Адмена прыгоннага права ў беларускіх губернях

19 лютага 1861 г.  Аляксандр II падпісаў Маніфест  і «Становішчы пра сялян, якія  выйшлі з прыгоннай залежнасці».  Сяляне атрымалі, хоць не адразу, асабістую волю, іх нельга было  прадаваць, дарыць. Яны атрымалі  волю браць шлюб, весці судовыя справы, бесперашкодна займацца гаспадарчай дзейнасцю. У Беларусі рэформа праводзілася на аснове агульнага і двух мясцовых становішчаў. На Віцебскую і Магілёўскую губерні распаўсюджвалася «Становішча для губерняў вялікарускіх, наварасійскіх і беларускіх». У тых губернях, дзе панавала супольнае землекарыстанне, памеры якія прадстаўляюцца сялянам надзелаў складалі на душу мужчынскай падлогі: вышэйшы - ад 4 да 5,5 дзесяцін, найнізкі - 1/3 вышэйшага. Калі памер надзелу перавышаў вышэйшую норму, то абшарнік меў права «адразаць лішак» у сваю карысць (адрэзкі). Захоўвалася кругавая парука. У Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губернях, дзе не існавала сялянскай абшчыны, а было подворное землекарыстанне, у сялянскае землекарыстанне перадавалася тая зямля, якой яны карысталіся да 1861 г. паводле інвентароў. У тым выпадку, калі ў сялян зямлі было больш, чым паказана ў інвентары, ці ў абшарніка заставалася меней 1/3 часці зручных для земляробства земляў, апошні атрымліваў права адразаць у сваю карысць 1/6 сялянскай зямлі. Павіннасці ўсталёўваліся на ўзроўні інвентарных нормаў і выконваліся індывідуальна. Сяляне атрымалі права выкупляць сваю сядзібу, а са згоды абшарніка і палявы надзел. Выкуп селянін павінен быў плаціць толькі за зямлю. Аднак кошт на яе ў Беларусі была завышана ў 3 - 4 разу. 20% сумы пры выкупе плацілі самі сяляне, а пакінутую частку ўрад, якую яны павінны былі ў плыні сарака дзевяці гадоў выплаціць дзяржаве. Сяляне не прынялі абвешчанай ім «волі», адмаўляліся выконваць паншчыну, самавольна секлі лясы, падпальвалі абшарніцкія маёнткі. На працягу 1861 г. адзначана 379 сялянскіх выступаў, у 125 выпадках для іх уціхамірвання выкарыстоўвалася ўзброеная сіла. Паўстанне 1863 г. вымусіў урад прыняць меры, змякчальныя сацыяльна-палітычную напружанасць. Указам 1 сакавіка 1863 г. уводзіўся абавязковы выкуп сялянамі сваіх надзелаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай губернях. З 1 траўня спыняліся часова-абавязаныя адносіны, выкупныя плацяжы змяншаліся на 20%. Генерал-губернатар М. Мураўёў падпісаў загад пра надаванне трехдесятинными зямельнымі ўчасткамі тых, хто страціў зямлю ў 1846 - 1856 гг. Гэтыя меры змякчылі наступствы рэформы ў Беларусі. У 1867 г. чынш быў заменены на абавязковы выкуп зямлі для дзяржаўных сялян.

