Салық жүйесі

«Көлеңкелі экономиканың» үлкен масштабы, басқа мемлекеттің банкісіне ақша аудару, кәсіпкерлік қызметтің негізгі масштабын төмендетуге күш салуы, мүлік құнын төмендетуге өте үлкен салықтық түсімдердін ірі сомаларын мемлекеттік бақылаудан шеткерілетеді.

Кейбір деректер бойынша,  Қазақстандағы заңсыз экономика жалпы ішкі өнімнің үштен бірінен 40 пайызына дейін құрайды. Заңды экономикадағы жағымсыз жағдай оның салықтық базасын мемлекеттік қаржы ресурстарын толықтыру үшін толық пайдалануға мүмкіндік бермейді.

«Қосарлама» есеп жүргізу тәжірибесі қалыптасты: ресми органдар үшін және кәсіпкерлердің өздерінің пайдалануына арналған. Біріншіде іс-әрекеттің ең төменгі нәтижелері көрсетіледі, екіншіде – бизнесті басқаруға және дамытуға қажетті шынайы нәтижелер.

Салық жөніндегі әкімшілік ережелер  бойынша салық аудару немесе төлем кезіндегі белгіленген тәртіп ауытқу немесе стандартты емес жағдайларда салық органдарының  шара қабылдау нұсқалары белгіленген; мысалы, бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібі бұзылған, есеп құжаттары жойылған немесе жоғалған, декларацияланған табыс жеке тұтынысқа жұмсалатын шығынға, мүлік көлеміне сәйкес келмеген жағдайларда салық салу объектісін анықтау.

Салықты мәжбүрлі түрде  төлету шаралары бекітілген: салық төлеушінің мүлкін тұтқындау, оны одан ары төленуі тиіс салықтың, айыппұлдың есебінен сату, шаруашылық жүргізу әрекеттерін уақытша тоқтату. Салық туралы заңды бұзғаны үшін жауапкершілік анықталған: мысалы, салықтық есепті салық органдарына тапсырмау немесе белгіленген мерзім тәртібін бұзып тапсыру, салық салу объектісін көрсетпеу немесе төмендету, салықты дұрыс аудармау жолымен салықты және басқа да міндетті төлемдерді төлемеу немесе толық төлемеу, жалған банкроттыққа ұшырау, мүлікті, салық төлеушінің мекен-жайын жасыру, жалған шот-фактураларды пайдалану.

Салық заңын мемлекетке едәуір зиян келтіретін бұзуға қылмыстық жауапкершіліктің қатаң шаралары бекітілген: Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне сәйкес жауапқа тартылады, мысалы, белгіленген мерзім ішінде  қандай да бір қызмет атқару құқығынан айыру, қоғамдық немесе түзету жұмыстарына жегу, сонымен қатар үш жылға дейін бас бостандығынан айыру.

Дегенмен, аталған шаралар  салық төлеуден жалтару проблемасын  толығымен жоя алмайды. Салық  төлеушілер салық салу объектілері  мен табысын жасырудың барған сайын құйтырқы әдістерін ойлап табуда, салық қызметіне әдейі өзгертілген мәліметтер беру жағдайлары көптеп кездесуде.

 Салық төлеуден  жалтарудың әр түрлі тәсілдері  бар. Тікелей салық төлеуден  жалтару кеңінен таралған. Жанама  салық бойынша бұл оны алудың  ерекшелігіне байланысты біршама қиыншылық  туғызады.

