Горнпеака

Облыс бойынша орташа 1 агроқұрылымға жалпы өнімнің көлемі және пайдалық деңгейінің төмендеу тенденциясы байқалады.

Бұл көрсеткіш 2001-2005 жылдары 838,9 мыңнан 441,8 мыңға дейін, яғни екі есе аралығында ауытқыған. Ең төменгі көрсеткіштер 2001, 2005 жылдары байқалған яғни тиісінше 534,8 млн, 441,8 млн.тенге болған. 2004 жылы 2001 жылмен салыстырғанда пайдалылық деңгейі 2,2 есеге төмендеген.

Агроқұрылымдар жер көлемінің ұсақтылығы, жалпы өнім шығымының төмендегі агротехнология бойынша орындалуға тиісті агротехникалық шараларды үздіксіз, дер кезінде орындалуын қамтамасыз ете алмайды. Осының салдарынан өндірістің тиімділігі төмен, бәсекеге қабілетсіз болып қалыптасқан.

Мақта өсірудің экономикасынан белгілі болғандай, ірілендірілген шаруашылықтардың ұсақ агроқұрылымдардан артықшылығы сол, барлық өндіріс факторларын -жерді, капиталды және еңбекті пайдалануда озық және тиімді экономикалық, басқа да тәсілдерді қолдануға кең мүмкіндік береді.

Мақта саласының соңғы  жылдардағы тиімділігі негізінен рынокта қалыптасқан шитті мақтаның орташа конъюктуралық сату бағасына тікелей байланысты: 2001 жылы- 43750 тенге/тонна, 2002-50400, 2003 -72600, 2005 жылы- 43300 және 2006 - 48000 тенге/тонна.

Осы және басқа бағаларға байланысты шитті мақтаның пайдалылық деңгейі 2003 жылы 40,5% тең болған болса, 2004 жылы 5,4% төмендеген.

3. “Мырзакент” корпорациясы ЖШС әріптестік қатынастағы шаруа (фермер) қожалықтарының параметрлерін зерттеу.

Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтаарал ауданында орналасқан “Мырзакент корпорациясы” ЖШС – мен 345 шаруа (фермер) қожалықтары арасында фъючерстік келісім-шарт жасалып мүліктік кепілдікке ауылшаруашылық жер пайдалану құқығы қойылған. Жалпы егістік көлемі 1980,8га, шаруа (фермер) қожалықтарының мақта алқаптарының көлемін статистикалық топтау әдісімен зерттеулер мен сараптаулар жүргізгенімізде төмендегідей нәтижелер алдық.

3-кесте Шаруа (фермер) қожалықтары мақта алқаптарының орташа өлшемдері және үлесі туралы мәліметтер

Топтардағы мақта алқабының  мөлшері, га	Шаруа (фермер) қожалықтары		Жалпы мақта алқабының көлемі;		Орташа мақта алқабының мөлшері, га
	Саны	Үлесі, %	Га	Үлесі, %
0-3,0	87	25,4	186,2	9,4	2,14
3,1-5,0	95	27,7	428,3	21,6	4,50
5,1-7,0	83	23,6	511,6	25,8	6,31
7,1-10,0	53	15,5	444,4	22,5	8,23
10,1-15,0	20	5,8	272,7	13,8	13,64
15,1-20,0	5	1,4	89,7	4,5	17,94
21 және артық	2	0,6	47,7	2,4	23,83
Барлық	345	100,0	1980,8	100,0	5,74

Жоғарыдағы 3- кестеде келтірілгендей, зерттелген 345 шаруа (фермер) қожалықтарының 3 гектарға дейін мақта егістігі бар шаруа (фермер) қожалықтарының саны 87 немесе олардың үлесі төрттен бірін құрайды, 5 га дейін -182 немесе 53,1 % (өсіммен топтастыру есебімен қорытынды), 7 га дейін 263 немесе -76,4%, 10га дейін 316 немесе 91,9%. Жалпы шаруа (фермер) қожалықтарының жер көлемі 1980,8 га, орташа мақта алқабының мөлшері 5,74 га құрайды.

Төменде шаруа(фермер) қожалықтарының мақта алқабы және орташа мөлшері бойынша топтаудың нәтижесі келтірілген. 0-3 га-ға дейін мақта алқабы бар шаруа (фермер) қожалықтарының жалпы егістік алқабы 186,2 га немесе үлесі -9,4%, орташа мөлшері -2,14 га құрайды.

