Беларусь  в годы Первой мировой  войны

ИСТОРИЯ БЕЛАРУСИ (XX - начало XXI в.)

[ Содержание пособия "ИСТОРИЯ БЕЛАРУСИ (XX - начало XXI в.)" ]

19 июля (1 августа) 1914 г. началась Первая  мировая война. Постепенно в  нее было вовлечено 38 стран  с населением 1,5 млрд. человек. Пятилетняя  война лишила жизни 10 млн. человек  и 20 млн. искалечила. Это была  борьба за передел уже поделенного мира, за расширение сфер влияния, колонии, источники сырья и рынки сбыта товаров между основными двумя группировками европейских государств: Тройственного союза (Германия, Австро-Венгрия, Италия, Турция, Болгария) и Антанты (Великобритания, Франция, Россия). Позже к ним присоединились США и Япония.

С начала войны в России развернулась милитаристско-шовинистическая  пропаганда, по стране прокатилась  волна «патриотических» демонстраций, собраний, молебнов в поддержку русского оружия, началась компания сбора денег и драгоценностей в фонд отечества. С одобрением войны выступили не только буржуазно-помещичьи партии, но и социалистические и национальные организации. В западных губерниях эсеры создали «Военно-революционный союз», который принял активное участие в обслуживании фронта. Большевики призывали к борьбе за превращение империалистической войны в гражданскую. Для этого, считали они, трудящимся воюющих стран следует стремиться к поражению своих правительств в войне, что будет способствовать свержению господствующих классов. Против войны выступила газета «Наша нива», редактором которой с марта 1914 г. был Я. Купала.

18 июля  западные губернии были переведены  на военное положение. На их  территории был установлен жесткий  военно-политический режим. Запрещались собрания, манифестации, печать стала подвергаться военной цензуре, вводились военно-полевые суды. Почти все населенные пункты Беларуси были заполнены войсками. В Минске военных и чиновников военных ведомств было около 150 тыс.

В августе 1915 г. началось немецкое наступление в направлении Ковно-Вильно-Минск. 31 августа немцы захватили Свенцяны и Вилейку. Из-за угрозы окружения русская армия в начале сентября оставила Вильно, Гродно, Лиду, Брест. Ставка Верховного главнокомандующего была перенесена из Барановичей в Могилев. 19 сентября передовые немецкие разъезды перерезали железнодорожную линию Минск-Москва в районе Смолевичей. Только ценой огромного напряжения сил русской армии удалось ликвидировать Свенцянский прорыв и отбросить немцев в район озер Свирь и Нарочь. В октябре 1915 г. фронт стабилизировался по линии Двинск-Поставы-Сморгонь-Барановичи-Пинск. Немцы захватили почти половину территории Беларуси, и такое положение сохранялось до начала 1918 г., так как наступательные операции русских в марте, июне-июле 1916 г. в районах озера Нарочь и Барановичей оказались неудачными. Только в нарочанской операции было убито, ранено и захвачено в плен свыше 90 тыс. русских солдат и офицеров.

На  оккупированной территории, где до войны проживало 2млн. человек, начались грабежи и насилие. Последовали реквизиции, денежные и продовольственные контрибуции. Была введена система налогов, штрафов, принудительных работ. Материальные ценности и часть трудоспособного населения была вывезена в Германию. Захваченная территория была включена в состав военно-административного округа Обер-Ост.

Тяжелое социально-экономическое положение  сложилось и на не оккупированной части Беларуси. Отступление русских  войск в 1915 г. сопровождалось массовым бегством гражданского населения в  восточные районы Беларуси. К осени 1915 г. беженцы заполнили всю восточную часть Беларуси. Тысячи бездомных, голодных, нищих людей погибло от эпидемий, голода и болезней. Поскольку беженцы «постоянно угрожали порядку и спокойствию» в тылу армии, их в принудительном порядке стали выселять за Днепр. В мае 1918 г. в России жило 2,3 млн. беженцев из Беларуси.

На  войну из Беларуси было мобилизовано больше половины мужчин трудоспособного  возраста. На принудительных военных  работах использовались старики, женщины и дети. Большие потери понесла белорусская деревня от постоянных реквизиций лошадей, крупного рогатого скота, фуража, зерна. За годы войны на 20-30% сократились посевные площади, на 11% уменьшилось количество крупного рогатого скота.

Из-за отсутствия сырья, топлива, квалифицированных рабочих многие отрасли промышленности сократились или прекратили производственную деятельность. К концу 1915 г. работали только 35,7% довоенных крупных (цензовых) предприятий. Объем производства товара для гражданского населения составил 15-16% довоенного. Вместе с тем, швейная, обувная, металлообрабатывающая, хлебопекарная промышленность, которая выполняла военные заказы, увеличила производство. В 1915г. открылось 10 крупных швейных мастерских, 5 заводов по производству снарядов и гранат, артиллерийские мастерские в Бобруйске и Гомеле.

Сокращение  сельскохозяйственного и промышленного  производства вызвало рост цен на продукты питания и основные промышленные товары в 2-7 раз. Казнокрадство, взяточничество, спекуляция стали обычным явлением. Заработки рабочих не поспевали за ростом цен на продукты, топливо, жилье. В Беларуси фабричные рабочие получали почти вдвое меньше, чем в России.

