ТМД құқықтық жағдайы

Сайып келгенде, мемлекеттің егемендігін ұстап тұру динамикалық тұрғыдан тез дамушы категория болып табылады, саяси-құқықтық рәсімдеудің идеологиялық негіздемесі ретінде ғана емес, сонымен қатар жаңа тәуелсіз мемлекет құру мәселелерін, әлемдік қауымдастық жүйесінен берік орын алатын, аумақтық және жаһандық ынтымақтастық көлемінде ұйымдарға елдердің қатысу мәселелері және осымен байланысты туындайтын Егемендікті ерікті шектеудің тың мәселелер жиынтығын қамтитын жалпы мемлекетті қалыптастыру процессі ретінде қарастырған түсінікті сияқты.

Осы бөлімде біз іс жүзінде ғалымдардың еңбектерінде талқыланбаған сұрақтарды қарастырамыз, атап айтқанда – егемендікті ерікті шектеу мәселелері және оның көрсеткіштерінің бірі – ұлттық егемендік пен интеграциялық бірігудің ұлт үсті органдарының өкілеттіктерінің бірігуі болып табылатындығында. Бұл мәселені амалсыздан  Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дамушы елдерінің және барлық елдердегі интеграциялық процестердің алдыңғы жоспарларына жылжытып отыр. Осыған байланысты С.Ф.Ударцев егеменді ұлттық мемлекетпен «мемлекет үстілік біріктіру құрылымы – саяси жүйенің жоғары деңгейдегі аумақтық және ұлттық ішкі жүйелерімен, сонымен қатар планеталық мемлекеттік білім құрастырудың қатар өмір сүруіндегі паралелль дамитын процестерді қарастыра отырып, адамзат масштабындағы қоғамдық келісімнің келесі кезеңін жүзеге асыру ретінде жүреді, егер қоғамдық келісімнің бірінші кезеңінде жеке ұлт, халық, ел шеңберінде ғана жеке мемлекет құрылса, қазірде біріккен адамзаттың саяси және құқық жүйесі біртіндеп қалыптасуда» - деп жазған.

Қазіргі заманғы мемлекеттердің Конституцияларының қатарында егемендіктің бастапқы мағынасы көрсетілген. Қазақстан Республикасы Конституциясы Кіріспесінде Конституцияны қабылдаудағы халықтың егемендік құқығы туралы 2-бабында кемелденген: «Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді».

Ресей Федерациясы Конституциясының кіріспесінде: «Біз, Ресей Федерациясының көпұлтты халқы, халықтың өзін-өзі анықтауы және теңқұқылықтың жалпыға танылған қағидаларынан бастау ала отырып, ата-бабалардан қалған мұра, Ресейдің егеменді мемлекеттігін жаңғырта отырып;

Қырғызстан Конституциясында «құқықтық, зайырлы мемелекет болып құрылған Қырғызстан Республикасы – егеменді, унитарлы, демократиялық Республика. Қырғызстан Республикасының егемендігі шектелмеген және оның бүкіл аумағын қамтиды. Қырғызстан халқы егемендіктің сақтаушысы және Қырғыз Республикасының мемлекеттік билігінің бастауы болып табылады. Өзбекстан Республикасының Конституциясының I бөлімі мемлекеттік егемендікке арналған және 1-бабында «Өзбекстан – егеменді демократиялы республика» - делінген. Франция Республикасы өзінің Конституциясының кіріспесінде «адам құқықтарына және ұлттық егемендік қағидаларына өзінің бұлжымайтындығын салтанатты түрде жариялайды;

Бұрынғы Конституциясына негізделген Жапония Конституциясында және генерал Мак-Артурдың басшылығындағы америкалық оккупациялық биліктің талаптарында «халық егеменді билікпен жанданады» делінген.

Жоғарыда келтірілген елдердің конституциялық жағдайлары әлемде болып жатқан заманауи интеграциялық процестер халықаралық құқықтың негізгі субъектісі ретінде мемлекеттің егемендігін нығайту жөніндегі мәселені қарастыруды екінші жоспарға жылжытпағандығын куәландырады, мұнымен әрбір мемлекет және әрбір аумақтық бірігулер ұлттық және аумақтық өкілеттіктердің үйлесуімен өз тәсілдерін іске асырады.

Сонымен 2002 жылы 7 маусымда Санк-Петербургте қабылданған Шанхай Ынтымақтастығы Ұйымы мүшелерінің мемлекет басшыларының Декларациясында «мемлекеттің жаһандастыру және ұлттық қызығушылығы өзара жойылмайды, ал даму үстіндегі әлемдік ұйымдастырудың құрылымдық элементтері өзара толықтырылады» делінген. Бірақ әлемнің барлық мемлекеті бұндай мазмұндас, яғни ұқсас пікір ұстана бермейді. Америка Құрама Штаттары «ұлттық мемлекет енді халықаралық қатынас жүйесінің негізгі элементі болып табылмайды, ал ұлттық егемендік және мемлекет шекарасы аумақтық және халықаралық қауіпсіздік мәселелерін шешуде интервенция үшін кедергі бола алмайды» - деп жариялады.

Ұлттық егемендікті қорғау және сонымен қатар халықаралық ынтымақтастықтың нығаюына талпынысы Қазақстанның басты серіктесі-Ресейге және әлемнің басқа да елдеріне тән болып табылады. Және бұл жалпыға бірдей қағидалармен 1970 жылы 24 қазандағы БҰҰ-ның Жарғысына сәйкес, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық пен достық қатынастарына қатысты халықаралық құқық қағидалары туралы Декларацияда айқындалған халықаралық құқық нормаларына сәйкес келеді. Бұл құжатта мемлекеттің егемендік теңдігінің, тәуелсіздігінің бірінші деңгейлі мағынасына ерекше көңіл бөлінген. БҰҰ мына жағдайда ғана өз мақсаттарына жете алады, егер мемлекеттің егемендік теңдігі болса және өзінің халықаралық қатынастарында осы қағиданың талаптарын толық сақтаса; халықтың шетелдіктердің үстемдігіне, эксплутациясына бағынуы халықаралық қауіпсіздіктің орнау жолына кедергі келтіретін болса; халықтың теңдік және өз тағдырын өзі шешу қағидаларында егемендік теңдік қағидаларын құрметтеуге негізделген мемлекеттер арасындағы достық қатынастардың дамуына көмектесудің бірінші деңгейлі жолы көрсетілген болса; ұлттық бірлікке жасалған кішігірім немесе толық қылмысқа және мемлекеттің аумақтық бүтіндігіне немесе олардың саяси қауіпсіздігіне бағытталған кез келген әрекет БҰҰ-ның қағидалары мен мақсаттарына ортақ емес.

Бұл қағидалар Жаңа Тәуелсіз Мемлекеттер үшін үлкен өзектілік танытады, сонымен қатар Қазақстан Республикасы үшін ұлттық мемлекеттіліктің қайта жасалуы және әлемдік қауымдастыққа бейімделу, ұлт үсті құрылыммен қатынасты реттеу, сонымен бірге олардың анықталған өкілеттіктерін үлестіріп берудің бірінші деңгейлі жолы бар. Ұлттық және ұлт үстілік құқықтың байланысын қарастыра келе, біз мемлекеттік (ұлттық) құқықтың өзінде ұлт үстіліктің белгілерінің бар екеніне көңіл аудардық. Бұл әрбір елдің құқығы бар көпұлтты елде тұрып жатқан он және одан да көп ұлттың және халықтың қатынастарын реттейтіндігімен түсіндіріледі. (мысалы, Қазақстанда-130 шамасында). Қазақстан Республикасының Конституциясында адам, адам өмірі, құқығы мен бостандығы жоғары бағаланады. Конституция мәтінінде ұлт туралы ешқандай түсінік жоқ, тек «халық», «адам», «азамат», «әркім» түрінде кездеседі. Ал Конституцияның 14-бабында «тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге де жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды» -деп көрсетілген.

