Қазақ АКСР-ның астанасы Қызылордада өткен V съездің шешімдері мен қаулылары

1927 жылы сәуірде солтүстік  жағынан (Семей) және оңтүстік  жағынан (Луговая ст) Түркістан-Сібір жолының құрылысы басталысымен  қарқынды жүргізіле бастады. 1929 жылғы 18 шілдеде, үкімет бұрын белгілеген мерзімінен 7 күн бұрын  құрылысшылар жолды Алматыға дейін жеткізді. Осының барлығы Қазақстан астанасының Қызылордадан Алматыға көшірілуіне мүмкіншілік жасады. 

1929 жылдың 6-15 сәуірінде  Қызылорда Қазақ АССР Кеңестерінің  ҮІІ съезі өтті.  Онда көптеген  маңызды шешімдер қабылданды: әйелдердің  құқығын қорғау, мемлекеттік аппараттың  тазалығын сақтау және басқа  де шешімдер болды. Қабылданған  шешімдердің ішінде қазақ халқының мәдениеті мен  тіліне қатты әсер еткен шешімдер де болды.

Республика астанасы Қызылордада болған жылдары Қазақ  АССР-і Орталық атқару комитетінің  кейінірек ұлттық тілі мен  мәдениетті дамыту барысында зардабын тигізген «Жаңа қазақ алфавитін енгізу туралы» қаулысы қабылданды [26, 81б]. Бұл құжат қазақ еңбекшілерінің шаруашылықта, қоғамдық және мәдени өмірде патриархалдық – рулық, жартылай феодалдық қатынастардың қалдығы ретінде сақталған араб алфавитінен құтылу мүмкіндігі туды деп халыққа жалған ұғым қалыптастырды. 

Осының салдарынан бір  ұрпақтың өмірінде қазақтар ғасырлар бойы ұлттық  мәдениетінің інжу-маржандары жасалып келген кітаптар, газет –  журналдар, ғылыми еңбектер, бағалы тарихи материалдар жинақталған жазуынан айырылды.

Коммунистік идеологияның дем  беруімен қаулыда: «Қазақ еңбекшілеріне исламмен бірге танылған араб алфавиті өзінің күрделілігімен техникалық жағынан жарамсыз болып, оны  баспа  өнеркәсібінде пайдалану үлкен шығынға түсті. Араб алфавиті қазақ  еңбекшілері үшін өзінің мәдени – тарихи жағынан оқшау қалуына байланысты жалпы адамзаттық  жетістіктерді игеру барысында техникалық кедергі болып қалды» деген көпе – кернеу күлтілдек сөйлемдер көрініс тапты.

Өкімет деңгейінде айтылған мұндай тұжырымдар шындықтан тым алыс жатқан болатын. Құранды және араб алфавитін білетін халық латын, онан кейін орыс  алфавитіне көшемін деп бар білгенінен айырылып, елді жаппай сауатсыздық жайлады [16, 102б].  Осылайша өзінің тамыры сонау ертедегі Шығыс мәдениетімен байланысып жатқан ұлттың мәдениеті мен тіліне шексіз зиянкестік жасалды.

Білім мен жалпы адамзаттық мәдениет жетістіктеріне табиғатынан  құмар қазақ халқы енді алдымен  латын,  кейін орыс  алфавитін  қазақ және араб тілдеріне, ұлттық мәдениетке тиген зардабына  қарамастан барынша табандылықпен оқып  үйренуге кірісті.

Осыған сәйкес Қазатком хатшылығы 1928 жылдың 28 сәуіріндегі мәжілісінде «Қазақстанда мемлекеттік ақпаратты байырландыру туралы» қаулы қабылдады. Онда былай деп жазылған: «Теңіз, Адай, Қарқаралы және Қызылорда округтерінде аудандастыру толық аяқталған соң округтік  органдардың жұмысы жергілікті (қазақ) тілде, ал басқа округтерде екі тілде жүргізілсін [16, 103б]. Тұрғындардың 80-90 пайызы бір ұлттан болатын аудандарға сол ұлттың тілінде, аралас аудандарда екі тілде жүргізілсін».  Бұл жұмыс өзінің оң нәтижесін берді.

1927-1928 жылдары 646 жас   іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізуге  үйренсе, сәл кейін олардың   саны 1 380-ге жетті. Осы жылы Қазақстанда басшы қызметтерде жұмыс істейтін 2 мыңнан астам өзге ұлт өкілдері қазақ тілін оқып үйренді. Жергіліктендіру саясатының нәтижесінде 1928 жылдың соңында республикалық мекемелердегі қазақ қызметкерлерінің үлесі 20, округтер мен аудандарда 25 пайызға жетті.