0-5 га дейін -614,5 га, үлесі -31,0 %, орташа мөлшері - 3,37 га;

0-7 га дейін -1125,8 га, үлесі 56,8 %, орташа мөлшері - 4,28га;

0-10 га дейін дейін -1570,2 га, үлесі -79,3%, орташа мөлшері -4,97га;

Мақта алқабы жер көлемінің ұсақтығы (2,14; 3,37; 4,28; 4,97га) оның контурының шектеулі болуы, негізгі құралдар мен қаржының, жалпы өнімнің одан түсетін табыс мөлшерінің аздығы қазіргі заманғы бәсекелестік қабілетінің негізі болып тұрған инновациялық, техникалық жетістіктерді, жоғары өнімділікпен жұмыс істейтін техниканы агроөндіріске жүйелі, кең түрде ендіру әлеуеті арасында қарама-қайшылықтар туындатып фъючерстік келісім- шарт міндеттемелерін орындай алмаған.

4- кесте. “Кетебай” ӨК мақта өсірудің экономикалық тиімділігі туралы мәліметтер

№	Көрсеткіштер	жылдар			Орташа 3 жылда (2003-2005 ж.ж)
		2003	2004	2005
1	Жалпы сатылған өнімнің құны, млн. тенге (нақты қолданыстағы бағада)	129,3	80,4	90,7	110,1
2	1 га-дан алынған қаржы түсімі, мың тенге.	141,2	89,3	103,1	111,2
3	1 тұрақты жұмысшыға өндірілген өнімнің құны, мың тенге	353,9	228,9	264,4	256,7
	Пайдалылық деңгейі, % де	42,9	31,0	33,6	35,8
Негізі: “Кетебай” ӨК бухгалтерлік балансы негізінде құрастырылған.

Өндірістік кооперативтің жалпы сатылған өнімнен алынған табысы 3 жылда (2003-2005ж.ж) 80,4-129,3 млн. тенге аралығында ауытқыған, орташа көрсеткіш 100,1 млн. тенгеге тең. Осы көрсеткішке байланысты 1га егістіктен алынған түсімі, 1 тұрақты жұмысшыға өндірілген өнімнің құны, пайдалылық деңгейінде де ауытқулар бар.

Орташа 3 жылда (2003-2005ж.ж) 1 га-ның қаржы түсімі-111,2 млн. тенгені, 1 тұрақты жұмысшыға өндірілген өнімнің құны 256,7 мың тенгені, ал пайдалылық деңгейі 35,8% құраған.

Мақта шаруашылығының ең қауырт кезеңі сәуір - мамыр айларының аралығы. Осы мерзімде кооперативте еңбек, техника және қаржы ресурстарын шоғырландыру арқылы тиімді пайдалану агротехникалық шараларды қысқа мерзімде, сапалы және аз шығындармен орындауға мүмкіндік береді. Жерді шит себуге әзірлеу және шит себу кезеңінде техника түрлері шоғырландырылады. Агрегаттар 5-6 бірліктен жасақталған отрядтарға топтасып жоғары өнімділікпен жұмыс атқарады. Дәл осындай жинау –тасымалдау отрядтары мақта жинау маусымында ұйымдастырылады.

“Кетебай” ӨК–де жылдық нәтижеге орай мамандар мен жұмысшыларға табысқа қосқан үлестеріне сәйкес қосымша еңбекақы төленеді. 2003 жылдың түпкі нәтижесі бойынша жалпы жиналыс 20048 мың тенге қосымша ақы төлеуге шешім қабылдаған. Жалпы кооператив бойынша қосымша ақыны есептеу үшін үш түрлі коэффицент пайдаланылады. Яғни ең маңызды шешуші рөлге ие мамандар үшін (механизаторлар, сушылар және мамандар) -1,9, тұрақты жұмысшылар -1,2 және басқалар 1,0;

Осы жолмен есептегенде барлық жұмыс істеуші 437 адамның 130-на 1,9 коэффицентпен қосымша ақы төленген. Екінші топтағы жұмысшыларға 11117 мың тенге, орташа 36,8 мың тенгеден қосымша ақы төленген. Өндірістік кооперативтің пайдалылық деңгейінің жоғарлылығы шаруашылықты ұдайы дамытып, жұмысшыларды материалдық тұрғыдан қызықтыруға мүмкіндік туғызған.

Бұл өз ретінде “Кетебай” елді мекені оның тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартты.

 

4-кесте. Орта тауарлы оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдардың өндірістік –экономикалық көрсеткіштері