Халықаралық қатынастарда мемлекет әр түрлі құқық нормаларын өңдейді, өзара тиімді ынтымақтастықтың аумақтық және ғаламдық көлемдегі мәселелерді шешу мақсатында өзіне ерікті түрде міндет қабылдайды. Мұндай жағдайда бірден бірнеше әлемнің көбінесе жабырқаңқы мемлекеттері өздерінің ұлттық қызығушылығын қорғай отырып, өздеріне аумақтың, барлық адамзаттың, ұлттық мемлекеттің шектеулі бөліктерінің қызығушылығының атындағы ұлтүстілік сипаты бар міндеттерді ерікті түрде қабылдайды.

Біздің мемлекетіміздің дамуындағы қазіргі кезеңде 2 түрлі басым бағытты атап көрсету керек:

• Ұлттық мемлекеттің нығаюы
• Қатысушы елдердің мақсат-мүдделерін барынша есепке алатын тиімді, бәсекеге қабілетті аумақтық бірлестіктер құруға қатысу.
• Біз белгілеген бірінші артықшылық әлемде немесе ТМД ауағында интеграцияның ешқандай қарқыны болмаған ұлттық егемендік идеясы екінші жоспарға қалдырылып қойылмай, керісінше өздерінің қолдаушылар қатарын нығайтумен байланысты болып табылады. Ю.А.Тихомиров «басқа құқық жүйелерінің күшті әсеріне қарамастан, әрбір елдің ұлттық-құқықтық «өзін-өзі қамсыздандыра алуы» өзінің қайнар көздерін жоғалтпайды» - дейді .Қазақстанның танымал құқық теоретигі А.К.Котов «егемендік», «мемлекеттік билік» және «мемлекет» түсініктері қазіргі заманғы болмыста іс жүзінде бөліп қарастырылмайтын дүниелер - деп көрсетті.
• Егемендік – биліктің әлеуметтік функциясының орындалуымен мемлекет қызметінде жүзеге асады. Мемлекет – егемендіктің пара-пар нысаны. «Егеменді емес мемлекет – отаршыл заманның қисынсыздығы». Егемендік – басқа егеменді билікпен қатынасқа тәуелсіз, халықтың жалпы құқық реттеушілік және құқық теңдігін, аумақтың жоғарғы билігін біріктіретін дүние. Егемендік – мемлекеттік билік болып табылады. Мемлекет шынында да - орталықтандырылған құрылымдық билік .
• Тәуелсіздікке ерекше талпыныс Кеңес Одағының құлауы жылдарында белең алды. 1990 жылы маусым айында С.С.Сартаевтың басшылығымен қазақстандық ғалымдар (құрамында М.Т.Баймаханов, В.А.Ким, С.Б.Байсалов, Н.Б.Мухитдинов, Ю.Г.Басин, және т.с.). Жаңа Одақтық келісім жасауға дайындалды. С.С.Сартаев атап өткендей, бұл құжатты анықтаудағы негізгі қағидалар:
• - барлық ұлттар мен халықтар заң алдындағы, билік алдындағы өзара қатынаста тең болулары тиіс.
• -  билік халық арасынан шығып, халыққа тиесілі болуы тиіс;
• - Одақтық республика егеменді болып, өз аумағында толық билікке ие болуы тиіс;
• - Одақтық республикалардың бірігуі Егеменді Мемлекеттер Одағында еріктілік бастамасынан шығып, осы қағидалар негізінде Одақтық республикалардың құзіретін қалай анықтаса, Одақтың құзіретін солай анықтайды. Республиканың егеменді құқықтық кез келген шектеуі заңды болып табылмайды, Одақтық келісім және халықаралық құқыққа қатысты келтірілген зиян туралы кезекті сұрақтарды қарастырумен тоқтатылуы тиіс;
•    - Одақ мүшелері өздерінің егемендігінен бас тартпай, өз еріктерімен және қызығушылығы атынан одақтық органдарға берілген құқықтың қалай пайдаланылуын.
• Бұл құжат ұлттық егемендік, одақтық органдарға тәуелсіз республикалар тұрғысынан тексеріс жүргізу және олардың егемендігіне қысым жасаудағы санкция туралы ойды қызыл желімен таразыдан өткізеді. Біздің пікірімізше, бұл жағдай әлі де өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ және оларды ұқыпты түрде меңгеріп, іс жүзінде қолдануын талап етеді.
• Қазақстан мен Ресейді екеуінің де көпұлттылығы мен коп конфессионалдығы байланыстырады және Ресей үшін де жалпыұлттық идеяны талдау мәселесі өзектірек болып табылады. Ресей халқының көпұлтты және көп мәдениетті болатынын айта келе, ТМД елдерінің МПА Кеңесінің бас хатшысы М.И.Кротов «Ресей және ТМД елдеріндегі азаматтардың қоғамды қалыптастырудағы парламентаралық Ассамблеясының ролі» атты II Ресейлік Форумда былай деді: Ресейде Азаматтық Форумды қалыптастыру келесідей сандарға алып келеді: 2020 жылға қарай демографиялық жорамал бойынша Мәскеу және Петербург қалалары құрамының 40%-ға жуығын славян емес ұйымдар құрайды. Қарулы күштерде олардың үлесі 50%-дан асады. Шекарадағы бөлігі «таяу шетелдік елді» құра отырып, Ресей Федерациясындағыдай мемлекеттілік құрады. Ресей үшін тек қана осы фактор бұрын Кеңес Одағынан кейінгі елдердің өзара тиімді, әрі тең интеграциясында қызығушылық танытып, осы арқылы өзінің мессиандық мақсатын жүзеге асыру үшін негіз болады.
• Ұлттық мемлекеттіліктің дамуының осы сатысында  ТМД елдерінің халықтарының негізгі бөлігін Кеңес Одағы кезінде өмір сүрген, алып державаның артықшылықтары мен кемшіліктерін білген және негізінде Кеңес Одағынан кейінгі құрылған елдер арасындағы ынтымақтастық жақтаушылары болған адамдар құрайды. Бұл біздің мемлекетіміздің дамуының екінші басым, яғни басым тапсырмасына, яғни бұрынғы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің жаңа паритетті және өзара тиімді шарттарға негізделген интеграциясына негіз болды. Интеграция қоғамдық қатынастардың ұлттық және халықаралық құқықпен бірігіп реттелуі туралы мәселе қояды, қатысты ортақтық және қатысты дербестікті білдіреді. Осы қасиеттер Ю.А.Афанасованың пікірі бойынша, әрбір құбылыстың өзінің заңдылығы және даму фазалары бар, өзінің мазмұнының мирасқорлығын және басқа құбылыстармен тәуелділігін сақтайды, олардың ықпалына ұшырап, оларға кері әсер береді . А.А.Рубанов құқықтық жүйелердің өзара әсерлесуінің теоретикалық негізін сараптай отырып, мемлекеттің қатысты дербестігі туралы жазды.
