Абай кунанбаев

Қазіргі уақытта Ислам  діні араб елдерінде, Албания, Болгарияда, Түркида, Югославияда, Африкадағы Мавританың, Тунис, морокоо, Сомали, Ливия, Занзибар, Алжир т.б. елдерінде орын алды. Біздің елімізде Ислам діні Орта Азия Республикаларында, Қазақстанда, Азербайжанда, Башқұрт, Татар, Дағыстан республикаларында орын алды.

 Сұраққа байланысты  түсіндіруді қажет ететін ұғымдар:

Ислам – ілім (учение) бағыну, бас ию, нану (покорность)

Мұсылман алланың нағыз  – құлы, алланың нағыз құлы

Хиджра – жаңаша мұсылман жыл санауының басы

Алла – күреншит руының жеке құдайы

Күреншит – Мұхаммедтің  шыққан руының аты

Политеизм – көп құдайлы  дін

Монотеизм – бір құдайлы  дін.

Қазіргі кейбір статистикалық  әрекеттерге түгінсек дүние жүзінде  мұсылмандардың саны – 1 миллиард адам екен.

Ислам дінінің әдет-ғұрпы, мейрамдары, догмалары, негізгі бағыттары

Ислам діні - әдет-ғұрыпқа, мейрамдарға  толы дедік біз жоғарыда. Ислам  дінінің әдет-ғұрыптары мен мейрамдарының   көпшілігі тіпті барлығы десе де болады. Ислам дініне дейінгі  діндерден алынған, ислам дінінде  оларға   жаңа әлеуметтік сипат  және   мән берілген. Құдайға  құлшылық ету табыну ислам дінінде 2 бөлімнен тұрады:

1. Міндетті түрде орындауға  тиісті шаралар: бұған бес парыз  (иман, бес уақыт намаз, ораза,  зәкет-ұшыр, қажыға бару) жатады. Шариғат  бойынша бұл парыздарды   мұсылмандар  бұлжытпай, мерзімінде орындап  тұруға тиіс. Діни уағыз бойынша  «құдай-тағаланың әмірін орындап,  құлшылық еткендер», яғни намаз  оықп, ораза ұстап, қайыр-садақа  бергендер ғана «жұмақтың» тәрінен  орын алады да, ал оларды орындамағандар  «тозаққа» барады. Дін иелері, молда-ишандар  діни парыздарды, әдет-ғұрыптар мен  мейрамдарды   дінге сенушілердің  мүлтіксіз орындап отыруын талап  етеді.

2. Ерікті түрде орындалатын  шаралар жатады. Олар уәжіп, сүннет, Мұстахб, Мухаб, Нәпіл. Соңғы  үшеуі қазақтан арасында тарамаған.

Бес парыз деген не?

Иман-нану, сену деген сөз, яғни «Бір алладан басқа құлдық ететін күш жоқ. Мұхаммед алланың бізге  жіберген елшісі» - дегенге сену.

Намаз – таң, бесін, екенді ақшам және ясих намаздары болып  бөлінеді. Оларды оқу ислам дініне вороастризмнен (ерте Иран діні) енген. Араб тілін білмейтін дінге сенушілер  намаз сөздерін де құдай атынан айтылатын  керемет күш бар деп ұғады.

Ораза (сауым) ұстау исламнан бұрынғы діндерде де болған. Олардың  ораза ұстауы күнаға, үш күнде бір, үш айлық және т.б. әртүрлі болып  келген. Рамазан июль айында отыз күн  ораза ұстаудың түбі ертедегі арабтардың шаруашылық-тұрмыс жағдайының қиындығына байланысты туған. Ислам дінінен  көп бұрын арапбар жанып тұрған шілдеде күн бұрын нәр тартпай  көкке қарап,  жаңбыр тілеумен болған. Тіршіліктің қамын кешке және түнде ғана ойлап, жетімсіз азық-түлікті  тек түнде ғана ойлап, ішетін болған. «Рамазан» айының аты арабша «Рамад» - ыстық кез деген»мағына береді.

Ал ислам діні оразаға    жаңаша мән беріп, оның кейбір шарттарын  өзгертумен шектелді. Оразаның мәні адамдарды  бір аллаға құлшылық етуге, тір өмірдегі жалған өмірге қызықпай, келешек мәңгілік «О дүниенің» қамын ойлауға баулиды.

Рамазан айында мұсылмандар  дін басшыларына жыл сайын  жан басына бес қадақтан ақ бидай, немесе оның ақшалай құнын беруі  керек. Мұны пітір деп атайды. Айт  намазын оқығанға дейінгі пітір төленбесе, адамның отыз күн ұстаған оразасы  зая кетеді. Онымен бірге рамазан айында түнде ымырт жабылғаннан кейін ислам дінін дәріптейтін «тарауық» намазы оықлады.

