Еңбек құқығының пәні мен қызметі

Қорғау  функциясы  еңбек жағдайының жоғары  деңгейін,  еңбек заңдарының нормаларын орындауға  бақылау жүргізуді қамтамасыз етуге, еңбек  заңдарының  бұзылған  ережелерін  қалпына  келтіруге, еңбек дауларын шешуге бағытталған. Шаруашылық-өндірістік  функция  өндірістің  тиімділігін, еңбектің  өнімділігін  көтеруді,  еңбек  ресурстарын  ұтымды пайдалануды,  еңбек  тəртібін  нығайтуды  қамтамасыз  етуге бағытталған.

Тəрбиелеу  функциясы  еңбек  тəртібін  сақтауды  талап  етуден, материалдық жəне  моральдық жауапкершілік мəселелерінен көрініс табады.

  Бұл  қатынастардың қатысушылары  болып  бір  жағынан  қызметкер – жұмыс  беруші, еңбек  ұжымы –  жұмыс  беруші  табылса,  екінші  жағынан – еңбек дауларын  қарау  жөніндегі  орган  табылады.  Бұл  қатынастар  іс жүргізушілік  сипатқа  ие,  себебі  олар  еңбек  дауын  шешудің материалдық жағына  емес,  оны шешудің  процедурасына  қатысты болады. Аталған қатынастардың барлығы еңбек құқығының пəні болып табылады. Ал қызметкер мен жұмыс берушінің  арасындағы  еңбек қатынастары  еңбек  құқығының  басты  пəні  бола  отырып,  өзімен тығыз  байланысты  өзге  де  қатынастардың  туындауына  əсер  етеді. Бұл  қатынастардың  кейбіреулері  еңбек  қатынастарымен  қатар туындап,  тоқтатылады.  Ал  басқалары (мысалы,  еңбек  дауларына қатысты  қатынастар)  қызметкердің  қызметі  барысында туындамауы  да  мүмкін.  Мұндай  қатынастар (мысалы,  еңбек

дауларына  қатысты)  қызметкердің  жұмысы  барысында  туындамауы мүмкін жəне көп жағдайда туындамайды да. Олар тек көрнеу зиян тигізген жағдайда орын алады. Сонымен,  қазіргі  кезде  еңбек  құқығының  пəнін  қоғамдық қатынастардың екі тобы құрайды: қиындықтарға  ұшыраған  кезде  олардың  рөлі  ерекше.  Тəжірибе көрсетіп  отырғандай,  жұмыс  іздеуге  қатысты  жəрдемді  көп жағдайда  əйелдер,  оқу  мекемелерін  жаңадан  тəмамдаған  жастар, жұмыстан қысқартылған қызметкерлер қажет етеді. Жалпы алғанда жұмысқа  орналасуға  қатысты  қатынастар  еңбек  қатынастарының алдында  жүреді.  Бұл  ретте  жұмысқа  орналастыру  жөніндегі органдар  кадрларды  қажет  ететін  ұйымдар  мен  белгілі  бір мамандық,  біліктілік,  лауазым  бойынша  жұмысқа  орналасуды қалайтын  азаматтардың  арасында  делдалдық  функцияларды атқарады.  Ең  басты  міндетті –  жұмысқа  орналастыруды –  шешу үшін  халықты  жұмыспен  қамту  жөніндегі  мемлекеттік  қызмет органдары  аумақтардағы  жəне  нақты  ұйымдардағы  бос  жұмыс орындары мен қызмет туралы мəліметтер жинағына ие болады; қадағалау жəне бақылау органдарының жұмыс берушімен еңбек  заңдарын  жəне  еңбекті  қорғауды  сақтау  мəселесіне қатысты  қатынастары. 