• Халықаралық және құқықтық жүйелердің қатыстық дербестігі мен ортақтығы туралы Г.Н.Манов Кеңестен кейінгі құрылған Жаңа елдердің қазіргі заманғы мемлекеттілігінің дамуындағы жаңа тенденцияларын сараптауға арналған мәліметтерді соңғы жұмыстарында жазған болатын. Оның пікірі бойынша, ішкі байланыстар мен халықаралық қатынастарды мемлекеттік егемендік әр түрлі жолмен анықтайды және кез келген мемлекеттік басқа анологиялық биліктің үстінен қараушылықтың халықаралық қатынастардағы заңдылығы туралы сөз қозғауға болмайды. Мұнда оның тек тәуелсіздігі туралы айтылады. Соңында тәуелсіздік адами өркениеттің ортақ құндылықтары негізінде консенсусқа әкелуі тиіс.
• Интеграцияның өсімді процестері Кеңестен кейінгі кеңістік үшін мемлекеттердің қатар жүзеге асырылып жатқан ұлттық формаларындағы егеменді мемлекеттіліктің және аумақтық, планетарлы қауымдастықтың мемлекеттері арасындағы консенсусты іздеу тенденцияларын айқындайды. Мұнымен ұлттық мемлекеттілік өзінің ғасырлар бойғы ерекшеліктерін жоғалтпайды, оның дамуын және көп полярлы әлемде ұжымды өзара тәуелділіктің өсуіне және аумақтық бәсекеге қабілеттіліктің күшеюін, қабілетті, әрі көп аспектілі аумақтық және планетарлы өзара әрекеттердің толықтырылуын жалғастырады. Сонымен қатар блогқа қатысушы әрбір елдің экономикасы мен құқығының дамуы аумақтық бірігудің ортақ бәсекелестіктің органикалық құрамдас бөлігі – міндетті шарты болып табылады.
• Біздің еліміз үшін Кеңестен кейінгі кеністікте аумақтық интеграцияның нағыз жүзеге асырылуы ЕврАзЭС нәтижесінде сатылы жүзеге асырылды
• Егер Еуропалық Кеңесте интеграциялық ядро ролі Германия мен Францияға тиесілі болса, НАФТА да – АҚШ, Меркосурда – Бразилия мен Аргентина, ал Еуразиялық кеңістікте интеграциялық ядро ролі ЕврАзЭС елдерінің ішіндегі басым экономикалық және әскери әлеуеті бар және өзара тиімді интеграцияның жақтаушылары болып табылатын Ресей мен Қазақстанға тиесілі. Тек қана осы елдер тығыз интеграцияға сатылы түрде келеді. Дүние жүзілік сауда ұйымымен дайындалған интеграциялық сатылар, этаптар сызбасы жалпы түрде шынайы болады:
• Еркін сауда зонасы: қатысушылар бір бірімен кедендік тарифтер мен квоталардың алынып тасталынуы туралы келісім формасы.
• Кеден одағы: үшінші елдерге қатысты бірыңғай кедендік саясат.
• Жалпы нарық: қатысушы елдер арасындағы өндірістің орын ауыстыруына кедергі болатын барлық факторлардың жойылуы. Экономикалық саясаттың толық келісушілігі және экономикалық көрсеткіштердің түзетілуі және т.б. сол сияқты сұрақтар осы процесс барысында шешіледі.
• Экономикалық одақ: бұл сатыда жоғары экономикалық даму пайда болады. Келісілген (бірыңғай) экономикалық саясат жүреді және осы негізде барлық кедергілер алынып тасталынады. Мемлекетаралық органдар құрылады. Барлық қатысушы елдерде экономикалық түрлендірулер жүреді.
• Валюталық одақ: экономикалық одақ және біруақытта көлемді экономикалық одақты құрушы формасы. Валюталық одақ мынадай белгілермен сипатталады: 1) ұлттық валютаның үйлесімді (бірлескен) ауыстырылуы; 2) қатысушы елдердің Орталық банкілерден қолдау көрсетілген валюта бағамымен келісе отырып орнату; 3) бірыңғай аумақтық валютаны құру; 4) осы халықаралық бірліктің эмиссиондық орталығы болатын бірыңғай аумақтық банк құру;
• Толық экономикалық интеграция: біртұтас экономикалық саясат және соның салдарынан заң шығару базасының бейімделуі. Шарттар: 1) жалпы салықтық жүйе; 2) біртұтас стандарттардың болуы; 3) біртұтас еңбектік заң шығару және т.б.
• Жоғарғы алтыншы деңгейі интеграциялық бірігуге қарағанда одақтық мемлекет ретінде  сипатталады. Қазіргі кезеңде ЕО елдері интеграцияның 4-5 деңгейінде көрінді, сол кезде ТМД 2-3 деңгейде, және біршама динамикалық түрде дамитын аумақтық ұйым ТМД – ЕврАзЭС Шекаралық Ұйым және Біртұтас экономикалық Кеңістікпен келісілген құрастыру процесінің келесісінің нәтижелі ілгері жылжуы үшін өзіне тән старттық ұйым ретінде құрылған. Сондықтан интеграциялық процесс жөніндегі белгілі маман Н.Қ. Есенғарин «Еуразиялық экономикалық ынтымақтастықтың құрылуы жөніндегі Келісім - өзара келісімді жүзеге асырудың ұйымдық-құқықтық тетігін босату және талпынысын тұжырымдау туралы жасалған алғашқы құжат болып табылады» - деп көрсетті.
• 2000 жылы 10 қазанда Астанада құрылып бастау алған,«Еуразиялық экономикалық қауымдастықты құру шартын ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылдың 2 сәуіріндегі қабылданған заңы 2001 жылдың 30 мамырында күшіне енді. Қазақстан Республикасы, Қырғызстан Республикасы, Ресей Федерациясы және Тәжікстан мемлекеттерінің арасында халықаралық келісімшарт қабылданды. Мұндағы негізгі мақсат – әлемдік экономиканы дамыту, халықаралық сауда жүйесіне кіру, өз халықтарының өмір деңгейін жоғарлату, экономикалық әлеуетінің тиімді қолданылуын қамтамасыз ету. Бір сөзге келе отыра міндеттемені өз жауапкершілігіне алды. Мемлекет басшыларымен 2003 жылдың 27 сауірінде Душанбеде болған Мемлекетаралық кеңесте «ЕуроАзЭСті дамытудын  2003-2006 жылдарға арналған басым бағыттары» туралы құжат қабылданды. Мемлекеттердің президенттері үкіметтерге осы мәселелерді ЕуроАзЭС  бірігу комитеттерімен  бірлесіп талқылауды соңына дейін аяқтауды тапсырды. Душанбеде қол қойылған құжат жүз елуден артық халықаралық шарт жобаларын қамтиды. Осымен еркін сауда аумағының қалыптасуы аяқталып, нәтижесінде Кеден Одағы құрылып, нәтежесінде біртұтас экономикалық кеңістік қалыптасады.
• 2003 жылы 19 ақпанда Мәскеуде бірінші экономикалық форумда Н.Ә. Назарбаев ЕуроАзЭС елдерінің әлемдік нарыққа шығуы олар үшін тиімді екенін атап өткен болатын. Бұл түсінік тек Қазақстанда ғана көрініс тауып қоймай, Ресей тарапынан Бүкіләлемдік СаудаҰйымына синхронды қосылудың маңыздылығын атап өтті, осы жағдайда кеден тарифінің салық жүйелерін және саудалық келісімдерді реттеу мәселелерін тиімді шешуге болатындығын атап көрсетті.
• Еуропалық экономикалық коммисия халықаралық ұйым болып табылады. ЕуроАзЭС мекеме туралы келісім шарт БҰҰ секретариятында тіркелген, 2003 жылдың желтоқсанда ЕроАзЭС – қа БҰҰ ұйымының Бас Ассемблеясының  жанындағы бақылаушы  мәртебесі берілді.
