  з  12  сваімі  вучнямі.

Выехалі, як кажуць, з запасам і  ўжо  19  студзеня  былі  прыняты  ў  Крамлі.

Гучалі  вітальныя  прамовы,  “стихи  краесогласные”,  гэта  значыць   вершы,

складзеныя Сімяонам.

      У Полацк змаглі  выехаць толькі 20 верасня 1660  года.  Спяшаліся,  каб

паспець на заняткі. У Полацку адчуваў  тугу па вялікім, шумным  горадзе,  які

паспеў палюбіць. Ды і пастаянна  давалі знаць  пагрозлівыя  позіркі  колішніх

(ды і новых) нядобразычліўцаў. Становішча яшчэ больш  ускладнілася,  калі  ў

1661 годзе актывізаваліся ваенныя   дзеянні  Расіі  з  Рэччу   Паспалітай.  На

Сімяона з’явіўся адзін данос, другі... Нічога не заставалася, як  развітацца

з родным горадам.

      Пераезд у Маскву  хутчэй за усё адбыуся у  другой палове 1663 года. Гэты

ж год пацвярджае і сам Полацкі ў прадмове  да  “Вертаграда мнагацветнага”,

напісанага  ў  1676  годзе;  ён  гаворыць,  што  на  дзень  канчыны  Аляксея

Міхайлавіча пражыў у Маскве 13 гадоў.

      У Маскву ехаў  не адзін,  а  з  маці  і  пляменнікам.  Як  прызнаваўся:

“Оставил  я  отечество,  родных,  удалился,  вашей  царской  милости   волею

вручился”. У Маскве Сімяон стаў Полацкім, а  пасяліўся  ў  Заіконаспасаўскім

манастыры. Царом быў сустрэты належным чынам. Неаднаразовыя вітанні  зрабілі

сваю справу. На так званы “грашовы корм” яму адводзілася  па  пяць  алтын  у

дзень. На іх, дарэчы, можна было купіць ягня ці парася. А калі ўлічыць,  што

манахі харчаваліся бясплатна, дык гэтыя грошы  ў  яго  ў  асноўным  ішлі  на

кнігі. Шмат рукапісных кніг  Сімяон  прывёз  з  сабой  і  з  Полацка.  Дзеля

захоўвання іх яму выдзелілі  ў сцяне, “в обители  всемилостивого  Спаса,  что

за Иконным рядом” спецыяльны склеп – “ради безбедства от пожаров”.

      Полацкаму даручылі  стварыць спецыяльную лацінскую   школу  для  царскіх

людзей з Прыказа таемных  спраў.  Яна  стала  адной  з  тых  грэка-лацінскіх

устаноў, што з  цягам  часу  прывялі  да  ўтварэння  Славяна-грэка-лацінскай

акадэміі. Спачатку Сімяон з’яўляўся адзіным настаўнікам, ды  і  вучняў  было

ўсяго чатыры чалавекі – дарослыя людзі,  пад’ячыя  Прыказа.  З  імі Полацкі

хутка і лёгка зблізіўся, і часам розніцы ў тым,  што ён  выкладчык,  а яны

слухачы, не  адчувалася.  Асабліва  прыязныя  адносіны  былі  з  Сільвестрам

Мядзведзевым, які стаў любімым  вучнем і на ўсё жыццё захаваў прыязнасць  да

свайго настаўніка, удзячнасць яму. Дарэчы,  Полацкі  жыў  з  Мядзведзевым  у

адной келлі. Атрымаўшы неабходную падрыхтоўку,  першыя  вучні  Полацкага,  у

тым ліку і Мядзведзеў, у маі 1668 года  паехалі  з  дыпламатычнай  місіяй  у

Курляндыю.