Салық сомаларын төлемеу  немесе төмендетіп төлеу «салық моралінің» төмендеуіне әкеледі, жауапкершілік  жүктемеу сезімі мемлекеттік органдардың, тіпті, мемлекеттің өзінің беделін  түсіреді. Сондықтан салық органдарының қызметінде салық төлеуден жалтарушылықпен күреске бірінші кезекті мән берілуі тиіс. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 Қаржы – бюджет, салықтық несие-ақша және тағы  басқа шаруашылық жүйелердің  қайта құруына байланысты экономикалық  және қоғамдық қатынастардың  дамуы жүзеге асырылады. Сондықтан, бөлу қатынастарының жетілдіруі тек қана жаңа технологиялық және бәсекелестік нысандарды құрудан тұрмайды. Жалпы айтқанда, бұл алдымен сондай нысандарды құру, содан кейін қаржылық, бюджеттік, салықтық және т.б. жүйелердің жетілдіруі болып табылмайды. Бұл өте маңызды зор мәселе. Себебі, ақшаның нысанындағы құнын өндіру және бөлуі экономикалық өмірде бірлікті. Яғни, қоғамдық ұдайы өндірісте өндіріс және бөлу процесстері жүйелендірілмеген қаржыландыру және несиелеу механизмсіз өндірістік күштердің қозғалысын қамтамасыз етілмейді. Сондықтан, өндірістік қатынастардың ішінде нарық экономикасы кезінде салықтық қатынастардың маңызы зор. Салықтық қатынастар қайта бөлу мінездемелі қатынастар болып табылады.

Салықтық қатынастардың  дамуынан қоғамдық прогресстің дамуы тікелей байланысты.

Салықтық қатынастардың  жетілдіруі мемлекеттің қызметіндегі ең қүрделі мәселе. Себебі, салықтар – меншік қатынастары. Ал меншіктегі туындайтын мәселелер қазіргі уақытта  заңдылық және орындаушы үкіметтің  арасындағы қабылданған шешімдеріне қарсылас әсер етеді.

Салықты күштеп салу шаралары бекітілген; салық төлеушінің мүлкіне  тиым салу мүлікті (мүмкін болатын) игеру  мүмкіндігімен бірге және салыққа, штраф, шаруашылық операцияларын тоқтату  төлемдеріне тиісті шотқа сомасын аудару. Салықтық заңдылықтың әртүріне жауапкершілік анықталған: мысалы, салық орындарына салық төлемдерін төлемеу немесе белгіленген мезгілін бұзып төлеу заң бұзушыларға салық сомасының 5% өлшемінде салықтық санкция төлеуді жүктейді, салық есептемесін мезгілінен 6 айға дейін асыру бұл соманың 10% өлшемінде төледі.

Салық және басқа да міндетті төлемдерді бюджетке жартылай сомасымен  немесе мүлде төлемеу төленбеген салық және басқа да міндетті төлемдердің  сомаларынан 50% мөлшерде санкция төлеуді  жүктейді. Бұл жерде төлемеу жолдарына салым объектісін көрсетпей не төмендету, салықты қате алу, өтірік немесе әдейі банкроттылық жариялау, мүлікті жасыру, дұрыс емес шот-фактураларды пайдалану жатады. Осы әрекеттерді 1 жыл ішінде кері қайталаса оларға төленбеген салықтар сомасының 100% өлшемінде                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   санкция салынады.

ҚҚС бойынша бюджетке ағымдағы төлемдердің сомасын азайтқаны үшін салықтың сомасының 50% өлшемінде санкция салынады;

салық төлеушілердің  жасанды шот-фактуралары үшін 100% өлшемде санкция салынады;

ҚҚС бойынша сынаққа  кіретін расталмаған деректер туралы арыз үшін расталмаған соманың 50% өлшемін де, осы әрекет 1 жыл ішінде қайталанса соманың 100% өлшемінде санкция салынады.

Корпоративтік табыс  салығы бойынша аванстық төлемдер сомасын  салық төлеушілердің азайтуы  салық кезеңінде алынған салықтың 10 нан 25%- ін құраса, салық салынатын кірістің 2% өлшемінде салықтық санкция, ал 25% дан көп болса аталған соманың 5% өлшемінде салықтық санкция салады.

Салық төлеушіде салық  есебінің болмауы немесе салық есебін белгіленген тәртіпке сай жүргізбей  төленбеген салықтардың 50% өлшемінде  санкция төлеуге әкеліп соғады, егер осы әрекеттердің барлығы 1 салықтық кезеңде жасалса ғана, ал егер олар салық төлеу кезеңін 1 ден көп кезеңіндерінде жасалып және салық салым объектісінің азаюына желіп соқса, онда төленбеген салықтар сомасының 100% өлшемінде салықтық санкция төленеді.