• Мүдделі елдердің нақты кезеңде даму тиімділігі қатысушы елдердің өз егемендігінің бөліктеріне байланысты. Дәл осы сұрақ ТМД да осыған дейін қаралмаған. Достықтың қатысушыларын әр қайсысы ұлттық заңымен ортақ мүдделі мәселелерді шешуді қарастырды. Бұл ТМД шеңберінде қолданылған құжат емес, іс жүзінде жүзеге асыралатын әрекет.
• Достастықтың Атқару хатшылығы Құқықтық департаментінің директоры Б.И.Покладтың мәлімдеуінше 1991 жыл 8 желтоқсанынан 1997 жылдың тамыз айына дейін ТМД аясында қабылданған 856 құжаттың 754 (88,1 пайызы) қабылданған күннен бастап күшіне енген, ал 102 құжат (11,9 пайызы) ТМД қатысушы мемлекеттердің мемлекетішілік процедураларын орындау немесе ратифациялауды қарастырады. Ратифакциялауға жатқызылған 31 құжаттың 21 күшіне енсе, ал 10 қажетті ратификациялық грамоталардың жетіспеуінен күшіне енбей қалды. Мемлекет ішіндегі процедураны қарастыратын 71 құжаттың 52 – сі күшіне енсе, мемлекетішілік процедуралардың орындалғаны жөнінде мәлімдеме болмағандықтан 19 күшіне енбей қалды.
• «Ұлт үстілік» термині жаңа кезеңде тұңғыш рет көмір және болаттың Еуропалық бірлестігін құру туралы шартта жүзеге асырылған болатын, сонымен қатар барлық қатысушы-мемлекеттер үшін аумақтық бірлестік құқығының міндеттілігі бірқатар Еуропалық мемлекеттер Конституцияларында қарастырылған болатын. Мысалы, 1946 жылғы Француз Конституциясының преамбуласында және 1958 жылғы 4 қазандағы Конституцияға сәйкес бейбітшілікті құру мен қорғау қажеттіліктеріне қатысты қағидалар ұстанымында Франция өзара екі жақты тиімді мақсатта егемендігін шектеуді де қарастырады.
• Ұлт үстілік органдарға егеменді құқықтарын беруге Германия және Франция сияқты қуатты мемлекеттер ғана емес, сонымен қатар Еуропаның кішігірім мемлекеттері де дайын. Мысалы, Нидерланды Королевствасы Конституциясының 92 бабында көрсетілгендей заң шығарушы, атқарушы, сот функциялары халықаралық ұйымдарға халықаралық келісім арқылы берілуі мүмкін немесе халықаралық келісім шарттарға сәйкес «3 пункт 91 бапта бекітілген талаптар сақталған жағдайда» беріледі. Өз кезегінде 91 баптың 3 тарамақшасында «Конституцияға қайшы келетін халықаралық шарттардың кез-келген  Ережелері Бас Штат депутаттарының кем дегенде үштен екісінің басым дауысымен қабылдануы керектігі айтылған.
• Посткеңестік елдер интеграциясы жағдайындағы Ұлт үстілік құқық және Аймақтық басқару органдары өкілеттіліктерінің деңгейі Еуропалық Одақ елдеріндегі ұқсас құбылыстардан едәуір айырмашылық бар. Жұмыс гипотезасы ретінде А.С.Фещенконың пікірін қабылдаймыз, оның пікірінше формальды заңдық көзқарас бойынша мүше мемлекеттердің құзырына сәйкес құзіретті мүше-мемлекеттердің басымдық сипатын анықтайтын халықаралық ұйымдардың құрылымдық, функционалдық және рәсім ерекшелігінің жиынтығы болып табылады.
• Қазақстан Республикасы заңнамасы мен ТМД Парламентаралық Ассамблеясы  ұсыныстық заңнамалық актілерінің арақатынасы.
• Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы қызметі барысында жүздеген саяси және құқықтық сипаттағы құжаттар қабылданды. Оларды келесідей түрде жіктеуге болады:
• а) Мемлекет және үкімет басшыларының актілері;
• б) Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Парламент Ассамблеясының ұсыныстық актілері;
• в) Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының біржақты және екіжақты келісімдері;
• г) бұрынғы КСРО актілері.
• Егер мемлекет және үкімет басшыларының актілері, Достастықтың көпжақты келісімдері, қатысушы мемлекеттердің екіжақты шарттары саяси құжаттар болып табылса және осы актілерді ұлттық заңдарға енгізу ТМД-ның барлық ұйымдастырушы құрылымдарының  мақсаты болып табылса, жалпы заңның нақты әсері туралы тек қана бұрынғы Кеңес Одағының актілері және ТМД Парламент Ассамблеясының ұсыныстық актілері туралы айтуға болады.
• Беловеж келісімдеріне қол қойғаннан кейін 1991 жылы Ресей, Белоруссия, Қазақстанның Жоғарғы Кеңестері, конституциялық және ұлттық заңдарға қайшы келмесе, Кеңес Одағы актілерін қолдану мүмкіндігін мойындады. Бірақ ТМД-ны құру туралы Келісімнің 11-бабына сәйкес, «келісімге қол қойған кезден бастап, қол қойған мемлекеттер аумағында үшінші мемлекеттердің, сонымен қатар Кеңес Одағының нормаларын қолдануға тыйым салынады». Мысалы, Белоруссия Республикасының Жоғарғы Кеңесінің қаулысында былай деп айтылған: Жоғарыда айтылған Келісімнің 11-бабын жүзеге асыру үшін қажетті шарттарды құру мақсатында Республика территориясында Белорусь Республикасы Конституциясының (Негізгі заңының) 72 бабы және «Белорусь Республикасындағы халық билігінің негізгі қағидалары туралы» заңының 3-бабында Белорусь Республикасының және КСРО заңдарын қолдану туралы ереженің орындалуын қадағалау туралы бекітілген. «Белорусь Республикасындағы халық билігінің негізгі қағидалары туралы» Белорусь Республикасының 1991 жылы 27 ақпандағы Заңының 4-бабында былай делінген: «КСРО заңдары, егер олар Белорусь Республикасының заңдарына қайшы келмесе, Белорусь КСР аумағында қолданыла алады». Қазақстан Республикасында да КСРО-ның кейбір жекелеген нормативті құқықтық актілері қолданылып келген болатын .
• Қазіргі кезде Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттерінің заңдарын үйлестірудің маңызды факторы болып Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Парламентаралық Ассамблеясының қызметі табылады. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің Парламентаралық Ассамблеясы 1992 жылғы 27 наурызда Армения, Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан, Өзбекстанның парламент басшылары қол қойған Алматылық келісім негізінде құрылды. Ассамблея сұрақтарды, ұсыныстарды талқылайтын, құжаттардың жобаларын қарастыратын кеңесші институт ретінде құрылды. 1993-1995 жылдары Азербайжан Республикасы, Грузия, Молдова Республикасының Парламенттері Парламентаралық Ассамблеяға мүше болды. 1999 жылы Алматылық келісімге Украина қосылды.
• 1995 жылы 26 мамырда Азербайжан, Армения, Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей Федерациясы және Тәжікстан Республикасы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің Парламентаралық Ассамблеясы туралы Конвенцияға қол қойды. Ол 1996 жылы 16 қаңтарда күшіне енді. 1997 жылы Молдова Республикасы Конвенцияға қосылды. Осы Конвенция бойынша, Парламентаралық Ассамблея мемлекетаралық орган ретінде танылады және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы органдары жүйесінде жетекші орындардың бірін алады.
• Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы қатысушы мемлекеттердің Парламентаралық Ассамблеясы туралы Конвенция БҰҰ-ның Жарғысына ұқсас келеді. Бұл Конвенцияға сәйкес, қатысушы мемлекеттер саяси, экономикалық, құқықтық және басқа салаларда өзара ынтымақтастықты ары қарай дамытуға ұмтыла отырып, 1994 жылғы 21 қазанда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекет басшыларының кеңесінде бекітілген Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын әрекетке қабілетті мемлекеттер бірлестігіне айналдырудың маңыздылығы және Достастықтың әсерлі интеграциялық құрылымын құрудың қажеттілігі туралы ережені назарға ала отырып, Парламентаралық Ассамблеяның Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының мемлекетаралық органы болып табылатынына келіседі.
• Аталған орган бірқатар маңызды қызметтер атқарады. Парламентаралық Ассамблея:
• а) әр түрлі салаларда қатысушы мемлекеттердің ынтымақтастығы сұрақтарын талқылайды және осы сұрақтар бойынша Мемлекет Басшылары Кеңесіне, Үкімет Басшылары Кеңесіне, басқа да органдарға өзінің ұсыныстарын жібереді;
• в) қатысушы мемлекеттердің заңдарын жақындатуға байланысты ұсыныстарды қабылдайды;
• г) ұсыныстық заң актілерін қабылдайды және сәйкес ұсыныстарымен оларды Конвенцияға қатысушы мемлекеттердің Парламенттеріне жібереді;
• д) Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шегінде бекітілген Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің Парламенттерімен шарттарды, ал сәйкес шешім болған жағдайда, Мемлекет Басшылар Кеңесі немесе Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Үкімет Басшылары Кеңесі қабылдаған немесе қатысуы олардың ортақ мақсаттарына жету үшін қалаулы болып табылатын Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттері қабылдаған, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Жарғысында бекітілген басқа да халықаралық шарттарды ратификациялау процедураларын синхронизациялауға қатысты ұсыныстарды қабылдайды; е) осы мемлекеттермен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберінде бекітілген халықаралық келісімшарттар жағдайлары мен қатысушы мемлекеттер заңнамаларының  сәйкестігіне байланысты ұсыныстарды қабылдайды.
• Парламентаралық  ассамблеяның  қызметінде  маңыздылығы жоғары болып Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің заңнамалық актілерінің жақындығы мен  үйлесімділігіне қатысты сұрақтар саналады. Бұл бағыт Парламентаралық  ассамблеяның қабылдаған жобалы заңнамалық актілері мен ұсыныстарының негізінде жүзеге асады. Ассамблея жұмыс жасаған уақытта 130-ға жуық заңнамалардың жақындығын  қамтамасыз ететін  ұлттық заңнамалық актілер мен ұсыныстар қабылдады (соның ішінде азаматтық, қылмыстық, қылмыстық-процессуалдық, қылмыстық іс жүргізу жобалы кодекстер). Бұған қоса, Ассамблея Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберінде бекітілген шарттардың келісімді ратификациялануына және Ұйымда қабылданған халықаралық шарттардың  ұлттық заңнамалармен сәйкестігіне әрқашан назар аударып отырады. Ұсынылған нормативтік құжаттар халықаралық құқықта таралады және тек мемлекеттер орындайтын ережелерден құралады, сонымен қатар мемлекеттердің өз ерік-жігерімен мүмкіндігінше орындалуға жатады, алайда ол міндетті емес.
• Парламентаралық ассамблея әр уақытта Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберінде қабылданған халықаралық шарттардың ұлттық заңнамалармен сәйкес болуына көңіл бөледі. Әлеуметтік саясат, адамдардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын қадағалау, гуманитарлық ынтымақтастық мәселелеріне қатысты шешімдер табуда Ассамблеяның ролі артып келеді. Ұлттық заңнамалық қызметте парламенттерге қолдануға және азаматтардың әлеуметтік құқықтарына кепіл болу, тұтынушылар құқықтарын қорғау, еңбек ресурстарының миграциясы, азаматтық тұлғаларды қорғау, әскери  тұтқындар  құқығы т.б. байланысты парламентаралық ассамблея қабылдаған жобалы актілер мен ұсыныстар парламенттерге ұлттық заңнамада  қолдануға жіберіледі.
• Достастық мемлекеттерінің талпынысы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы  мемлекетаралық шарттарда және конвенциальды құқықта, ұйымдастырушылық құжаттарда көрсетілген ұлттық құқықтың жүйесінің дәстүрлі жақындығын сақтап қалу болып табылады. Мысалы, жобалы азаматтық кодекс Ережесі достастық мемлекеттерінің ұлттық заңнамаларына үш бөліммен тасымалданды. 2000 жылы парламентаралық Ассамблея кеңесі секретариатының сараптамалық-құқықтық бөлімімен 60 тараудан және 1100 баптан тұратын  азаматтық сот ісін жүргізу жобалы кодексінің концептуальды жобасы жасалды.
• Жобалы кодексті жасауға қатысқан нидерландтық профессор Б. Саймонс Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде, соның ішінде Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Ресей Федерациясымен басымырақ, ал Түркіменстан азаматтық кодексі жобалы кодексімен азғантай мөлшерде үйлесімділік бар деп атап көрсетеді. Басқа елдер, соның ішінде Грузия басты көңілді  ұлттық тұрғыдан қарауға аударады .
• Қазақстандық және Ресейлік ғалымдар мен тәжірибелерге сүйенсек, Қазақстан Респуьликасы азаматтық іс-жүргізу заңнамасының жетілуінің перспективалық жолдарының бірі болып заңнаманы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберінде халықаралық доктринада тәжірибелі түрде жүзеге асыру болып табылады деп көрсетеді. Бүгінгі таңда ТМД-да 1961 жылы 8 желтоқсандағы азаматтық-соттық іс жүргізудің кеңестік негізіндегі 1963-1964 жылдар кезеңінде жүйеленген азаматтық іс-жүргізу заңнамасымен дәстүрлі жақындықты сақтау туралы ойы бекітіліп келеді. Бұл салалық заңнаманың жақындығының бір мысалы болып табылады, алайда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттері  қазіргі уақытқа дейін бір экономикалық, саяси және құқықтық жүйеде тығыз одақтық қатынаста болып келді.
• Ресей Мемлекеттік Думасының спикері Селезнев Г. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің бірлескен құқық шығармашылығының маңыздылығын көрсете отырып, 2002 жылы Қазақстанға келген сапарында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы және ЕврАзЭС шеңберінде  қабылданған заңдардың тиімділігін айтады. Оның мәліметтері бойынша олардың 80% Ресейдің ұлттық заңнамасында қолданылады .
• Парламентаралық ассамблеяға қатысушы парламенттермен ортақ мәдени біліктілік кеңістігін жүйелендіруді, ғылым және ғылыми-техникалық қызмет аясында үйлестірілген саясатты өткізуді қамтамасыз ететін заңдық механизм  құруға келісілген. Қоршаған ортаны қорғау төңірегіндегі бірігу серіктестеріне даму шарттары құрылып отырады. Достастық шеңберінде жемқорлық мен қылмыстылыққа қарсы күрес жүргізуге келісілген заңдық базалар жасалынады. Ерекше назар еркін  сауда базаларын қалыптастыру мәселелеріне аударылады.
• Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы қатысушыларының келісімшарттарының  негізі Парламентаралық Ассамблея бекіту процедураларының синхронизациясы бойынша ұсынысты қабылдайды. Достастық бойынша бекітілген келісім шарт Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің басшыларының және кеңес мүшелерінің шешімімен сәйкес келеді. Бұл келісім шарттар ортақ мақсатқа жету үшін құрылған. Бұл Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының /56/ жарлығында бекітілген.