Басшылық құрамына жергілікті ұлт өкілдерін тарту, олардың  қызметіне сенім арту ұлт  саясаты жөніндегі партиялық жұмыстың негізгі талабы ретінде күн  тәртібіне қойылғанымен, 1925 жылдың қыркүйегінде Қазақстанға саяси  басшылыққа бекітілген Ф.И.Голощекин бұл істі саяси ойынға айналдырды. «Ұлт өкілдеріне қамқорлық жасау өзге ұлттардың  мүддесіне қайшы  келеді», деген жалған, қолдан жасалынған бағыт бел алды. Жергіліктендірудің мақсатын Голощекин тобы өзін ғана  ойлайтын басшылардың қысымы деп бұрмалады.

Осы мәселе жайлы  айтыс  – тартыста сол кездегі «Еңбекші Қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің бас редакторы, өлкелік партия комитетінің бюро мүшесі, Қазатком төралқасының мүшесі Смағұл  Сәдуақасов ретсіз пікірлерге жауап ретінде «Ұлттар мен националдар туралы» салиқалы мақала жариялады [25, 30б]. Бұл мақаласында ол жергіліктендіру мәселесінің ауқымы кең, маңызы жоғары мәселе екендігін жан-жақты дәлелдеді, ұлт саясатының күретамырындай мәні барлығын ашып айтты.

Бұл мәселе туралы тарихшы, зейнеткер А.Дәулетов былай деп  жазды: «Бүгінгі күні, яғни ХХІ ғасырдың басында, 2001жылы Қызылорда облысының республикада тағы  да бірінші болып барлық ресми кеңсе құжаттарын мемлекеттік тіл – қазақ  тіліне көшіруі, сол баяғы ағаларының үлкен көрегендікпен көтерген ұлы  бастамаларынан бастау алған шешімінің өмір  шындығына айналуы, бүкіл егеменді еліміздің халқына ой  салған, жол көрсеткен зор маңызы бар оң өзгеріс, бетбұрыс, батыл қадам екенін айтпай кетуге болмайды. Бұл сол кездегі елім, жерім, халқым деп  күрескен абзал  ағаларымыздың алдында бас иіп, рухтарына тағзым еткенмен бірдей» [16, 104б].

Астананың Қызылордаға  келуіне байланысты мәдени  өмірдің  кең қанат  жайғаны аян. 1925 жылы байланыс  басқармасы  құрылса, 1926 жылы радио торабы, радиостанса қызметін бастады. 1925-26 жылдары 100 орындық өлкелік, 45 орындық қалалық ауруханалар ашылды.

1924 жылы қазақ, орыс, татар, украин халық театрлары  отау тіксе, 1926 жылы 13 қаңтарда қазақтың  тұңғыш ұлттық театры болашақ  классик М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек»  пьесасымен шымылдығын ашты. Тұсаукесер  қойылымға Серке Қожамқұлов, Әміре  Қашаубаев, Қалибек Қуанышбаев, Рахым Иманбаев, Құрманбек Жандарбеков қатысты. «Еңбекші Қазақ» («Егемен Қазақстан»), «Степная правда» («Казахстанская правда»), «Түркістан кедейі», «Ақжол» газеттері молынан тарала бастады.

1925 жылы республикада 4 оқу-ағарту институты жұмыс істеді. 1926-27 жылдары Ташкенттегі педагогикалық институт Қазақ педагогикалық институтына айналды. Ректоры қоғам қайраткері Т.Жүргенов болды [5, 102б]. Жаңадан мұражайлар ашылды. 1928 жылы  Бүкілқазақстандық спартакиада ұйымдастырылды. Қ.Мұңайтпасовтың басшылығымен  қазақша күрестен республикалық біріншілік өткізілді.

Біртұтас Қазақстан  мемлекетінің алғашқы  астанасы болған Қызылорда көптеген қиыншылықтарға  қарамастан, сол кезеңдегі күрделі, тарихи мәнісі болған ірі мәселелерді  шеше білді.  Батысы, қазақ халқын біріктіре түсуге үлкен ұйытқы болды, халқымыздың көне тарихының жаңғырған кезеңінің бастапқы  қадамын батыл бастады.

Қазақ АССР Кеңестерінің VІІ съезінде Халық Комиссарлар  Кеңесінің төрағасы болып Ораз Исаев сайланды.  Қазақстанды мемлекеттік құрылысының қалыптасу процесінде ұлттық кадрлардың қатары көбейді. Олардың ішінде Н.Нұрмақов, Ж.Сәдуақасов, Ә.Лекеров тағы басқа қоғам және мемлекет қызметкерлері болды.

