Адмена прыгоннага права ў беларускіх губернях

Адмена прыгоннага права ў беларускіх губернях

У сярэдзіне XIX ст. Расійская імперыя стаяла ў кроку  ад рэвалюцыйнага выбуху. Не было станоўчых  вынікаў папярэдняй палітыкі па сялянскім  пытанні. У 1858-1860 гг. толькі ў Беларусі адбылося звыш 40 буйных выступленняў сялян. Назіраўся агульны крызіс гаспадаркі краіны. Рэзка ўзрасла запазычанасць памешчыкаў перад Дваранскім банкам, што казала пра крызіс панскай гаспадаркі. Татальнае адставанне Расіі ад Еўропы выявілася пад час Крымскай вайны 1853-1856 гг.

Патрабавалася тэрміновае прыняцце мер па рэфармаванні краіны, і ў першую чаргу – трэба было адмяніць прыгонніцтва. На этане падрыхтоўкі рэформы ў студзені 1857 г. быў створаны «Сакрэтны камітэт па сялянскай справе». Ён збіраў пажаданні памешчыкаў аб умовах правядзення рэформы. Памешчыкі Беларусі і Літвы прапанавалі вызваліць сялян, але без зямлі.

20 лістапада  1857 г. віленскаму генерал-губернатару  У.І.Назімаву быў накіраваны рэскрыпт  ад імператара Аляксандра II –  першы афіцыйны ўрадавы дакумент  аб сялянскай рэформе. Ім дазвалялася стварыць у Віленскай, Гродзенскай і Ковенскай губернях камітэты і агульную камісію ў Вільні для выпрацоўкі пректа палажэння аб адмене прыгоннага права. Згодна з рэскрыптам урад рэкамендаваў памешчыкам даць сялянам невялікія надзелы зямлі – іх сядзібы за выкуп, бо ўрад разумеў небяспечнасць беззямельнага вызвалення сялян.

8 студзеня 1858 г.  «Сакрэтны камітэт» быў ператвораны  ў Галоўны камітэт па ўпарадкаванні  сельскага насельніцтва. Гэта было  афіцыйным пачаткам рэфармавання. Ен збіраў прапановы ад усіх губернскіх камітэтаў імперыі. Беларускія памешчыкі адзінадушна прапанавалі вызваліць сялян без зямлі. Толькі Віцебскі і Магілёўскі камітэты былі не супраць надзялення сялян зямлей за выкуп. У гэтых губернях глеба была нізкай якасці, а большасць памешчыкаў атрымлівала даходы ў выглядзе аброку.

Асноўныя дакументы  рэформы былі распрацаваныя ў  Рэдакцыйных камісіях. 19 лютага 1861 г. яны былі падпісаныя Аляксандрам II.

Маніфест аб адмене прыгоннага права аб’яўляў аб пачатку правядзення рэформы  ў дзяржаве, указваў на прычыны і мэты рэформы.

У “Агульным  палажэнні” змяшчаліся адзіныя для  імперыі прынцыпы правядзення рэформы: памешчыкі былі ўласнікамі ўсёй зямлі, якая належала ім да рэформы; частка зямлі  адводзілася сялянам у пастаяннае карыстанне без права маёмасці; на 9 год уводзілася часоваабавязанае становішча сялян, і яны адпрацоўвалі паншчыну ці выплачвалі аброк ў поўным дарэформеным памеры, ім была забаронена пакідаць зямлю; уводзіліся ўстаўныя граматы, якія вызначалі пазямельнае ўпарадкаванне і павіннасці сялян на карысць памешчыка; але адмянялася асабістая залежнасць сялян ад памешчыкаў; сяляне атрымлівалі некаторыя грамадзянскія правы – яны маглі займацца рамёствамі, гандляваць, набываць рухомую і нерухомую маёмасць, паступаць у навучальныя ўстановы і на службу, несці асабістую адказнасць перад судом.