• Әлеуметтік саясат мәселелері жөнінде шешімдерді өңдеуде үйлесімді жолдарды іздеу, сонымен қатар адам бостандықтары, негізгі құқықтың орындалуы жайлы мәселелерде Ассамблеяның рөлі өседі. Парламенттің ұлттық заңды шығару үрдісі әлеуметтік құқықтар мен азаматтардың кепілдіктерін, тұтынушылар құқығын, сонымен қатар жеке азаматтарды қорғауға негізделген. Парламент мүшелерінің ұсынысы негізінде ортақ мәдени білім кеңістігін, ғылым, ғылыми-техникалық саясат төңірігінде үйлестіретін заң шығару механизімін жасауға жәрдемдесу туралы келісімге жеткен. Қоршаған орта төңірегіндегі біріккен достастықтарды дамытуға жағдайлар жасалады. Достастық шеңберінде қылмыстылық және сыбайлас жемқорлықпен күресуге бағытталған  үйлесімді  заң  шығару базасы құрылады: 2000 жылдан 2003 жылға дейінгі уақытқа қылмыстылыққа қарсы мемлекетаралық бағдарлама қабылданды, халықаралық терроризммен күресуді заңға сүйене отырып қамтамасыз етуде біраз шаралар атқарылды: 2003 жылға дейінгі уақытқа Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттермен халықаралық терроризмге және басқа да экстремизм белгілеріне қарсы мемлекетаралық бағдарлама жасалып, бекітілді. 2000 жылы желтоқсанда Ассамблеяның пленарлық мәжілісінде 2005 жылға дейін достастықта ұлттық заң шығарушылық жақындығына және жобалы заң ғармашылығына қатысты перспективалы жоспар қабылданды, осы жоспарда осы бағдарламаларды жүзеге асыру шаралары көрсетілген. Қазіргі уақытта Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының парламентаралық ассамблеясы коммиссиялары оларды жүзеге асыру жұмыстарын жүргізуде.
• Кеңестің үнемі жұмыс істейтін әкімшілік органы болып парламентаралық ассамблея кеңесінің секретариаты табылады. Жобалы актілер мен басқа құжаттарды әзірлеу мен өңдеуде маңызды орынды парламентаралық ассамблея коммиссиясы алады: құқықтық сұрақтарға қатысты, экономика мен  қаржыға қатысты, адам құқықтары мен әлеуметтік саясатқа қатысты, аграрлық саясатқа қатты, экология мен табиғи ресурстарға қатысты, халықаралық достастық пен саяси сұрақтарға қатысты, қорғаныс пен қауіпсіздік сұрақтарына қатысты, ғылым мен білімге қатысты, мәдениет, ақпарат, спорт  пен туризмге  қатысты, жергілікті өзін-өзі басқару мен  мемлекеттік құрылым тәжірибелерін меңгеруге қатысты, бюджеттік бақылауға қатысты. Барлық тұрақты комиссияларға ереже бойынша әр парламенттен екі депутаттан кіреді. Негізгі жұмыс комиссиямен парламентаралық ассамблеяның штаб-пәтерінде жүргізіледі. Сонымен бірге шығаратын мәжілістерді өткізу тәжірибеленеді.
• Ассамблеяның жобалы заң актілері мен басқа құжаттарды жасауға парламентаралық ассамблеяның тұрақты комиссияларының достастық  органдарымен ынтымақтастығы көмектеседі. Құқықтық сұрақтар комиссиясы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы жеке құқығының орталығы құқықтық консультативтік кеңеспен өзара жұмыс жасайды. Экономика мен  қаржы комиссиясы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекетаралық статистикалық комитетпен, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы қатысушы мемлекеттерде шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту консультативті кеңесі, монополияға қарсы  саясат пен стандартизациялау, сертификаттау мен метрологияға қатысты мемлекетаралық кеңестерімен, Адам құқықтары мен әлеуметтік саясат комиссиясы еңбекке, халықты әлеуметтік қорғау, миграцияға қатысты консультативті кеңеспен, қоршаған орта мәселелеріне қатысты комиссия мемлекетаралық экологиялық кеңеспен жұмыс жасайды т.б. Достастыққа қатысушы мемлекеттер парламенттері арасындағы ақпараттық қатынасты дамыту үлкен маңызға ие. Парламентаралық ассамблея кеңесінің секретариатында ұлттық парламенттермен қабылданған Ассамблея қатысушы мемлекеттердің ұлттық заңнамалық ортақ қоры құрылды. Қордың ұлттық заңдық актілерін компьютендіру қорды қолданушылардың түрлі тақырыптық және басқа сұраныстарын орындауға мүмкіндік береді.
• Парламентаралық ассамблея өзінің қызметінің алғашқы жылдарынан бастап халықаралық парламентаралық ұйымдармен байланыс орнатты - Солтүстік кеңеспен (1993 ж наурыз), парламентаралық одақпен (1993 жылы маусым), Европарламентпен (1993 жылы қазан). 1993 жылдан  бастап парламентаралық ассамблея парламентаралық одақта бақылаушы мәртебесін алды. 1998 жылы қыркүйекте парламентаралық  одақтың  Мәскеуде өткен 100 - ші конференциясында «Евразия» геосаясаси тобы құрылды, оның  негізгі міндеті маңызды сұрақтар бойынша ортақ жолдарды жасаудың механизмін жасау, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттер парламенттік делегацияларының әсерлерін үйлестіруге арналған бірлескен  әрекеттер ұсыну болып табылады. 1999 жылы сәуірде парламент аралық ассамблея делегациясы парламентаралық одақтың 101-ші конференциясының жұмысына қатысты.
• Халықаралық парламентаралық ұйымдармен жүргізілген байланыстар уақыт өте келе нақты сұрақтарға қатысты бірлескен шараларға, ынтымақтастыққа ұласты. 1997 жылы маусымда Санкт-Петербургте парламентаралық Ассамблея кеңесі мен Европа кеңесі ассамблеясының парламенттік бюросы арасында бірлескен отырыс өтті, онда екі ассамблея арасында ынтымақтастыққа қатысты келісімге қол қойылды. Парламентаралық ассамблея делегациясы Еуропа кеңесі парламенттік ассамблеясының кезекті сессиясының жұмысына үнемі қатысып отырады. 1998 жылы маусымда парламентаралық ассамблея кеңесі мен парламенттік ассамблея бюросының Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастыққа қатысты ұйымы арасында бірлескен отырыс өтті, онда аймақтық қауіпсіздік мәселелеріне қатысты бағдарламалар жасау, өзара ынтымақтастық сұрақтары, ұлтаралық және басқа дауларды реттеу мен болдырмау шараларын жетілдіру, бейбітшіл қызметтерді дамыту талқыланды.
• 1998 жылы маусымда парламентаралық ассамблея кеңесі мен парламенттік ассамблея бюросының Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы арасында бірлескен арызға қол қойылды және парламентаралық ассамблея кеңесі секретариатымен бүкіләлемдік интеллектуалдық меншік ұйымымен ынтымақтастық меморандумы өтті. 1998 жылы желтоқсанда парламентаралық ассамблея мен Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы парламенттік ассамблея арасында ынтымақтастыққа қатысты хаттама жасалды. 1999 жылы қаңтарда Гватемалада парламентаралық ассамблея кеңесі мен орталық-американдық парламент арасында ақпарат алмасу ынтымақтастығы жөнінде келісімге қол қойылды. 1999 жылы маусымда БҰҰ штаб-пәтері Нью-Йоркте экономикалық және әлеуметтік сұрақтарға қатысты БҰҰ департаменті мен парламентаралық ассамблея арасында экономикалық, әлеуметтік, туыстық аймақта қатынастар орнату шараларына сәйкес меморандумға қол қойылуына байланысты салтанатты рәсім өтті .