Дін иелері ораза ұстайтын Рамазан айын Құран аяттарын алла тағаланың Мұхаммедлке жібере бастаған айы, сондықтан бұл айда барлық тілектер орындалады – мыс деп үйретеді.

Зекет – малға, ғұшыр астыққа  салынатын діни салықтар. Кезінде  бұлар Мұхаммедпен оның ізбасарларының әскерлерінің жабдықтау мақсатында жиналатын. Кейін дін иелерінің  табыс көзіне айналды. Зекеттің мөлшері 40 қойдан 1 қой, 30 сиырдан 1 тайынша, 5 түйеден 1 қой, жылқы ақшаға шағылып, 40 сомнан 1 сом есебінде төленіп отыруы тиіс. Ғұшырдың мөлшері жиналған өнімнің  табыстың 10 проценті болып белгіленеді. Дін иелері бұл салықтарды уақытылы төлемегендердің мал-мүліктері арам болады, өздері тозаққа барады деп  қорқытады.

Қажы (поломничество) мұсылмандар  үшін бірінші парыз. Әрбір мұсылман күші жетсе өмірінде бір рет Мекке  мен Мединеге барып, Каабаны айналып, намаз оықп, Мұхамедтің бейітіне намаз  оқып, құрбан шалып, қайтуы тиіс. Сонда  ғана бұндай адамға қажы атағы беріледі.

Құрбан шалушылық араб тайпаларының алғашқы діни ғұрыптарынан алынған. Ерте кезде олар Меккеге  келіп, Кааба құрбандық жасаған  құдайларынан малдарын аман сақтауды, төлін көбейтуді, егін шығымын жақсартуды сұраған. Кейін келе осы ғұрып  жаңа мағынаға ие болды да, Ибрагим  пайғамбардың жалғыз баласы Исмаилды алла жолына шалмақ болыпты-мыс деген  аңызбен ұштасады. Құрбанның мөлшері  әртүрлі. Мысалы, бір адамға ұсық мал, 7 адамға сиры, 9 адамға түйе шалуға рұқсат етіледі. Құрбандық малы жоқтарға –  тауық-қаз союға, оларда болмаса  ақшалай құдайы беруге  рұқсат етіледі. Құрбандыққа тек аша тұяқ малдар сойылған. Құрбандыққа шалынған мал  «О дүниеге барғанда қыяметтің    қыл көпірінен қиып өтетін пыраққа  айналады-мыс. Ал күнәсі көп адамдар  қыяметтің қыл көпірінен өте  алмай – тозақ отына жанады-мыс».

Сүннет екі түрлі. 1. Намазға  байланысты орындалады. Өйткені шариғат  бойынша намаз парыздан және сүнеттен тұрады. Сүниттер екеуін де оқиды, ал шиитер сүнетін оқымайды. 2. Сүнеттің екінші түрі – балаларды сүндетке отырғызу. Молдалар бұл ғұрыпты Мұхаммед пайғамбар  өсиет еткен дейді.

Баланы сүндетке отырғызуды алғаш рет діни кәдеге еврейлер айналдырған. Содан кейін ол ислам дінінен  орын тепкен, жаңа мазмұн алған. Яғни сүндетке отырғызу дінге сенушіліктің   сырт көрінісі мен мұсылмандарды  басқа діндегілерден оқшаулайтын  және дәріптейтін құралға айналды.

Ислам дінінің бірнеше  мейрамдары бар. Оларды дерлік барлығы, оның әдет-ғұрыптары және догмаларымен тығыз байланысты. Солардың ішіндегі   кең тарағаны ораза мен құрбан айттары. Бұл айттардың алғашқы  түрлері ислам дінінен көп  жылдар бұрын пайда болған және ораза  ұстау мен құрбан шалу әдет-ғұрыптарына  байланысты   орындалып отырған. Ислам дінінде ораза және құрбан мейрамдары   жаңа мәнге иен  болды.

Ораза мейрамы ораза біткеннен  соң Рамаза айынан кейінгі Шаввал айының бірінші күні басталатын ауыз ашу (айт) мейрамы. Бұл мейрам кезінде  мұсылманда ислам дінінің талаптарын толық орындауы тиіс. Кімде-кім ораза  ережесін бұзса немесе ораза ұстамаса, ол күнәлары үшін айып тартуы – пітір-садақа беруі тиіс. Құрбан мейрамы ораза  мейрамынан кейін 70 күн өткеннен соң  жасалады. Айт мейрамы күндерінде дінге сенушілердің  іс-әрекеті  тек дін жолымен ғана өлшенетін  өмір нормаларының орындалатынын баса айтамыз. Себебі – догма бойынша  бұл күндері    әр адам өз бойындағы  күналарынан арылу үшін құрбан шалуға тиісті.