Уласнікам зямлі  селяніна рабіла выкупная дамова. З  пераходам на выкуп часоваабавязаныя адносіны спыняліся, сяляне залічваліся  ў разрад уласнікаў. Правілы выкупу былі аднолькавымі для ўсіх губерняў Расіі. Выкупная сума была такога памеру, каб памешчык, паклаўшы яе ў банк (пад 6% гадавых), мог атрымліваць прыбытак, роўны штогадоваму аброку з зямлі, якая перайшла ва ўласнасць селяніна. Пры выкупе надзелаў сяляне павінны былі заплаціць 20% выкупной сумы, астатнюю частку – 80% памешчыкі атрымлівалі ад дзяржавы ў выглядзе каштоўных папер. Сяляне станавіліся даўжнікамі дзяржавы і павінны былі на працягу 49 гадоў плаціць ёй выкупныя плацяжы і працэнты за ссуду (выплаты цалкам адменены 1 студзеня 1907 г.). Па сутнасці, сяляне выкупалі не зямлю, а кампенсавалі памешчыкам свае феадальныя павіннасці.

Утвараліся органы кіравання сялянамі – сельскія і  валасныя ўправы. Яны кіравалі зборам подацяў, аб’яўлялі сялянам дзяржаўныя законы, сачылі за грамадскім парадкам. Для практычнага ажыццяўлення рэформаў 1861 г. былі ўведзены спецыяльныя пасады – міравыя пасрэднікі (прызначаліся з мясцовых памешчыкаў), павятовыя міравыя з’езды і губернскія ўстановы па сялянскіх справах.

«Мясцовае палажэнне  для вялікарускіх, новарасійскіх  і беларускіх губерняў» дзейнічала ў Магілёўскай і васьмі паветах Віцебскай губерні дзе панавала абшчыннае землекарыстанне. У ім былі вызначаны межы сялянскага надзелу – “вышэйшы” ад 4 да 5,5 дзесяціны і “ніжэйшы” ад 1 дзесяціны 800 кв. сажняў да 1 дзесяціны 200 кв. сажняў. У сялян з большым надзелам праводзілі адрэзкі. Так у Магілёўскай і Віцебскай губернях у выніку “адрэзак” сяляне страцілі ад 25 да 40% зямлі.

За карыстанне надзелам вызначаліся павіннасці –  паншчына ці аброк і інш. Захоўвалася  сельская абшчына, пры выкананні павіннасцяў уводзілася кругавая парука – багацейшыя абшчыннікі выконвалі павіннасці за бедных.

«Мясцовае палажэнне  для Мінскай, Гродзенскай, Віленскай  і чатырох паветаў Віцебскай  губерні» мела свае асаблівасці. Нормы  сялянскіх надзелаў не вызначаліся, за сялянамі захоўваліся прысядзібныя і палявыя надзелы, якімі яны карысталіся да 1861 г. Адрэзкі дапускаліся, калі ў памешчыка заставалася менш 1/3 часткі зручных зямель. Але і сялянскі надзел нельга было паменшыць больш як на 1/6. Панскія лясы заставаліся выключна ў распараджэнні памешчыка, захоўвалася сервітутнае права. У выкананні павіннасцяў дзейнічала асабістая адказнасць селяніна.

Дадатковыя правілы  – яшчэ адна група дакументаў, якая адносіліся да асобных груп прыгоннага насельніцтва.

Сяляне засталіся незадаволеныя такой свабодай. Яны не падпарадкоўваліся загадам мясцовых улад, адмаўляліся адбываць паншчыну і выконваць павіннасці, адмаўляліся падпісваць устаўныя граматы.

Усяго на Беларусі толькі ў 1862 г. адбылося звыш 150 сялянскіх  выступленняў. У 1863 г. сялянскі рух пашырыўся і супаў па часе з нацыянальна-вызваленчым паўстаннем пад кіраўніцтвам К.Каліноўскага. Апошняя акалічнасць вымусіла ўрад пайсці на значныя ўступкі. Так, з 1 мая 1863 г. часоваабавязанае становішча сялян Мінскай, Віленскай, Гродзенскай і часткова Віцебскай губерняў адмянялася, яны станавіліся ўладальнікамі сваіх надзелаў. З 1 студзеня 1864 г. у астатніх паветах Віцебскай і Магілёўскай губерняў праводзілася такая ж працэдура. Значна змяншаліся выкупныя плацяжы, а 9 красавіка 1863 г. былі створаны камісіі для праверкі памераў сялянскіх надзелаў. Зямлю атрымалі больш за 20 тыс. абеззямеленых двароў, іншым вярнулі адрэзкі. Хутка было завершана складанне выкупных актаў. Гэтыя палёгкі былі ініцыяваны Віленскім генерал-губернатарам М.М. Мураўёвым, які кіраваў падаўленнем паўстання 1863 г. Але да паўстання Мураўёў быў прыхільнікам жорскай палітыкі ў адносінах да сялян, і толькі неабходнасць недапусціць злучэння нацыянальна-вызваленчага і сялянскага руха прымусіла яго пайсці на ўступкі сялянам.