Жаңа  әкімшілік –  территориялық  аудандастыру кезінде 1929-1930 жылдар аралығында Қызылорда округы құрылды.  Оның орталығы Қызылорда болды, құрамында Қазалы уезі, Сырдария губерниясы, Қарсақпай болыстығы, Ақмола губерниясы, Қызыл жаңғыл және Қайдауыл болыстығының аймағы кірді [16, 106б].

Қызылорда округі 300 мың  шаршы шақырымды иемденіп,  Арал, Қазалы, Аламесек, Қараөзек, Шиелі, Қарсақпай секілді аудандарды қамтыды. 1931 жылы Қызылорда аудан орталығы,  ал 1938 жылдың 15 қаңтарынан бастап облыс орталығы болды.

1929 жылы әкімшілік  – территориялық құрылыс негізінен  аяқталуына байланысты, сондай-ақ Түркістан – Сібір  теміржолы құрылысының алғашқы кезеңі іске қосылғаннан кейін Қазақ АССР өкіметі Қызылордадан Қазақстанның жаңа астанасы Алматыға көшті.

2.3. «Қазақ АКСР-ның астанасы Қызылордада өткен V съездің шешімдері мен қаулылары» тақырыбы орта мектептің 10 сыныбына арналған Қазақстан тарихы пәнінде оқыту әдістемесі

Қ О Р Ы  Т Ы Н Д Ы

1920 жылы Қазақ республикасы  құрылғанда І Құрылтай съезінің  делегаттары астананы  алыстан іздемей,  Орынбордың өзін таңдады. Бір  ғасырдан бері  отарлық тұрғыдан десек те қазақ даласын  басқарудың орталығы болып келген  қаланың енді жеке  автономияның астанасы болып қалуы заңдылық еді. Кеңес  үкіметінің ұлттар  мәселесіне деген  бастапқы кездегі оң ниетін  пайдаланып, Орынбор қайраткерлері, әсіресе партия  ұйымы қаланы  Қазақ  өлкесіне беру  жөнінде Бүкілресейлік Орталық атқару комитетінің (ВЦИК) декретін шығартып алған еді.

Жиырмасыншы жылдардың  ортасында елдің Азия бөлігі ұлттық белгі бойыншы іргелесуге  көшкен тұста Мәскеудегі орталық Орынборды Қазақстанға қимайтыны байқалды. Бүкілресейлік ХІІ Кеңестер съезі Қазақ АССР-інің  астанасын Орынбордан  көшірудің қажеттігін ұсынды. РК(б)П Орталық комитеті мұны  қолдап 26 қаңтарда бұл туралы шешім қабылдады. Сөйтіп, Қазақ АССР Орталық атқару комитеті (ҚазЦИК) 1925 жылғы 9 ақпанда астананы Орынбордан Ақмешітке көшіру туралы қаулы алуға мәжбүр болды.

Алайда астананың Ақмешітке  көшірілуінің Қазақстан үшін үлкен  маңызы болғаны белгілі. Бұрын Сібір ревкомына қарап кеткен Ақмола мен Семей  облыстарының Омбы уезінен басқа жерлері  Қазақстанға қайтарылды. Орталық комитет Орал губерниясын  Қазақстаннан бөліп әкету ниетіне тойтарыс берді. Жетісу,  Сырдария облыстарын Қазақ  республикасына қайтарды.

Қарақалпақ автономиясын да  Қазақ АССР-інің құрамына беріп,  бауырлас екі халықтың тағдырын тоғыстырғандай еді. Байырғы жерлері Бөкей ордасын, Адай болысын, Маңғыстау уезін,  Қостанай округін, Астрахан губерниясының Атырау жағалауын Қазақстан өзіне нақты заңдастырып алды. Бұрын Қазақ, Түркістан, Сібір республикаларында ел басқарып отырған зиялы қайраткерлеріміз енді Ақмешітке келіп, автономия үшін тізе қосып қызмет етпек.

Әлсіз, ордаға лайық ғимаратсыз, жарықсыз (электр 1926 жылы қосылды)  уездік қала Ақмешіт осындай байтақ елдің  астанасына айналды. Орталық деген атқа  ол тек географиялық тұрғыдан ғана лайық  болатын. Обалы не, Ресей үкіметі Ақмешітті көркейту үшін 4 миллион сом қаржы ұсынды. Мекемелерді жаңа  астанаға көшіру және ұйымдастырушылық шараларды жүзеге асыру үшін арнайы үкімет комиссиясы құрылды.