Бұл  қатынастар  құзыретті  органдардың ұйымдарда  еңбекті  қорғау  жөніндегі  заңшығарушылық  жəне  өзге де  нормативтік  актілердің  жəне  еңбек  туралы  заңдардың, қауіпсіздік  техникасының  жəне  еңбектің  өзге  де  қауіпсіз жағдайларының  сақталуына  қадағалау  жасау  қызметі  барысында туындайды. Мысалы, мұндай органдардың қатарынан  санитарлық эпидемиологиялық  қызметті,  өрт  инспекциясын  жəне  т.б.  атауға болады.  Еңбек  заңдарының  сақталуына  жалпы  қадағалауды прокуратура  органдары  жүзеге  асырады.  Еңбекті  қорғауға  жəне еңбек  заңдарының  сақталуына  қадағалауды  жүзеге  асыру процесінде бұл органдар ұйымдармен, кəсіпорындармен құқықтық қатынастарға  түседі.  Бұл  қатынастар  өз  бетімен  пайда  бола бермейді,  олар  еңбекті  қорғау  жəне  қызметкерлердің  құқықтарын қорғау  қажеттігіне  байланысты  туындайды.  Сондықтан,  аталған қорғаушылық  қатынастар  қосымша  санатқа  жатады.  Алайда,  бұл қатынастар  кəсіпорынның жұмысы  басталмай  тұрып  та  туындауы мүмкін (мысалы,  ұйымды  ұйымдастыру  жəне  қайта  өңдеу кезеңінде еңбекті қорғауға алдын ала қадағалау жасау);

Өндірісте  кадрларды  дайындау  немесе  біліктілікті көтеруге қатысты қатынастар. Бұл қатынастар азаматтардың жеке, бригадалық немесе курстық

білім  алу  кезінде  жұмыс  мамандықтарын  алуымен  қатысты туындайды.  Əдетте  мұндай  білім  алмастан  бұрын  олар  дербес жұмыс істеумен айналысады. алынбайды.  Мұндай  жағдайда  тапсырыс  беруші  үшін  еңбек

үрдісіне қарағанда еңбектің нəтижесі маңыздырақ болады; қызметкерге  оны  жұмыстан  босату  жөнінде  бұйрық жарияланған  жəне  оның  қолына  еңбек  кітапшасы  берілген  кезде тоқтатылады.

Еңбек  құқығы  еңбек  қатынастарымен  қатар  осы қатынастардан  туындайтын  жəне  олармен  тығыз  байланысты қатынастарды да реттейді. Олар:

1.  еңбек   ұжымының  жұмыс  беруші  жəне  оның басшылығымен  арасындағы  еңбек-əлеуметтік  сауалдар бойынша   қатынастары.  Олар  негізінен  өндірісті  ұйымдастыру жəне  ұжымды  басқарумен  байланысты,  сонымен  қатар,  нақты ұйымдағы  еңбек  жағдайына,  қызметкерлерге  жағдай  жасаудың материалдық-тұрмыстық  жəне  мəдени   нысандарын  жақсартуға, ұйымның  қорын  ұтымды  пайдалануға,  еңбекті  нормалауға  жəне қызметкерлердің ұжымдық жəне жеке мүдделерін көздейтін өзгеде мəселелерге  байланысты  болады.  Бұл  еңбек  қатынастары  жеке жəне  ұжымдық  еңбек  шарттарының  негізінде  туындайды.  Осы  шараттар тараптардың арасында белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруға  қатысты  өзара  міндеттемелерінің  туындауына   да  негіз болып  табылады.  Бұл  қатынастар  еңбек  құқығының  басты  пəні – еңбек қатынастарына қатысты қызметтік рөлді атқарады  жəне еңбек қатынастарын  ұйымдастыруға,  оларды  нақты бір қоғамдық ға бағытталған;

2.  кəсіподақ  органының  қызметкерлердің  мүдделерін  қорғау, еңбекке  ақы  төлеу  жəне  əлеуметтік  кепілдіктер  мəселелері бойынша  жұмыс  беруші  жəне  оның  басшылығымен арасындағы қатынастары;

3.  азаматтарды  жұмысқа  орналастыруға жəне  жұмыс  іздеп жүрген  азаматтарды  жұмыспен  қамтуды  қамтамасыз  етуге қатысты  қатынастар.  Бұл  қатынастар  азаматтардың  өздерінің қабілетіне жəне кəсіби дайындығына сай жұмыс табу мақсатында, жеке  мүдделері  мен  қоғамдық  қажеттіктерді  ескере  отырып, мемлекеттік органдарға жүгінуімен қатысты туындайды.