Банктердің банк операцияларын  салық төлеушілердің банк құжаттарына  тіркеу номерінсіз жүргізуі үшін жауапкершілігі анықталған; салық орындарына бюджет алдындағы берешектерін күштеп өтету  жағдайындағы жұмыс жасаушы субъекттердің  банктік шоттарында қалған ақшаларын туралы деректер бермеуі; салық органдарының құжатынсыз банктік шоттарды ашу, бұл органдарды салық төлеушілердің тіркеу есебіне тұрғандығын дәлелдейтін бұл – салық орындарының құжаты. Осындай жағдайларда банктерге салық төлеушілердің банктік шоттары бойынша жұмсаған шығындарының сомасының 5% өлшемінде санкциялар қойылады.

Мемлекетке елеулі зиян келтіріп салық заңдылықтарын қатал  бұзу қылмыстық тәртіптің жауапкершілігіне тартылады: шаруашылық субъектілерінің  жауапты тұлғалары Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бойынша жазаланады, белгіленген мерзімде белгілі қызмет орнын иелену құқығынан айырады немесе белгілі-бір қызметпен айналысуға шек қояды, қоғамдық не түзету жұмыстарына тартылады, сол сияқты 3 жылға дейін бас бостандығынан айырады.

Алайда бұл жазалардың барлығы салықтан ауытқу проблемасын  жоймай отыр. Тек (тексеру) салық орындарының  тексеру нәтижелерінде шығатын  сомалар бюджет табысының үштен  бірін құрайды. Салық төлеушілердің  салықтық салым объектісін және табыстарды жасырудың жетілдірілген түрлерін, тәсілдерін қолдануда, салық орындарына қате деректер беру де жиілеуде.

Салық салудан ауытқудың  әртүрлі әдістері бар. Ең кең таралғаны  тікелей салықтарды төлеуден жалтару. Жанама салықтарда ол олардың алыну  ерекшелігіне  байланысты қиындау. Бірақ банктерсіз ақша-тауар операцияларын жүргізу, яғни сату-сатып алу операцияларын есептен жасыру акциздерді төлемеу, қосылған салық төлемеуге жағдай туғызады.

Жұмыс жасаушы субъектке  “әрекетсіз” статусын беру оған салықтан кетуге жағдай туғызады. Бухгалтерияға әрекеті шаруа субъектілерінің әрекетсіз заңды тұлға болып табылатын жеткізіп берушілерден салықтық шот-фактуралар түседі. Өтірік шот-фактуралардың арқасында кәсіпорындар ҚҚС-нан жалтарады себебі заңдылық бойынша оның ақиқаттылығына жауапкершілік жеткізіп берушіге жүктелген; егер кәсіпорын – сатып алушы осы схеманы пайдаланушы салық орындарының әрекетіне сотқа шағым түсірсе, бұл жағдайда шешім кәсіпорынның пайдасына шешіледі (“бағасыз” жеткізіп ештеңе алынбайды).

Әрекетсіз субъектілер басқа заңды тұлғалардың бөлушілері болуы мүмкін, оларға жарғылық капитал ретінде активтер енгізеді; осыдан кейін қожайындар банкроттық жариялайды, бюджет алдындағы берешегін өтемей тұрын жариялайды (жалған банкроттылық).

Жасырыну салық орындары мен әділет орындарында тіркеу мерзімдерінің сәйкессіздігін тудырады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер барлық құқықтарды иеленеді, бірақ қаржылық міндеттемелерге  жарғылық қордың өлшемдері арқылы жауап  береді; жарғылық капиталдың минимальды өлшеміне нақты ие бола отырып олар бюджет алдағы несиелік берешектерін тәуекел мен зардаптарға қарамастан елеулі өлшемдерге апара алады.

Табыстарға салық салу бойынша жалтарудың кең таралғанына  өндіріс шығындары мен айналысты  өсіру арқылы табыс өлшемін азайту жатады; өнімнің өзіндік құнына жоғары баға арқылы материалдық шығындар енеді, мысалы, оларды иеленуді бос арзан баға арқылы жүргізу, немесе есеп айырысу құжаттарын тікелей қолдан жасау. Сәйкесінше, амортизациялық шығындар сомасын арттыру мақсатында құрылғылардың және басқа да негізгі құралдардың құнын өсіру мүмкін.