Пасля 1863 г. перагледзелі землеўпарадкаванне і дзяржаўных сялян (20% сельскага насельніцтва Беларусі). З 16 мая 1867 г. яны адразу пераводзіліся  з аброку на выкуп зямлі і станавіліся  прыватнымі ўладальнікамі зямельных  надзелаў.

Такім чынам, на Беларусі адмена прыгонніцтва мела свае асаблівасці. Так, памеры сялянскіх надзелаў былі вышэйшымі, чым па Расіі. Былі зменшаны выкупныя суммы. Але захоўвалася памешчыцкае землеўладанне – у памешчыкаў знаходзілася больш паловы лепшай зямлі, а каля 40% сялян былі малазямельнымі. Захаваліся сервітуты, цераспалосіца і абшчыннае землекарыстанне ва ўсходняй частцы Беларусі. Сяляне атрымалі асабістыя і маёмасныя правы, саслоўнае самакіраванне. Быў створаны рынак рабочай сілы ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы.

Але калі адмена прыгонніцтва прайшло на больш спрыяльных умовах, то буржуазныя рэформы 60-70-х  гг. на Беларусі мелі значныя абмежаванні.

Так, на Беларусі наогул не была праведзена земская  рэформа, якая ўводзіла органы самакіравання, выбарныя ад усіх саслоўяў губернскія і павятовыя сходы (гаспадарчыя органы) і ўправы (выканаўчыя органы). Яны займаліся справамі мясцовай гаспадаркі, аховы здароў’я, адукацыі, добраўпарадкавання і дабрачыннасці. Выбарчая сістэма будавалася па прынцыпе маёмаснага цэнзу, таму ў сходах і ўправах была значная перавага дваран. На Беларусі пераважала апалячанае дваранства, апазіцыйнае царскаму ўраду. Таму ў беларускіх губернях рэформа была праведзена толькі ў 1911 г. з вялікімі абмежаваннямі для каталіцкага дваранства.

Гарадская рэформа 1870 г. (праведзена на Беларусі ў 1876 г.) мела на мэце ўпарадкаваць кіраванне гарадамі. Ствараліся органы кіравання – гарадскія думы і ўправы. На чале ўправы стаяў гарадскі галава, ён адначасова з’яўляўся і старшынёй гарадской думы. Выбары праходзілі на аснове маёмаснага цэнзу. Выбарчым правам карысталіся толькі плацельшчыкі гарадскіх падаткаў. У беларускіх гарадах, дзе большасць насельніцтва складалі “іншаверцы” – яўрэі, былі ўведзены абмежаванні для гэтай катэгорыі гараджан. Спачатку яны мелі права займаць 1/3 частку месцаў у органах гарадскога самакіравання, а ў выніку контррэформы – па новым Гарадавым палажэнні 1892 г. – толькі 1/10 частку месцаў.

У распараджэнні  гарадскіх дум і ўпраў былі пытанні развіцця прамысловасці  і гандлю; арганізацыі адукацыі і медыцынскага абслугоўвання, утрымання пажарнай аховы, паліцыі і казармаў. Думы і ўправы не мелі органаў выканаўчай улады і падпарадкоўваліся губернатарам і міністру ўнутраных спраў.