• Парламентаралық Ассамблея қызметтерін ұйымдастыруды Ассамблея кеңесінің парламенттік жетекшілерінен тұратын делегация жүзеге асырады, олар бір жылда төрт рет өз отырыстарын жүргізіп отырады. Парламентаралық  Ассамблея мен оның кеңесінің арасында өтетін шараларға дайындықты Санкт-Петербургта орналасқан парламентаралық ассамблея кеңесінің секретариаты жүзеге  асырады.
• Парламентаралық Ассамблеяның баспа органы – «Ақпараттық бюллетень», онда Ассамблеяның және кеңестің ресми құжаттары, халықаралық журнал «Парламентаралық Ассамблея хабаршысы». Журналда парламентаралық Ассамблея мен ұлттық парламенттер қызметіне қатысты материалдар, өткізілген халықаралық конференциядағы, семинардағы қорытынды құжаттар, парламентаризм тарихы сұрақтарына қатысты мақалалар, шетел заң  шығармашылығының тәжірибесін қолдануға қатысты, ТМД қатысушы мемлекеттер заңнамалық актілеріне түсіндірмелер басылады.
• Ассамблеяның тағы басқа құжаттарының модельді заң актілерінің қабылдануында, өңделуінде және әзірлеуінде (Парламентаралық Ассамблеяның) ПАА-ның тұрақты комиссиялары маңызды рөл атқарады. Тұрақты комиссиялардың бірқатары жұмыс істейді: құқықтық мәселелер бойынша; экономика және қаржы жөнінде; әлеуметтік саясат және адам құқықтары бойынша; экология мен табиғи қорлар бойынша; қорғаныс пен қауіпсіздік жөнінде; ғылым мен білім бойынша; мәдениет, ақпарат, туризм мен спорт бойынша; сыртқы саяси мәселелер бойынша; мемлекеттік құрылымдар мен жергілікті өзін-өзі басқарудың тәжірибенің зерттелуі және бюджеттік бақылау бойынша.
• «Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы мемлекеттерінің серіктестігінің ғылым мен ғылыми-техникалық қызмет саласының негізгі қағидалары» туралы кепілдемелік заң актісі 1995 жылдың 15 мамырында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы қатысушы мемлекеттерінің Парламентаралық Ассамблеясы қаулысымен қабылданған, 1-ші бапта белгіленген қағидалар тек ғылым мен ғылыми-техникалық қызметі төнірегінде ғана емес, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы мемлекеттер ынтымақтастығының негізгі қағидалары белгіленген. Бұл:
• ұзақ уақытты мүдделер және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы мемлекеттердің қызметіндегі күш-жігерді біріктіру қажеттілігіне қатысты мақсаттардың сәйкес келуі;
• тараптардың мемлекеттік мүдделерді, ерекшеліктер мен қатысушылардың әрқайсыларының дәстүрлерін қадірлеу;
• халықаралық құқықтық нормаларға сүйенуді мойындау;
• ынтымақтасатын мемлекеттер мен ұйымдар үшін мүддесін ұсынатын мәселелердің бірлескен шешімдеріне тең құқылы қатысу;
• мемлекеттік және мемлекеттік емес бағыттардың серіктестіктен өзара пайда табумен қамтамасыз ету;
• тараптардың өзара жауапкершілігі;
• Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінің ерекшеліктерінің есепке алуы;
• «Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы мемлекеттердің ғылым мен ғылыми-техникалық қызметтің саласында серіктестіктің негізгі қағидалары» кепілдемелік заң актісі туралы №2 қаулы қосымшасында белгіленген және де осы құжат.
• Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының ортақ ғылыми-технологиялық кеңістіктің тұжырымдама жобасын  дайындау үшін Мемлекетаралық экономикалық комитетке бағытталған. Сонымен, «Ғылым туралы» РЗА-ның 10 бабында көзделгендей, егер ескерілген мемлекеттік заңнамаларға қарамастан, халықаралық келісімшарттармен серіктестіктің басқа шарттар мен ережелер бекітілсе, шарттар мен шарттар туралы бекітілген ережелерді қолдануын қарастырса, ғылым мен ғылыми-техникалық қызметі саласындағы серіктестік мемлекеттік заңнамалармен реттеледі.
• Тағы басқа табысты әсерлер мысалы ретінде «Мемлекеттік қызметтің негізгі қағидалары» туралы заң жобасын қарастыруға болады. Ол Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы қатысушы мемлекеттердің Парламентаралық Ассамблеясының он бірінші пленарлық мәжілісінде (№11-5 1998 жылдың 15 маусымындағы қаулысымен) қабылданған, 5-ші бапта мемлекеттік қызметтің негізгі қағидалары бекітілген, олар біздің мемлекетіміздің заңнамасына кірген болатын:
• 1) Конституцияның және заңдардың үстінен қараушылығы;
• 2) елдегі халыққа қызмет ету;
• 3) адам мен азаматтың құқықтар мен бостандықтардың басымдылығы;
• 4) ізгілік пен әлеуметтік әділеттік;
• 5) іскерлік пен құзіреттілік және т.б.
• Ұқсас нормативтік актілерді қабылдау Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы аумағындағы кодекстердің жобасын жасау әр түрлі заңға сүйенген жүйелердің өзара әрекеттесуі мен өзара ықпалдың әсер етуі туралы емес, бір заң жүйесіне сүйенген, бірақ әр түрлі шарттарда жұмыс істейтін мамандардың бірлескен жұмысы туралы, біздің алдымызда ұлттық заңға сүйенген жүйелер енді қалыптаса бастауын көрсетеді.
• Егеменді мемлекеттердің жаңа құқықтық актілерінің зерттелуі мынадай қорытындыларды жасауға негіздейді:
• - біріншіден, заңда мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық дамуын, мәдениеті мен салт-дәстүрін көрсететін ерекшеліктерін байқауға болады. Бұл жағдайлар заңға сүйенген доктрина мен тәжірибелерді жалпылайды;
• - екіншіден, көптеген құқықтық актілер, өздерінің ішіне заң шешімдерін қамтып, сипаты бойынша ахуалмен де, тарихи себептермен де ұқсас болып келеді;
• - үшіншіден, ұлттық мемлекеттердің заңдарында айырмашылықтар да бар, олар үйлесімді мәселелерді шешуді, әсіресе, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы мемлекеттерінің ортақ экономикалық кеңістігін құқықтық реттеуді қиындатады.
• 1995 жылдың 13 мамырдағы «Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы мемлекеттердің еңбек ресурстарының миграциясы» туралы кепілдемелік заң актісінің кіріспесінде жазылған: осы құжат Жалпыға ортақ адам құқықтары туралы Декларацияға, еңбекші-мигранттардың әлеуметтік қорғаудың серіктестігі туралы Экономикалық одақ және серіктестік жасауы туралы келісімшарты жағдайларына, БҰҰ-ның құжаттары адам құқықтары мен Халықаралық еңбек ұйымы шеңберінде қарастырылған қағидаларға негізделген.
