Азаматтық іс жургізу құқығының принциптері

     Сот төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы (ҚР Конституциясы 75-бабының 1-бөлігі, ҚР сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы конституциялық заңы 1-бабының екінші бөлігінің 1) тармақшасы, ҚР АІЖК-нің 7-бабы). ҚР Конституциясы мен ҚР сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы конституциялық заңы республикамыздың бүкіл аумағында сот билігін іске асырудың негізгі және маңызды нысаны сот төрелігін жүзеге асыру болып табылатынын бекітеді. Сот төрелігі туралы ұғымның көптеген анықтамаларын заң әдебиеттерінде оқып танысуға болады.  
 
 
 
 

  1.4 Азаматтың сот ісін жүргізудің функционалдық принциптері

  Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыруда азаматтың сот ісін жүргізу принциптерінің жүйесінде қызмет ету бойынша функционалдық принциптерді белгілеуге болады. Олардың қатарына мыналарды жатңызамыз:

1. Заңдылық (ҚР АІЖК-нің 6-бабы);
2. Диспозитивтік;
3. Тараптардың айтысуы (ҚР АІЖК-нің 15-бабы);
4. Тараптардың тең құқықтылығы (ҚР АІЖК-нің 15-бабы);
5. Сотта іс қараудың тікелей жүргізілуі (ҚР АІЖК-і 177-бабының 1-бөлігі);
6. Сотта іс қараудың ауызша жүргізілуі (ҚР АІЖК-і 177-бабының 2-бөлігі).

     Функцияналдық принциптердің кейбіреулеріне тоқталып кетсек.

     Тараптардың тең құқықтылығы принципі азаматтық сот ісін жүргізуде өзіне ғана тән белгілері бар принцип. Бұл принцип маңызды мәнде болып, ол азаматтық процестің барлық сатыларында іске қатысушылардың іс жүргізу теңдігін толық қамтамасыз етеді. Осыған байланысты тараптар азаматтық сот ісін жүргізуде өздерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған бірдей іс жүргізу құқықтарын пайдаланады және бірдей іс жүргізу міндеттерін көтереді (ҚР АІЖК-і 15-бабының 1-бөлігі).

     Судья істі сотта қарауға әзірлеуде және сотта істі қарауда тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғаларға олардың іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді.

     Сот тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалардың (үшінші тұлғалар, сотқа басқа адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға жүгінген прокурор, мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар) түсініктемелерін тыңдайды және оларды растайтын дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы.

     Тараптарға азаматтық сот ісін жүргізу барысында өз айқындамасын таңдап алуға, оны қорғау әдісі мен амалдарын дербес және соттан басқа органдар мен адамдардан тәуелсіз түрде таңдап алуға бірдей іс жүргізу құқықтары берілген (ҚР АІЖК-і 15-бабының 2-бөлігі). Осыған қатысты, мысалы, тараптар өздерінің талаптары мен қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеу үшін сотқа куәларды шақыртуға, жазбаша және заттай дәлелдемелер ұсынуға, сараптама тағайындауды өтінуге, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға және оларға жазбаша ескертпелер беруге, соттың актілеріне шағымдануға және азаматтың іс жүргізу заңнамасымен берілген басқа да іс жүргізу құқықтарын тең пайдалана алады.