У выніку судовай  рэформы 1864 г. (на Беларусі пачалася ў 1872 г.) ліквідаваліся саслоўныя суды; утвараліся акруговыя суды і судовыя палаты; судовыя палаты разглядалі апеляцыі і займаліся палітычнымі справамі, абслугоўвалі некалькі губерняў; акруговыя суды ўтвараліся ў кожнай губерні; міравы суд разбіраў дробныя правапарушэнні. Суд станавіўся адкрытым, галосным і незалежным ад ураду; ствараўся інстытут адвакатуры і прысяжных засядацеляў, для засведчання розных актаў была ўведзена пасада натарыўса.

На Беларусі міравыя суддзі не выбіраліся, а  прызначаліся МУС. У 1900 г. у Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губернях быў уведзены інстытут земскіх начальнікаў. Яны прызначаліся з мясцовага дваранства і мелі права караць сялян без рашэння міравых судоў.

Судовая рэформа была значным крокам наперад у параўнанні з дарэформенным судом і адыграла вялікую ролю ў станаўленні буржуазных адносін у Расійскай імперыі.

Ваенная рэформа  1862 г. мела на мэце стварэнне арміі буржуазнага тыпу з кваліфікаваным асабістым саставам, сучаснай зброяй, добра падрыхтаванымі афіцэрскімі кадрамі. Імперыя была падзелена на 15 ваенных акруг (Віленская ўключала ўсю Беларусь). Адкрываліся ваенныя навучальныя ўстановы, на Беларусі гэта кадэцкія корпусы ў Полацку і Брэсце.

У 1874 г. быў выдадзены  закон аб усеагульнай воінскай павіннасці мужчын, якія дасягнулі 20-гадовага ўзросту. Армія скарачалася ў мірны  час і павялічвалася ў перыяд ваенных дзеянняў за кошт запаснікаў. Уводзіўся скарочаны тэрмін службы: для сухапутных войскаў – 6 гадоў службы і 9 гадоў запасу, для флоту 7 гадоў службы і 3 гады запасу. Для асоб, якія мелі адукацыю, тэрмін службы значна скарачаўся.

З мэтай пашырэння  магчымасцяў друку, у тым ліку мясцовага, была праведзена цэнзурная рэформа 1865 г. Згодна з ёй была адменена папярэдняя цэнзура для твораў аб’ёмам больш 10 друкаваных аркушаў, але заставалася абавязковая папярэдняя цэнзура для твораў меньшага аб’ему; абавязковая папярэдняя цэнзура існавала для правінцыяльных органаў перыядычнага друку.

Пасля рэформы  актыўна пачалі адкрываца прыватныя  тыпаграфіі, якія мелі сучаснае абсталяванне, з’яўляліся перадавымі прадпрыемствамі  і склалі новую галіну вытворчасці.

Рэформа адукацыі прадугледжвала ўвядзенне новага ўніверсітэцкага статута, а таксама новага статута гімназіі (уводзіліся з 1864 г.). Атрымліваць адукацыю зараз маглі прадстаўнікі ўсіх саслоўяў. Гімназіі былі двух тыпаў: класічныя і рэальныя. Класічная гімназія рыхтавала сваіх выхаванцаў да паступлення ва ўніверсітэты. Рэальныя гімназіі рыхтавалі вучняў да работы ў прамысловасці і гандлі.

У 1864 г. было зацверджана  «Палажэнне аб пачатковых народных вучылішчах». Грамадскія ўстановы і прыватныя  асобы з дазволу ўлад маглі  адкрываць пачатковыя вучылішчы. Але на Беларусі народныя вучылішчы знаходзіліся пад дадатковым наглядам паліцыі і праваслаўнай царквы.

Рэформы 60-70-х  гг. не краналі асноў самадзяржаўя і ў значнай ступені захоўвалі  прывілеі дваранства, аднак садзейнічалі пераўтварэнню Расійскай дзяржавы з феадальнай манархіі ў буржуазную. І яшчэ – на Беларусі буржуазныя рэформы былі праведзены з абмежаваннямі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Устанаўленне  рускага дамінавання  і зараджэнне беларускага  руху (1863-1904)

Асноўным стрыжнем царскай палітыкі ў Беларусі пасля паўстання 1863 г. ізноў стала русіфікацыя. Зараз яна набыла яшчэ больш небяспечны характар, бо ахапіла ўсё беларускае сялянства.