• Кепілдемелік құқықтық акт Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында еңбек қорларының миграциясы жөнінде негізгі үйлестіруші заң шығару саясатының қағидаларынан тұрады, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы еңбек миграциясы процессін реттеу (заңдастыру) мақсаты болып; кез келген жерде болмасын еңбекші-мигранттардың құқықтарына кепілдікпен қамтамасыз ету; Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде ұлттық заңның жасалуына мүмкіндік туғызу, еңбектік миграция төңірегіндегі мемлекетаралық келісімдерінің шешімін қорытындылау. Бұның бұрынғы Кеңес Одағы елдерінің азаматтары үшін мәні айрықша болды. Өйткені, олардың көбі өз Отандарынан алыс жерде жұмыс істеді және елдің ыдырауынан кейін, кенеттен, азаматтығы жоқ тұлғаларға немесе шетел азаматтарына  айналыды.
• «Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы қатысушы мемлекеттерінің нормативтік құқықтық актілері туралы»  кепілдемелік заң актісі (бұдан әрі-НПА туралы РЗА). Осы құжаттың кіріспесінде белгіленген: құқықты мемлекетті жасау үшін демократияның дамуы, құқықтық реттеудің тиімділігін арттыру, құқықтық тәртіппен қамтамасыз етілуі, тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғау міндетті болып және олардың нормативтік құқықтық актілері сапалы болуы керек, олардың жасалу тәртібі, шығарылуы, түсіндірілуі және қолданылуы өте маңызды болып келеді. Мұнда мемлекеттердің ұқсас заңдары Конституцияға негізделеді және алға қойған мақсаттарға жету үшін мүмкіндік жасайды. Бұл оның дәл тұжырымдары туралы емес, Кепілдемелік заң актісінің концептуалды бағытталғандығын білдіреді.
• Қазақстан Республикасында Президент нормативтік құқықтық актілерді шығаруы бойынша өкілеттікке ие болады: заң күші бар жарлықтар, тіпті Конституциялық заң. Егер Қазақстандық ғалымдардың Президенттің ұлғаймалы заң шығаруына түсінушілікпен қараса, Ресей Федерациясында Президенттің заң шығару саласындағы өкілеттіктің жоғарлауына, керісінше, басқаша қарайды. Осылай, В.С.Нерсесянц ерекше ілтипат деп Ресей Федерациясының Президентінің актілері мен федералды заңдар арасындағы  бәсекелестік лайық деп санайды. Конституцияның 90-бабына сәйкес, бүкіл РФ территориясына тең орындалуына міндетті РФ Президентінің жарлықтар мен қаулылары «РФ Конституциясына және федералдық заңдарға қарама-қайшы болмауы тиіс». Кейде, заңдағы үлкен кемшіліктердің болуынан бұл жерде құқықтық мемлекеттің шеңберінде құқықтың қайнар көзінің иерархиясының (Конституция-заң-жарлық және т.б.) қағидасы анық бұзылған. Осы қағида басқа тұжырымды талап етті, атап айтқанда: «РФ-ның Президентінің жарлықтары және қаулылары федералды заңдар негізінде және РФ Конституцияны орындау мақсатында шығарады». Ғалымның айтуы бойынша, заңды норма жасау не болғанын, сонымен бірге неткен нақты себептер сілтемейтінін, жоғарғы өкілетті органның рөлін құнсыздайтынын және заңның үстінен қараушылығының қағидасы күмәнданатынын анық көруге болады. Нақ сол нормативтік актілердің барлық жүйесінің ортақ заңға сүйенген негіздері бұзылады .
• Қазақстан Республикасы мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының басқа елдерінің ұсыныстық (моделдік) заңнамалық акті негізінде қабылданған мемлекетішілік нормативтік құқықтық актіні салыстыру Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің ұлттық заңнамалары үшін құқықтық қағидалары мен қайнар көздерінің, құқықтық мәдениеті мен құқықтық шығармашылығы және құқық қолдануының ортақтығы тән болып табылады. Әртүрлі құқықтық отбасылардың әсерлерін теріске шығармастан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы аясында өзіндік құқықтық ортақтықтығы туралы сөз қозғауға болады, ол бір жағынан олардың заңнамаларын жақындатуға және шарттарды, келісімдерді қолдану саласын кеңейтуге арналған жалпы бағытты, екінші жағынан - біріздендірілген және модельдік актілерді анықтайды .
• Салыстырмалы түрде жақында құрылған ЕурАЗЭС парламентаралық Ассамблеясы белсенді қызметке кірісті, ол бірлестік елдерінің ұлттық заңнамаларын үйлестіруде бұдан да маңызды, әрі үлкен рөл атқара алады.
• Қорытынды
• ТМД жеріндегі халықтар сөйлейтін тілдер. ТМД-да тұрушы негізгі халықтардың тілдері 130-ға жуық. Ол тілдерде сейлейтін кейбір халықтардың ТМД-даң тыс жерлерде өз мемлекеті бар. ТМД елдерінің тілдері шығу тегі, типологиясы, сөйлеушілердің саны, жазу дәстүрі жағынан бір-бірінен ерекше. ТМД елдерінің тілдері шығу тегі (генетикалық туыстығы) жағынан мынадай топтар мен семьялардан тұрады:
• Үндіеуропа тілдері, оған:
• армян тілі;
• шығыс славян тілдері — беларусь, орыс, украин тілдері;
• герман тілдері — идиш тілі;
• иран тілдері — белудж тілі, Памирдегі шығыс-иран тілі, курд, осетин, тәжік, талыш, тат, памир тілдері;
• жаңа үнді тілдері — цыган тілі;
• роман тілдері — молдова тілі кіреді.
• Кавказ (ибери-кавказ) тілдері, оған:
• абхаз-адыгей тілдері — абазы, абхаз, адыгей, кабарды-черкес тілдері;
• Картвел тілдері — грузин, зан, сван тілдері;
• дағыстан тілдері — авар, андий тілдері; лезгин тілдері; цез тілдері;
• нах тілдері — бацбий, ингуш, чечен тілдері кіреді.
• Қытай-тибет тілдері, оған дүнген тілі кіреді.
• Монгол тілдері, оған: бурят, калмак тілдері кіреді.
• ТМД-ның тарихына көз жүгіртер болсақ, ол 1991 жылы Беларуссия, Ресей және Украина республикаларының бастамасымен құрылды. Дәл қазіргі уақытта оның құрамында жоғарыда атаған мемлекеттерді айтпағанда, Қазақстан, Әзірбайжан, Грузия , Қырғызстан, Молдова, Тәжікстан және Өзбекстан бар. Бұдан бөлек, ассоцияциялық мүше ретінде Түркіменстан да кіреді. Тоқсаныншы жылдардың басында посткеңестік мемлекеттердің басым бөлігі ТМД-құрамына өтіп жатқанда, Грузия әліптің артын бағып, біраз уақыт бойы басқалары жасап жатқан шешімге тәуекел етпей отырды. Тек 1994 жылы ғана бұрынғы Кеңес Одағының құрамындағы соңғы мемлекет ретінде ТМД-ға қосылды. Егер де, Грузия өзінің шешімін орта жолда өзгертпейтін болса, ол ТМД-ның құрамына соңғы болып өтіп, бірінші болып шыққан мемлекет ретінде қалады.Айта кететін бір мәселе, бүгін Бішкекте басталған ТМД-ның саммитіне Украина президенті Виктор Ющенко да келген жоқ. Ресейлік ақпарат құралдарының таратқан мәліметіне қарағанда, Ющенко іс-сапармен Италияда жүр. Бұдан басқа, оның Бішкек саммитіне келмеу себебін, 7-ші желтоқсан күні өтетін Жоғары Рада сайлауына дайындық жүргізуімен байланыстырған. Ресми Мәскеу Киевтің ТМД-ның құрамынан шығатындығына байланысты өтініш бермегендігін мәлімдеді.