      Аб вельмі вялікім аўтарыцеце Полацкага ўжо ў першыя ж гады яго жыцця ў

Маскве яскрава сведчыць і такі факт.  Як  вядома,  у  1666  годзе  склікаўся

спецыяльны царкоўны сабор, які  судзіў за  самавольны  ўход  з  прастолу,  за

жаданне паставіць царкоўную ўладу  над царскай патрыярха Маскоўскага  і  ўсяе

Русі свяцейшага Нікана. Галоўным абвінаваўцам на ім  выступаў  цар.  Сабраць

жа  неабходныя  дакументы,  якія  дапамаглі  б  цалкам   выкрыць   дзейнасць

раскольніка, Аляксей Міхайлавіч прапанаваў Сімяону.  Полацкі,  акрамя  таго,

з’яўляўся  перакладчыкам  і  сакратаром   двух   усяленскіх   патрыярхаў   –

александрыйскага і антыахійскага. Тады  ж  ім  быў напісаны  трактат “Жэзл

праўлення”, скіраваны супраць  расколу.

      Стаў вядомым Полацкі  і як выхавальнік царскіх   дзяцей.  Адбылося  гэта

восенню  1667  года.  1  верасня  аб’явілі  наследнікам  прастола   царэвіча

Аляксея, якому споўнілася 13 гадоў. А 7 верасня наладзілі ўрачысты абед,  на

якім і аб’явілі Сімяона настаўнікам царэвіча. Як і вымагалі таго  абставіны,

ён выступіў з віншаваннямі.  Спачатку  сказаў  звычайную  прамову,  а  затым

паднёс цару Аляксею  Міхайлавічу  і  яго  сыну,  цяпер  ужо  вялікаму  князю

Аляксею Аляксеевічу, вершаванае вітанне, названае “Арол расійскі”.

      Чарговы панегірык?  Так. Ды і  каб  узмацніць   эфект,  віншаванне  было

паднесена зусім  не  як  звычайны  тэкст.  Яго  старанна  аформілі.  Зрабілі

прыгожыя малюнкі ў некалькіх  фарбах, пераплёт малінавага  колеру,  з  шоўку.

Аднак  Сімяон  адначасова  вырашыў  раскрыцца  як  паэт,   якому   падуладны

найскладанейшыя паэтычныя формы.  І ўвогуле,  ці  не  з  гэтага  панегірыка

заявіў ён пра сябе як выдатны  эксперыментатар? Не абышлося, канечне,  і  без

гіпербалізаваных  параўнанняў  –  тут  аўтар не  адыходзіў ад  жанру.  Але

галоўнае ў творы зусім не гэта, а тая віртуознасць, з якой ён паставіўся  да

тэмы. У чым пераканалася царская  сям’я, калі  пасля  абеду  змагла  ўважліва

пазнаёміцца з віншаваннем.

      Пішучы панегірык, Полацкі ставіў перад сабой  і  асветніцкую  мэту.  У

прыватнасці ў ім згадваюцца Гамер, Вергілій, Арыстоцель, Арфей, Дэмасфен...

Як  кажуць,  “лесть  лестью”,  але  ўсё  гэта  прамаўлялася  паэтам  высокай

культуры пісьма. Яшчэ некалькі прыкладаў высокага  прафесійнага  майстэрства

Сімяона.  Як  сведчыць,  напрыклад,  “Дыялог  кароткі”,  Полацкі   паспяхова

выкарыстоўваў  і  такую  форму,  як  “рэха”.  Дарэчы,   яна   мела   шырокае

распаўсюджанне ў заходнееўрапейскай літаратуры.

      За палiтычнай i царкоунай барцьбой  пiсьменнiк  не  забывау  пра  сваё

наканаванне –  лiтаратурную  творчасць.  Амаль  штодзённа  ён  пiсау  палову

сшытка вершау, п’ес, творау прамоунiцкай прозы.

      Даследчыкі заняліся нават падлікамі і высветлілася, што ўся паэтычная

спадчына  гэтага  слаўнага  сына  Полацка займае  недзе 50  тысяч радкоў.