Ал еліміздің тұңғыш астанасы Орынбор ше? Осы арада  орталықтың қызғаныш қимастығы айқын  көрінді. 1925 жылдың 6 сәуірінде БОАК Президиумы губернияны  мекендейтін негізгі ұлттар орыстар деген желеумен Орынборды қазақ автономиясының  құрамынан шығарған қаулы алды. Орал губерниясының орыстар көп қоныстанған Елек уезін де ол  өзімен бірге  бөліп әкетті.

Ресми астана  атанған  ақпан айы болғанымен, мемлекеттік  мекемелер Ақмешітке біртіндеп, 1925 жылдың көктемі мен жазына қарай қоныс аударған еді. Осы жылдың 15-19 сәуір аралығында Ақмешітте өткен Кеңестердің Бүкілқазақстандық V  съезі ерекше екі шешім қабылдады. Біріншісі: «Қырғыз халқының тарихи нақты атауын қалпына келтіру үшін Кеңестердің Бүкілқазақстандық Ү съезі қаулы етеді; бұдан былайғы жерде қырғыз деудің орнына қазақтар деп аталатын болсын! Осыған орай съезд республика атын Қырғыздан Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасына өзгертуге қаулы етеді». Екіншісі: «Қазақ АССР-і үкіметінің тұрған жері болып табылатын Ақмешіт қаласы -  Қызылорда деп өзгертілсін».

Осы орайда бүгінде Қызылорда  атауы мен белгілі сәулетті қаламыздың ежелгі Ақмешіт атынан бір тұста  айырылып қалып арада 64 жыл өткенде  қайтарып  алғанында  қосымша  мәлімет етейік.

1853 жылдың 13 шілдесінде  Орынбор генерал-губернаторы Перовский   Ақмешіт іргесіне әскер бастап  келді. Қамалға бекінген қоқандықтарға  ол төмендегідей хат жолдады:  «Бүкілресейлік император патша   ағзамның бұйрығы бойынша Ақмешітті  алғалы келдім.

Бұл қорғанды қоқандықтар  орыстың қол астындағы қазақтарды ығыстыру үшін орыс  жеріне  салғаны  мәлім. Дуалды күлге айналдырарлық  күштің менде  барын білесіздер. Орыстар мұнда  бір күнге немесе бір жылға  келген жоқ, олар  мәңгілікке келді». Өткен ғасырдың  ортасында Сыр қазақтары Қоқан хандығынан төзгісіз қысым көргендіктен орыстардың арашашылығын тарих құптайды. Алайда «орыс жері», «мәңгілікке келдік» деген сөздер отаршылдық пиғылын жасырмайды.

Ақмешіт қамалы 28 шілдеде құлады. Он  бес күн қоршағанда Перовский 165 адамынан айырылды. Бір қиырын кезінде аталары Әбілқайыр хан  бодандыққа берсе, оның  ұрпақтары Әлікей сұлтан мен полковник Мұхамеджан Баймағанбетов өлкенің екінші  қиырын дұшпаннан азат ету үшін  бас тігіп, өз отрядтарымен Ақмешітке атойлады. 

Әбілқайырдың шөбересі, Айшуақ ханның немересі, Махамбет батырмен тірескен Баймағанбет сұлтанның ұлы Мұхамеджан осындай ерліктері үшін Әулетті ақсүйек, І дәрежелі Станислав, І дәрежелі Анна ордендерімен марапатталып, кейіннен генерал-майор атағын алған.  Ақмешіт түбінде 1912 жылғы орыс-француз соғысының батыры Әмір Батырбеков те көзге түсті.

Сол жылдың 31 тамызында  Ақмешітті алған генералдың құрметіне  қамалды  Перовск форты деп  өзгерткен Петербор жарлығы шықты.  1917 жылғы қазақ төңкерісі Ақмешіт  атауын қайтарып берді.

1925 жылдың ақпанында  біртұтас  Қазақ  елінің Астанасы  болған Ақмешіт екі айдан кейін  Қызылорда деген  жаңғырған   атауымен елең еткізді. Жері  біріктіріліп, халқы 5 миллион 230 мыңға жеткен, оның 61,3  проценті қазақтар болған  республиканың жаңа астанасында өткен съезге Қазақстанның барлық облыстарынан өкілдер қатысты. Әсіресе, Орынбордан  шыққан арнаулы пойыз ұрандар жазылған  қызыл маталар мен  жалауларын желбіретіп,  Ақмешітті бетке алды.