Параметр өлшемдері	орта тауарлы (рационалды) агроқұрылымдар варианттары
	1	2	3	4
Мақта алқабы, га	130-195	195-260	260-325	325-390
өнім, ц/га	24,0	25,0	26,0	27,0
Жалпы өнім, тонна	312-468	488-650	676-845	878-1053
Орташа жұмысшылар саны, адам	26-39	39-52	52-65	65-78
Жалпы өнімнің құны, млн.тенге	15,0-22,5	22,5-31,2	31,2-40,6	40,6-50,5
1га мақта алқабынан  түсім, мың тенге	115,2	120,0	124,8	129,6
1 орташа жұмысшыға түсім, мың тенге	576,9	576,9	600,0	624,6
1 тонна шитті мақтаның сату бағасы, мың тенге	48,0	48,0	48,0	48,0
1 тонна шитті мақтаның өзіндік қүны, мың тенге	44,0	40,0	38,0	37,0
Пайдалылық деңгейі, %	9,1	20,0	26,3	29,8
Баптау тракторының саны, бірлік	2-3	3-4	4-5	5-6
Шынжырлы трактор саны, бірлік	2	3	4	5
Мақта жинайтын мәшинелер саны, бірлік	2	2	3	4
Тіркемелер саны, бірлік	6	6	9	12

5-кесте. Ірі тауарлы оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдардың өндірістік- экономикалық көрсеткіштері

Параметр өлшемдері	Ірі тауарлы (оптималды) агроқұрылымдар варианттары
	1	2	3	4
Мақта алқабы, га	390-455	455-520	520-585	585-650
өнім, ц/га	28,0	28,0	29,0	30,0
Жалпы өнім, тонна	1092-1274	1274-1456	1508-1697	1755-1950
Орташа жұмысшылар саны, адам	78-91	91-104	104-117	117-130
Жалпы өнімнің құны, млн.тенге	52,4-61,2	61,2-69,9	69,9-81,5	84,2-93,6
1га мақта алқабынан  түсім, мың тенге	134,4	134,4	139,2	144,0
1 орташа жұмысшыға түсім, мың тенге	671,8	672,5	672,1	719,7
1 тонна шитті мақтаның сату бағасы, мың тенге	48,0	48,0	48,0	48,0
1 тонна шитті мақтаның өзіндік қүны, мың тенге	37,0	37,0	36,0	36,0
Пайдалылық деңгейі, %	29,8	29,8	33,3	33,3
Баптау тракторының саны, бірлік	6-7	7-8	8-9	9-10
Шынжырлы трактор саны, бірлік	5	6	7	8
Мақта жинайтын мәшинелер саны, бірлік	5	6	7	8
Тіркемелер саны, бірлік	15	18	21	24

Мақта шаруашылығындағы зерттеулер мен есептеулер суармалы жерлерде бастапқы және болжамды кезеңдерде оңтайландырылған (ірілендірілген) агроқұрылымдардың нақты өндірістік-экономикалық параметрлері жоғарыдағы 4-5 кестелерде келтірілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы: Бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы, “Егемен Қазақстан”, ақпан 2006жыл
2. Назарбаев Н.Ә.Қазақстан халқына Жолдауы: Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. “Егемен Қазақстан”, 1 наурыз, 2007ж
3. ҚР статистика агенттігі. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы, Алматы 2005-2006 ж.
4. Милов Л., Үдерістің ерекшеліктері және ұлы орыс жер жыртушысы., Москва., 2006ж
5. ОҚО статистика агенттігі, ОҚО-ның әлеуметтік-экономикалық дамуы, Шымкент., 2000-2005 ж.ж
6. Ауылшаруашылық жерлерін ағылшын әдісімен сату туралы хабарлама., “Мақтаарал” № 32-33, 11 тамыз, 2006 ж
7. Серіков Б., Мақташыға көмек., “Талант”., Алматы, 2002ж
8. Чаянов А.В. “Шаруа қожалығы”, Москва., Экономика., 1989г
9. Молдашев А.Б. және басқалар МҚМ АӨК ЭҒЗИ., Ауылшаруашылық кәсіпорындарының орта және ірі тауарлы құрылымдардың ұйымдық- экономикалық негіздері (ұсыныстар)., Алматы., 2004
10. Көпешов Ш., Мақта өндірудің экономикасы., Қайнар., Алматы., 1975ж
11. Үмбетаев И., Батькаев Ж., Қазақстанның Оңтүстігінде қоза баптау жүйесі., “Құс жолы”, Алматы, 2000ж
12. Ли Тен Хан және басқалар., “Пахтаарал”., “Қайнар” Алматы., 1979ж
13. “Кетебай” ӨК және “Хает” шаруа (фермер) қожалықтарының Жарғылары, бухгалтерлік балансы және салық деклорациялары 2001-2005 ж.ж.
14. Ливерпуль тауар биржасындағы А.Котлук индексі 1993-2005ж.ж. Жаршы., № 10., Алматы 2006ж
15. Мулдашев А.Б., Мадиев Г.Р., Шаракымбаева Ж. и др. Нормативы прямых затрат на одно животное, единицу продукции. – Алматы, РГП “НИИ экономики АПК и РСТ”, 2005 г.

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

Кіріспе ---------------------------------------------------------------------3

1. Суармалы жердегі агроқұрылымдарды ірілендірудің қағидалары мен методикалық әдістері ----------------------------------------------------------------