Адмена прыгоннага права спалучалася з побач  іншых рэформаў, якія спрыяюць пераходу краіны на капіталістычны шлях развіцця. У Беларусі адны з іх не ажыццяўляліся зусім, а іншыя трансфармаваліся ў залежнасці ад палітычнага становішча. Адной з першых пачалася ваенная рэформа. Краіна была падзелена на ваенныя акругі, тэрмін службы быў скарочаны да 7-8 гадоў. У 1874 г. была ўведзена ўсеагульная вайсковая павіннасць для мужчын, дасягнулых 20-летняга ўзросту. Тэрмін службы для твараў, якія мелі адукацыя, значна скарачаўся. Земская рэформа 1864 г. была распаўсюджана на тэрыторыі Беларусі толькі ў 1911 г. і кранула толькі Віцебскай, Менскай і Магілёўскай губерняў. Урад асцерагаўся ўзмацненні польскага ўплыву ў земскіх выбарных органах. Гэта стала чыннікам адсутнасці земстваў у Віленскай і Гарадзенскай губернях, дзе вага каталіцкага насельніцтва быў значным. Па гэтай жа чынніку з вялікім спазненнем і істотнымі адступамі ад статуту праводзілася ў Беларусі і судовая рэформа. Толькі ў 1872 г. былі ўведзены сусветныя суды. Сусветныя суддзі тут не абіраліся, а прызначаліся з ліку абшарнікаў міністрам юстыцыі. У 1882 г. у заходніх губернях былі створаны акруговыя суды і адпаведная пракуратура. Акруговыя суды Менскай, Гарадзенскай і Віленскай губерняў былі аднесены да Віленскай судовай палаты. Віцебскай губерні - да Пецярбургскай, а Магілёўскай - да Кіеўскай. У 1889 г. быў уведзены інстытут земскіх начальнікаў, якія надзяляліся правам умешвацца ва ўсе справы сельскага самакіравання і без усякіх судовых фармальнасцяў накладваць на сялян вызначаныя пакаранні. У Беларусі (толькі ў Віцебскай, Магілёўскай і Менскай губернях) закон пра земскіх начальнікаў быў уведзены толькі ў 1900 г. Школьная рэформа праводзілася ў адпаведнасці са «Становішчам пра пачатковыя народныя вучэльні» і «Статутам гімназій і прагімназій» 1864 г. У аснову гэтых дакументаў быў пакладзены прынцып усесаслоўнасці адукацыі. Пашырэла сетка пачатковых школ. Сярэдняя адукацыя давалі класічныя гімназіі і рамесныя вучэльні. Аднак кантынгент навучэнцаў у сярэдняй і вышэйшай школе рэгуляваўся высокай аплатай за навучанне.

У 1875 г, г.зн. на пяць гадоў пазней, чым у рускіх губернях, у Беларусі стала праводзіцца  рэформа гарадскога самакіравання. У яе аснову быў пакладзены буржуазны  прынцып усесаслоўнасці выбарных органаў  кіравання пры адпаведным маёмасным  цэнзе. Ад выбараў у гарадскія думы цалкам адхілялася большасць насельніцтва, не мелага неабходнага маёмаснага цэнзу: рамеснікі, працоўныя, хатняя прыслуга. Ад выбараў фактычна ўхілялася габрэйскае насельніцтва, якое складала ў Беларусі вялікую частку гарадскога насельніцтва.

Буржуазныя рэформы 60 - 70-х гг. у Беларусі праводзіліся з вызначанымі абмежаваннямі, у  адрозненне ад Цэнтральнай Расіі. Гэта выявілася першым чынам у вобласці землеўладання і землекарыстанні, што было накіравана пераважна супраць  каталікоў, габрэяў і замежных падданак. Па законе 5 сакавіка 1864 г. «тварам польскага паходжання» і габрэям у заходніх і паўднёва-заходніх губернях было забаронена купляць казённыя і прыватныя зямельныя валадарствы, прададзеныя за абавязкі. Ім не дазвалялася таксама набываць, прымаць у заклад, кіраванне, арэнду зямлі, набытыя на палёгкавых умовах. Яны не мелі правы карыстацца палёгкамі і пазыкамі. Паводле закона ад 10 ліпеня 1864 г. габрэі «рысы аселасці» наогул былі пазбаўлены правы набываць землі. Законам ад 10 снежня 1865 г. «Тварам польскага паходжання» таксама забаранялася атрымліваць ва ўласнасць маёнтка. У траўні 1882 г. урад забараніў габрэям сяліцца па-за гарадамі Беларусі за выключэннем Магілёўскай губерні, што прывяло да штучнага засяроджвання яго ў гарадах і мястэчках. Гэта спрыяла аграрнаму перанасяленню ў вёсках.  
 
У выніку правядзення рэформаў адкрылася дарога да замены прыгонніцкіх вытворчых адносін капіталістычнымі.