Ислам діні тараған кездерде шариғатқа  сүйеніп істелетін  халық арасына сіңісті болып  кеткен ескілікті әдет-ғұрыптардың  басқа да түрлері бар. Мысалы, жеке адам өміріне байланысты орындалатын  жанұя тұрғысынан    алынған  бала туу, үйлену, өлім және т.б. құбылыстарымен   байланысты мейрамдар мен қайғылы-қаралы күндерді өткізу дәстүрлері.

Әулиелер аруағына табыну өте көне әдет-ғұрыптардың бірі. Бұл мәселенің де әлеуметтік мазмұны, саяси бағытының болғаны мәлім. Себебі, мұсылмандық әулиелер қатарына халифтер, сұлтандар, хандар мен билер, яғни өмірдегі   алған орнын  ол өлгеннен кейін де дәл айқындығынан айырамыз. Сол үшін олардың табытын  сақтайтын күмбездер, мазарлар, табыттар ислам діні тараған барлық жерлерде орын алды десек, қазіргі Қазақстан  территориясында   оның мәні мазмұн-мақсаты  өте жоғары. Мысалы – Қазақстан  жеріндегі ерте дәуірдегі   ірі  қалалар Тараз, Сайрам, Түркістан  т.б. көптеп саналатын әулие жерлер мен орындардың өзі осы ойымыздың   айғағы деп түсуініміз керек. Сонымен  бірге, ислам дінінің алғашқы  шаққан уақытынан бастап-ақ, оны  қостаушылардың және қарсы жақ өкілдерінің  арасында түсініспеушіліктер болғанына  тарихтың өзі куә. Соның нәтижесінде  ерестік, еркін ойлық пікірлердің  қалыптасуы, әлеуметтік-саяси   қайшылықтардың шығуы, ресми, табиғи ислам дінінің  сунизм және шиизм сияқты екі бағыттың дүниеге келуін, ықпал үшін күрестің әсері деп білуіміз керек.

Сунизм – қоғам дамуының талаптарына байланысты үстем тап  қажетін өтеуге құрандағы догмалар жеткіліксіз болды. Сондықтан, заман  ағысына қарай адамдардың өзара  қатынасын, халифтің ірі феодалдардың ісін растайтын Мұхаммед пайғамбардың тірі кезінде айтқан сөздері, жарлықтары, істеген істері, дағдылары туралы қасиетті аңыздар деген хадистер жинағы есунна шықты. Сунна жекелеген  топтардың үстем таптардың мүдделерін қорғауға айналады. Біріне-бірі қайшы  келетін хадистердің көбеюі   оларды ретке келтіріп, жинақтауды қажет етті. Оныі ішінде бізге белгілі  алты сүнну жинағы, осы күнге дейін  қадірлі деп саналатыны Бұхари Имам құрастырған жинақ «ас-Сахих». Сөйтіп, сүннәні құранмен бірдей мойындаған көпшілік мұсфлмандар ахль-ас сүннә  яғни сүниттер деп атады.

Шиизм (арабтың ши,-партия, топ деген сөз) ислам дінінің  алғашқы уақытында ортодоксальды  сүннизм бағытына қарсы шыққан діни бағыт. Алғашқы шиизм партиясының, тобының өкідері төртінші халиф  Әлидің (Ғалидің) маңайына жиналды.

Шиналар  сүннәні мойындағанымен құранмен қатар өздерінің аңыздар  жинағы хабарды пайдаланды. Құранға  екі «Нұр» дейтін сүре қосты. Ол екі  Нұры – Мұхаммед пен Әли.

Шиналар қазір Иранда, Иракта, Йеменде, Кенияда, Азербайжанда кездеседі.

Сопылық (дәруіштік) – Ислам  дінінің алғашқы жылдары пайда  болған аскеттік ағым   ретінде IX ғасырда пайда болды. Дегенмен бұл  бағыттың алғашқы көріністері    араб қоғамында VIII  ғасырдың өзінде-ақ кездесетін. Ал кейіннен аскеттер киетін күн  шанның «Сүфи», одан «софылық»  деген атына байланысты ол сопылық  деп аталды. Олардың негізгі мақсаты  – шектен шыққан кедейлік, баспанасыздық, ауыр экономикалық жағдай, қарапайым  адамдардың ауыр халден шығатын жол  іздеуі керек екендігін көрсетті. Ол жолды олар аскеттік өмірден көрді  фатализм – тағдырға сену, бұл дүние  қызығын қабылдамау, жаман киім кию - алғашқы сопылықтың   әлеуметтік саяси қанауға қарсы қойғандары болды. Сопылардың фанатик-діншіл болуды үгіттеуі билік қолдарында тұрған дін  иелеріне ұнады да.