Падчас паўстання 1863 гады мясцовая адміністрацыя, якую складалі пераважна апалячаная шляхта, фактычна выйшла з падначалення Пецярбурга, сабатыравала яго загады, карыстаючыся сваім становішчам, вяла сярод насельніцтвы агітацыю супраць расійскага ўрада. Таму Міхась Мураўёў невыпадкова прасіў цара ўсе вышэйшыя пасады ў краі, а таксама пасады, якія мелі непасрэднае стаўленне да народа, неадкладна запоўніць рускімі. Аляксандр II пагадзіўся.

Рэформы 60 - 70-х гг

Развіццё капіталізму  ў Еўропе да пачатку XIX стагоддзя  прывяло да змены феадальна -абсалютысцкіх  манархій і з'яўленню новых формаў дзяржаўнай прылады - канстытуцыйных манархій, канстытуцыйна-парламенцкіх рэспубалік. У адрозненне ад заходне-еўрапейскіх краін дзяржаўна-палітычны лад Расіі да сярэдзіны XIX у. заставаўся на ўзроўні сярэднявечча. Тут панаваў абсалютызм і прыгоннае права. Сведчаннем адсталасці Расіі з'явілася яе параза ў крымскай вайне (1853 - 1856 гг.). Стала відавочным, што расійская прыгонніцкая сістэма прайгравае заходняй капіталістычнай. Гэта прымусіла ўрад задумацца над неабходнасцю правядзення рэформаў. Гэта неабходнасць ярка выявілася ў Беларусі. Большасць яе жыхароў (74,3%) складалі сяляне, якія падзяляліся на абшарніцкіх, дзяржаўных, поезуитских, царкоўных і манастырскіх. Спробы абшарнікаў прыстасавацца да запатрабаванняў рынка і павялічыць прыбытковасць гаспадарак шляхам узмацнення прыгону прывялі да заняпаду сялянскай гаспадаркі. Праблема павелічэння прыбытковасці абшарніцкіх маёнткаў не дазвалялася. Усё часцей абшарнікі звяртаюцца да крэдыту і закладваюць свае маёнткі і прыгонных сялян у заклад. У 1859 г. беларускімі абшарнікамі было закладзена ў крэдытных установах каля 60% прыгонных. У мэтах павелічэння прыбытку маёнткаў, іх прыбытковасці, абшарнікі пашыралі засевак, павялічвалі паншчыну, якой у 50-е гады было абхоплена звыш 90% прыгонных. Узмацненне абшарніцкага прыгнёту вяло да росту сялянскіх хваляванняў. У 1858 - 1860 гг. яны прайшлі амаль ва ўсіх паветах Беларусі. Адзінаццаць разоў іх душылі ваеннай сілай. Каб прадухіліць сацыяльна-палітычны выбух, урад стаў на шлях рэформаў. Пачаць рэформы было вырашана з беларускіх і літоўскіх губерняў. Улічвалася, што абшарніцкія гаспадаркі Беларусі былі даволі цесна злучаны з рынкам і мелі досвед ужывання працы беззямельных сялян. Па меркаванні ўлад, абшарнікі тут былі больш падрыхтаваны да адмены прыгоннага права, чым у іншых губернях Расіі. Браўся ў разлік і той факт, што ў губернях, якія мяжуюць з Польшчай, сяляне ўжо карысталіся асабістай воляй. Абшарнікі Беларусі неаднаразова выказваліся за адмену прыгоннага права з захаваннем зямлі ў сваіх руках. У верасні 1857 г. абшарнікі Віленскай, Гарадзенскай і Ковенскай губерняў накіравалі ў Пецярбург адрасу (хадайніцтвы), у якіх выяўлялі жаданне вызваліць сялян, але без зямлі. У адказ у лістападзе быў апублікаваны рэскрыпт цара на імя Віленскага генерал-губернатара В. Назимова, у якім дазвалялася ў губернях заснаваць дваранскія камітэты і агульную камісію ў Вільню для падрыхтоўкі праектаў вызвалення сялян. У 1858 г. камітэты, створаныя ў Менскай, Віленскай і Гарадзенскай губернях, выказаліся за беззямельнае вызваленне сялян. Праекты беззямельнага вызвалення сялян урадам былі адпрэчаны.