Қорыта келе, салық  салу механизмін жетілдіру тұрақты  экономикалық базистің дамуымен тікелей  байланысты. Экономикалық базистің дамуы  жүйеленген салықтық механизмсіз жетілдірілмейді, ал жүйелендірілген салық механизмі – бұл салық ауыртпалығын төмендету және салықтан жалтарушылықты қысқарту.  

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» заңы (салық кодексі). Алматы, 2002.
2. «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Қазақстан Республикасы  үкіметінің 1992 жылғы 4 шілдедегі №1543-12 заңы.
3. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы.
4. Ермекбаева Б.Ж. Жалпымемлекеттік салықтар. Алматы, Экономика, 1997.
5. Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев А.Б., Кулжабаева М.Т. Жергілікті салықтар мен алымдар. Алматы, 1999.
6. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогооблажение. Алматы, Рауан, 1995.
7. Смагулова Г.Э. Аграрлық салаға арналған салық режимі. Жинақ. Астана, 2001.
8. Заяц Н.Е. Теория  налогово: Учебник.- Минск БГЭУ, 2002.
9. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение: Учебник – М.: Инфра – М,2000.
10. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогооблажения. Уч. пособие. Алматы, 2002.
11. Худяков А.М., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. –Алматы: Баспа, 1998.
12. Карагусова Г.Д. Налоги: сущность и практика использования. – Алматы: Каржы –каражат, 1994.
13. Черник Д.Г. Налоги. 3 –е издание. – Москва: фис, 1997.
14. “Финансы” Мельников В.Д. , Ильясов К.К. Алматы. 1997 год.
15. В.Д. Мельников, В.Д. Ли “Общий курс финансов” Алматы: 2001 .
16. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. “Основы налогооблажения” Алматы 2002г.
17. “Налоги: понятие, элементы, установление, виды” А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев, Алматы 1998г.
18. “Налоги: сущность, практика, использования” Г. Карагусова, Алматы “Қаржы-қаражат” 1994 г.
19. “Налоги” 4-е издание Д.Г. Черника, Москва 1998 год.
20. “Налоги”Д.Г. Черник, Москва 1994 г.
21. “Основы налоговой системы” Д.Г. Черник, А.П. Починок, В.П.          Морозов, Москва 1998 г.
22. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Казақстан Республикасының Салық Кодексі 12 маусым 2001 жыл.
23. Алиев Р., КамаевМ. Чтобы повысить эффективность//Қаржы-қаражат – 2000-2004
24. “Налоговые проблемы” А.А.Сурашов//Вестник КазГУ – 2002 год.
25. “Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер” А.Б. Байдуйсенов// Вестник КазГУ – 2001-2004
26. Салық азайса да түсім көбейеді//Егемен Қазақстан 18 сәуір 2003          
27.    Әкімова А.Қ. Арнайы салық режимі бойынша шағын бизнес субъектілері үшін. Жинақ. Астана, 2001.
28. Тургенев Н. Опыт теории налогов. – М., 1937.
29. Гривус А. Налоги как орудие экономической политики. Баку, 1925.
30. Соколов А. Теория налогов. – М., 1928.
31. Основы налогового права. Учебно – методическое пособие. Под.ред. С.Ч.Пепеляева. Москва: 1995.
32. Евстигнеев Е.В. Основы налогоблажения  и налогового права. – М.: Инфра -  М. 2000.
33.   Сатыбалдин С.С., Фурсов В.Г. Налоговая система в условиях рыночной экономики Казахстана.
34. Лесбеков Г.А. Анализ особенностей функционирования основных  налогов  в РК. // Вестник КазГУ: 2000 №6, с.73.
35. Лесбеков Г.А. Динамика основных показателей системы налогооблажения РК. // Материалы международной конференции. Алматы, КазГУ, 2001 г.