Кейіннен сопылар қауымы шығып, оны басқаратындарды Шейх деп атады. Беделді Шейхтар өз жандарында оқушыларды ұстайтын. Олар Мюридтер (Мұрт) деп аталатын болды. Сопылар мектебі бірнеше ағымдарға  бөлінді. Орта Азия мен Қазақстанда  сопфлар мектебінің Ясевизы, Нақбандизм сияқты ағымдары орын алды. Сопылықтың ең күрделі түрі Дершивизм, диванизм түрінде қазіргі Тәжікстан аймағында   көптеп кездеседі.

Сопылық XI-XII ғасырларда ислам  дінінің негзгі бағыттарымен тоғысып  кеткенімен, өзінің дербестігін сақтап қалды. Сопылық қауым байыған  Шйхтарға және бұрынғыша аскеттік өмір жасайтын, араларында арамтамақ, алдауыштарды көп дәруіштерге бөлінеді. Дегенмен, олар  да феодал дана бастап, әсіресе  нахшбандия ағымының ірі өкілі Ахрардан кейін Шейхтар арасынан қарамағында  мыңдаған Морид-құлдары бар феодалдар  шыға бастады.

Қорытынды

Ислам дінінің басты уағыздары  мұсылмандардың «Қаиметті» - кітабы аталған  құранда жинақталып берілген. Ол уағыздар Мұхамедтің   аңыздары түрінде  айтылады. «Құран» деген сөз қазақ  тілінде «оқу» деген ұғымды білдіреді. Құранда арабтардың   сол кездегі  феодалдық құрылысының идеологиясы  жинақталған. Бұл  идеология мұсылмандардың    азаматтық, қылмыстық заңдары мен   әдет-ғұрыптарының негізі болды. Ол қасиетті кітапта   егін салған    халықтардың   әр дәуірдегі өмірінен    алынған  заңдар мен шежірелердің, ғұрыптар мен салттардың   және астарлы  сөздердің алуан түрі кездеседі. Мұнда өткен өмір мен болашақ  заман туралы аңыздар да толып  жатыр. Осындайлық діни қағида, заңдармен  қатар, құранда құдай мен оның пайғамбарлары туралы адамның, жалпы  әлемнің жер үстіндегі   тіршіліктің  жаратылуы да көптеген жорамалдар бар. Дін құранның негізгі нұсқасы  жеті қабат аспан үстінде мәңгібақи  сақталады дейді, Әзірейіл періште  құранды көктің бірінші қабатынан  түсіріп, бір оқиға боларда, не   бір жағдай туарда оның үзінділерін  Мұхаммедке мезгіл-мезгіл жіберіп тұрыпты, пайғамбар мұны жазып отырыпты. Құдайдың берген өмірі, өткендігі оқиғалар   мен қазіргі мен болашақ оқиғалардың  барлығы осы кітапта жазылған. Сол жазудың мазмұнын перілерден қорғап тұрады екен. Құдай сөзі болғандықтан құран-өмірдің шын мәнісіндегі   ережесі және кез-келген діндар мұсылман үшін болашақтағы барлық үміттің   көзі. Бұған ешбір де ешбір шек    келтіруге тиіс емес, өйткені оны  құдаййдың өзі көктен аян етіп, адамдарға сыйға тартты делінеді.

Мұсылмандар құранның өзін ғана емес, мазмұнын ғана емес, әрбір әріпі  мен қағазын да қасиетті санайды, құран сөзіне еш нәрсені теңімейді, құраннан асыл, онан артық бұл дүниеде  ештеңе жоқ деп біледі. Құран ұстап  ант береді. Бірақ қазақ арасында құраннан нанды жоғары қою дәстүрі  бар. Егер нанға қолың жетпесе, құранды  аяғыңның астына қойып, нанды алуға  болады, ал нанды басып құранды  алуға болмайды.

ҚОЛДАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Мұханов Қ., Әйтімбетова Г. Діндер тарихы мен теориясы және еркін  ой.-Алматы, Респбликалық баспа кабинеті.-1994 ж

 Бүкіл әлемдік тартылыс заңы, Ньютонның тартылыс заңы — кез келген материялық бөлшектер арасындағы тартылыс күшінің шамасын анықтайтын заң. Ол И. Ньютонның 1666 ж. шыққан “Натурал философияның математикалық негіздері” деген еңбегінде баяндалған. Бұл заң былай тұжырымдалады: кез келген материялық екі бөлшек бір-біріне өздерінің массаларының (m1, m2) көбейтіндісіне тура пропорционал, ал ара қашықтығының квадратына (r2) кері пропорционал күшпен (F) тартылады: , мұндағы G — гравитациялық тұрақты. Гравитациялық тұрақтының (G) сан мәнін 1798 ж. ағылшын ғалымы Г. Кавендиш анықтаған. Қазіргі дерек бойынша G=6,6745(8)Һ Һ10–8см3/гҺс2=6,6745(8)Һ