Қазақстан Республикасында  жұмысқа  орналастыру  жөніндегі  органдар жүйесінің  болуы  азаматтардың  еңбекке  қатысты  конституциялық

құқығын  жүзеге  асыруға  жағдай  жасайды.  Əсіресе,  азаматтар жұмыссыз  қалған жағдайда жұмыс іздеуге немесе  өздерінің жаңа мамандығы бойынша кəсіби  дайындықтан өтуге қатысты міндеттемелер де  тоқтатылады,  яғни,  құқықтық  қатынастар тəмамдалады;

ə)  еңбек  қатынастары –  бұл  нəтижесінде  жұмыс  беруші  еңбек өнімін, ал қызметкер еңбек шартының жағдайларына қарай белгілі бір ақы алатын   ақылы қатынастар;

б)  еңбек  қатынастары  ерік білдірудің белгісі  болып  табылады, яғни,  еңбек  жəне  еңбек  қатынастары  мəжбүрлі  түрде  жүзеге асырылмайды,  ал  қызметкер  мен  жұмыс  беруші  өз  қалаулары бойынша серіктерді,  еңбек жағдайын  жəне  т.б.  таңдай  алады. Еңбекті таңдау кезіндегі ерік білдіруге дəлел ретінде қызметкердің жұмысқа тұрардағы өтінішті  өз  қолымен толтыратынын  жəне жұмыс берушінің осы өтінішке  қол қоя  отырып,  қызметкерді қызметке алу туралы еркін білдіруін келтіруге болады;

в)  қызметкердің  еңбек  тəртібіне  бағына  отырып  еңбек ұжымына  қосылуын  білдіреді.  Бұл  дегеніміз,  еңбек  белгілі  бір ішкі  еңбек  тəртібі  жағдайында  жүргізіледі.  Ішкі  еңбек  тəртібінің ережелерінде  еңбек  ұжымы  мүшелерінің  бірлескен  қызметінің жағдайлары  жəне  тəртібі  белгіленеді.  Ішкі  еңбек  тəртібінің  өзіне тəн  элементі  болып  қызметкердің  еңбек  қызметі  үрдісінде жұмыс берушінің,  тікелей  басшылықтың  өкіміне  бағынуы  табылады.  Бұл элемент еңбекпен байланысты өзге қоғамдық қатынастарда көрініс таппайды.  Бұл  кезде  орындаушы  еңбек  режиміне  бағынуға  емес, өнімді уақтылы жəне сапалы дайындауға міндетті. Мысалы, қысқа мерзімді  жалдау  шарты  бойынша  адвокат,  аспаз  немесе құрылысшы  жұмысқа  тартылған  кезде  жұмысты  орындаушының өзі немесе оның  бригадасы  істей ме, олар жұмыс уақытында  əлде түнде жұмыс  істей ме жəне  осы  сияқты жағдайлар жұмыс беруші үшін  аса  маңызды  емес,  оны  толғандыратын  басты  мəселе – жұмыстың уақтылы жəне сапалы орындалуы;

г)  еңбек  қатынастары  ерекше  заңды  фактпен  –  еңбек шартымен,  келісіммен,  лауазымға  сайлау  туралы  актімен  байланысты;

д) мамандығына, біліктілігіне, лауазымына қарай жұмысқа  тікелей  қатысудың қажеттігімен байланысты;

е) жұмысқа  іс жүзінде қабылданған кезден басталады. Еңбек құқығы қатынастарында жұмысқа  қабылдау бұйрықпен рəсімделеді  жəне  қызметкерді  кəсіпорынның  штатына  тұрақты,  уақытша немесе маусымдық жұмысқа  алумен жүзеге асырылады.