Галоўнай жа кнігай яго стаў зборнік  “Вертаград мнагацветны”,  у  якім  творы

размешчаны ў алфавітным  парадку.  Даследчыкі  схільны  лічыць  гэтую  кнігу

“своеасаблівай   энцыклапедыяй”,   дзе   перамежаваны   царкоўныя   легенды,

анекдоты, звесткі з гісторыі, геаграфіі, мінералогіі, погляды на  ідэальнага

манарха,  на  абавязкі  начальніка,  выкрыванне  распусты,   чараўніцтва   і

асабліва зайздроснікаў і паклёпнікаў (на  напісанне  апошняга  яго  натхнілі

варожыя дзеянні грэкафілаў).

      Сімяон Полацкі  – гэта і вытокі рускага  прафесійнага  тэатра,  што   быў

створаны ў 1672 годзе пры двары  Аляксея Міхайлавіча. Трупа складалася  з  26

чалавек, а паколькі  амаль  усе  яны з’яўляліся  беларусамі,  якія  жылі  ў

Мяшчанскай  слабадзе,  дык,  думаецца,  падбор  юнакоў   і   дзяўчат   зусім

невыпадковы. Не забываў Полацкі  пра  сваіх  землякоў,  клапаціўся,  каб яны

маглі далучыцца да мастацтва, у  прыватнасці  –  тэатральнага.  А  яшчэ,  што

таксама немалаважна, апекаваў акцёраў, па неабходнасці заступаўся за  іх.  А

ім жа не так і лёгка працавалася. Хутка трупа павялічылася да 60 чалавек.  У

казне, відаць, знайшліся людзі, якія палічылі,  што  выдаткі  вялікія,  таму

“забыліся” своечасова плаціць артыстам грошы.

      У найбольш цяжкім  становішчы апынуліся тыя, хто  належаў да так  званых

“іншаземцаў”. Гэта былі людзі прышлыя, у тым ліку і беларусы.  Самыя  смелыя

з  іх  не  баяліся  звяртацца да  самога  цара.  Яны скардзіліся   Аляксею

Міхайлавічу: “платиишком ободрались,  сапожишками  обносились,  а  пить-есть

нечего и помираем мы, холопи  твои,  голодною  смертью”.  Калі  цар  паказаў

скаргі Полацкаму, той  заступіўся,  папрасіў  станоўча  вырашыць  пытанне  з

грашовым забеспячэннем.

      Для тэатра Полацкі  напісаў дзве п’есы  “Камедыя  прытчы  пра  блуднага

сына” і “Пра Наўхаданасара-цара”.  Акрамя  таго,  ім  былі  створаны  многія

“дыялогі”, “дэкламацыі”, блізкія  па сваёй форме да драматургіі.

      30 студзеня 1676 года  пасля смерці бацькі  Аляксея   Міхайлавіча  царом

стаў пятнаццацігадовы  Фёдар  Аляксеевіч,  духоўным  настаўнікам  якога,  як

вядома, і  з’яўляўся  Полацкі.  Малады  цар  не  забыўся  пра  яго.  Як  мог

падтрымліваў,  ствараў  усе  ўмовы для плённай   працы.   Падобная   ўвага

падштурхнула Сімяона на думку аб адкрыцці друкарні. Фёдар Аляксеевіч  пайшоў

насустрач. У 1678 годзе ў памяшканні царскага двара,  насупраць  так  званай

ніжняй “страпчай” хаты, на другім паверсе  заснавалі  новую  друкарню,  якая

стала называцца Верхняй. Першым выйшаў у ёй “Букварь  языка  словенска”.  Ён

пабачыў свет у 1679 годзе, калі якраз  споўнілася  сем  гадоў  Пятру  І.  Яму

Полацкі і адрасаваў згаданы  “азбукоўнік”, бо, як вядома, у гэтым  узросце  ў

Расіі пачыналі далучаць дзяцей да буквара. А Сімяон жа  і  стаў  настаўнікам

Пятра.