 Еңбекпен  байланысты  өзге  де  қатынастарда  жұмысты  орындаушы  штатқа  Қарулы  Күштерде,  ішкі  істер   органдарында,  шекаралық  əскерде,  ішкі  жəне  сыртқы  барлауда  əскери  міндетін  өткеру  еңбек  құқығының  пəніне  жатпайды,  олар  əкімшілік  құқықтың  пəнін құрайды.  Аталған  органдардағы  қызмет  қарапайым  жұмыс  пен еңбек  қатынастарының  шеңберінен  шығып  кетеді.  Бұл  қызмет мемлекеттің қорғаныс функциясын орындаумен байланысты.

          Сонымен, еңбек құқығының пəні болып тек еңбек емес, сонымен қатар  еңбек  үрдісіндегі  еңбек  қатынастары  жəне  олардан туындайтын, еңбекке қатысы бар қатынастар да табылады.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазақстан Республикасының  Конституциясына сəйкес адамның  жəне  азаматтың  маңызды  құқықтары  мен  бостандықтарының қатарына  ҚР «Қазақстан  Республикасындағы  еңбек  туралы» заңында бұл заңның  реттейтіні тура аталып көрсетілген. Қазақстан Республикасының Конституциясына  сəйкес  əркімнің еңбек  ету  бостандығына,  қызмет  пен  кəсіп  түрін  еркін  таңдауына құқығы  бар.  Еріксіз  еңбекке  соттың  үкімі  бойынша  не  төтенше жағдайда  немесе  соғыс  жағдайында  ғана  жол  беріледі.  Əркімнің қауіпсіздік  пен  тазалық  талаптарына  сай  еңбек  ету  жағдайына, еңбегі  үшін  нендей  бір  кемсітусіз  сыйақы  алуына,  сондай-ақ

жұмыссыздықтан  əлеуметтік  қорғалуға  құқығы  бар (ҚР Конституциясының 24-бабы). ҚР «Еңбек  туралы»  заңында  осы  заңның «Қазақстан Республикасындағы  азаматтардың  еңбек  бостандығына  қатысты  конституциялық  құқығын  жүзеге  асыру  барысында  туындайтын

еңбек қатынастарын реттейтіні» көрсетілген. Қазақстан  Республикасындағы  еңбек  бостандығына  қатысты конституциялық  құқық,  ең  алдымен,  əрбір  адамның  өзінің жұмыс күшін (немесе  еңбекке  қабілетін)  өзі  дербес  жұмсауынан, мүдделеріне,  кəсіби  дайындығына,  өзінің  мүмкіндіктері  мен

қалауына  қарай  кəсіп  түрі  мен  қызмет  түрін  еркін  таңдауміндетті,  ал  жұмыс  беруші –  тұрақты  түрде  жалақыны  төлеп отыруға жəне еңбек заңдары  мен еңбек шартын сақтауға міндетті.

ҚР «ҚР еңбек  туралы» заңының 2-бабы бойынша:

1.  Қазақстан   Республикасының  еңбек  туралы  заңдары Қазақстан  Республикасының   Конституциясына  негізделеді  жəне  осы  Заң  мен   қызметкерлердің  жекелеген   санаттарының еңбек  қатынастарын  реттейтін,  нормалары  осы  Заңның нормаларынан  төмен  бола  алмайтын  өзге  де  нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

2. Қазақстан  Республикасы бекіткен халықаралық  шарттардың осы Заңның жəне  еңбек  туралы  өзге  де  нормативтік   құқықтық  актілердің алдында артықшылығы бар  жəне  халықаралық шарт бойынша оны қолдану Қазақстан Республикасының  заңы шығарылуы  талап  етілген жағдайларды қоспағанда, олар тікелей қолданылады.