      Ёсць усе падставы гаварыць пра буквар і як пра твор высокага мастацтва

і дасканалага паліграфічнага афармлення. Ён прывабны знешне,  тэкст  набраны

выразным шрыфтам, ёсць маляўнічыя  застаўкі.  Ды  і  для  карыстання  кніжка

зручная, памер невялікі, усяго 1/8 частка аркуша.  Аўтар  паклапаціўся,  каб

змалку прывіць дзецям любоў  да ведаў. У пачатку  буквара  змешчаны  верш,  у

якім гаворыцца аб карысці навучання, аб тым, што  чым  большыя  высілкі  пры

гэтым,  тым  больш  значныя  вынікі.   І  ўступны  артыкул  меў   дыдактычны

характар. Ды і іншыя матэрыялы  таксама. Ставіліся як выхаваўчыя мэты, так  і

практычныя, даваліся парады, як лепей авалодаць азбукай.

      Выхаваўчыя прынцыпы, якіх прытрымліваўся Полацкі,  адлюстроўвалі  стан

тагачаснай педагагічнай навукі. Таму Сімяон не адмаўляў пакарання вучняў  за

розныя  правіннасці.  Праўда,  лупцоўка  рэкамендавалася  дыферэнцыявана,  у

залежнасці ад узросту.  Відочна,  што  і  сам  Пётр  І у маленстве розгаў

пакаштаваў.  Але  хоць  буквар  і  ствараўся  спецыяльна  для  царэвіча,  ім

карысталіся многія, бо тыраж кніжкі быў вялікі.

      Выдаў Полацкі  і “Тэстамент”, аўтарства якога   прыпісваецца  імператару

Васілію Македаняніну. Гэта  павучальныя  рэкамендацыі,  якія  той  адрасаваў

свайму сыну Льву Філосафу. “Тэстамент”, перакладзены  на  царкоўнаславянскую

мову, выходзіў і да Сімяона, але ён унёс стылістычныя праўкі  і  3  студзеня

1680  года  выдаў  гэтую   кнігу  з  уласнай   вершаванай   прадмовай.   Была

падрыхтавана да друку і “Аповесць  пра Варлаама і Іасафа”  –  духоўны  раман,

вядомы на Русі яшчэ з ХІ стагоддзя. Праўда, кніга выйшла  толькі  4  верасня

1681 года, калі Полацкага ўжо не  было ў жывых.

      У  апошнія   свае  гады  Сімяон  працаваў  як  ніколі  плённа.   Колькі

перакладаў... У студзені 1676 года ў  сувязі са  смерцю  Аляксея  Міхайлавіча

ім была напісана кніга “Глас апошні да госпада Бога”. У чэрвені 1676  года

ён завяршыў зборнік “Гусль добрагалосная”, што стала панегірыкам у сувязі  з

пачаткам праўлення Фёдара Аляксеевіча. На працягу лютага-сакавіка 1678  года

працаваў над  “Псалтыром  рыфматворным”.  Жнівень  1678  года  –  пастаўлена

апошняя кропка над зборнікам “Вертаград мнагацветны”.

      На апошнія гады жыцця С. Полацкага прыпадае стварэнне праекта вышэйшай

навучальнай установы ў Маскве.  Над  неабходнасцю  яе  Сімяон  задумваўся  і

раней, але цяпер яго ўстрывожыла  пазіцыя, якую заняў патрыярх  Якім.  Справа

ў тым, што ў 1679 годзе пры патрыяршай  друкарні  было  заснавана  грэчаскае

вучылішча, названае Друкарскім. Якім меркаваў ператварыць яго з цягам часу

ў вышэйшую навучальную ўстанову. Як  быццам  заставалася  толькі  радавацца.

Але Полацкі, як нямногія, разумеў, што  тым самым лёс расійскай асветы  можа

апынуцца ў руках тых, хто прытрымліваецца ў асноўным грэчаскай адукацыі,  а