Рабочие и крестьяне быстро избавились от патриотических настроений. Начиная  с 1915 г. наблюдается нарастание рабочего движения. В 1915 г. состоялось 15 забастовок в 6 населенных пунктах. В 1916 г. забастовки прошли в 11 населенных пунктах. Однако рабочее движение в Беларуси было значительно слабее, чем в России.

Крестьянское  движение в начале войны проявилось в выступлениях призывников, которые громили имения помещиков и лавки торговцев-евреев, рассчитывая на то, что они, как «защитники царя и отечества», не будут наказаны. Однако власть реагировала на эти выступления карательными отрядами и военно-полевыми судами. По их приговору в Сенненском, Мозырском и Игуменском уездах были повешены 16 человек.

Крупные военные поражения в 1915 г., неудачи  в 1916 г., огромные людские и материальные потери вызвали недовольство солдат. Массовый характер приобрело дезертирство. К концу 1917 г. с Западного фронта дезертировало более 13 тыс. солдат. Участились случаи отказа целых частей и соединений идти в наступление, братания с немецкими солдатами. Всего в Беларуси в годы войны состоялось 62 значительных выступления солдат. Крупнейшим было восстание в октябре 1916 г. в распределительном пункте в Гомеле, в котором участвовало около 4-х тысяч военнослужащих. Царские власти жестоко расправились с восставшими. К суду было привлечено шестнадцать человек, из них девять человек расстреляли, остальных отправили на каторгу.

Таким образом, первая мировая война обострила  все противоречия в стране, привела  к острому экономическому и политическому  кризису. Революция стала неизбежной.

Беларусь  у гады Першай сусветнай  вайны  
Билеты и ответы для экзамена по Истории Беларуси за 9 и 11 класс.

[ Все 46 вопросов к 23 билетам ]

1. Першая  сусветная вайна пачалася 1 жніўня 1914 г. Царскім урадам заходнія  губерні былі аб'яўлены наваенным становішчы. Забаранялася дзейнасць усіх палітычных партый, правядзенне сходаў, шэсцяў, забастовак, распаўсюдж- ванне газет і кніг. Урад разгарнуў сярод насельніцтва шыро-кую прапаганду ў «абарону цара і Айчыны», за «перамогу рускай зброі». Сярод палітычных партый толькі бальшавікі выступілі супраць вайны з выкрыццём яе антынароднага характару. Яны адмовіліся падтрымліваць урад. 3 асуджэн-нем вайны выступілі прадстаўнікі беларускага нацыяналь-нага руху. У занятай нямецкімі войскамі Вільні браты Іван і Антон Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі ўзначалілі Беларускі камітэт дапамогі пацярпелым ад вайны. Ён стаў цэнтрам на-цыянальнага руху на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

3 пачатку  1915 г. асноўныя сілы Германіі  был і засяроджаны на Усходнім  фронце, які імкліва набліжаўся да Беларусі. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага расійскімі войска-Mi была пераведзена з Баранавіч у Магілёў. У верасні 1915 г., прарваўшы фронт у раёне Свянцян, групоўка нямецкай арміі захапіла Вілейку і наблізілася да Маладзечна. Толькі велі-зарным напружаннем сіл расійскай арміі ўдалося спыніць наступление немцаў і адкінуць іх войскі ў раён азёр Нарач і Свір. У кастрычніку 1915 г_ расійска-германскі фронт у межах Беларусі надоўга ўсталяваўся на лініі Дзвінск—Паста-вы—Баранавічы—Пінск. Пад нямецкай акупацыяй (ваеннай уладай) апынулася 1/4 частка Беларусі, дзе да вайны пра-жывала 2 млн чалавек. Тут усталяваўся акупацыйнырэжым.

Вясной 1916 г. на тэрыторыі Беларусі па ўзгадненні з Англіяй і Францыяй рускае камандаванне правяло насту-пальную аперацыю ў раёне возера Нарач. Цаной вялікіх страт расійскія войскі змаглі адцягнуць на сябе значную колькасць германскіх рэзерваў і аблегчыць цяжкае становішча фран-цузскай арміі. Аднак дабіцца рашаючых вынікаў уНарачан-скай наступальнай аперацыг не ўдалося. Яна закончылася безвынікова, з вялікімі стратамі для расійскай арміі. Частка астанкаў загінуўшых у час наступления салдат расійскай арміі дагэтуль знаходзіцца ў раёне возера Нарач непахаванай. Няўдачы баявых дзеянняў царскай арміі ў 1915—1916 гг., велізарныя людскія, матэрыяльныя, тэрытарыяльныя страты выклікалі рост антыўрадавых настрояў.

2. Баявыя  дзеянні моцна паўплывалі на  сацыяльна-эка-намічнае становішча. Усходняя частка Беларусі ўяўляла сабой прифронтовую зону. Тут знаходзілася вялікая групоўка салдат і афіцэраў расійскай арміі. Адступленне ў 1915 г. ра-сійскіх войскаў, пагроза нямецкай акупацыі выклікалі маса-вае, часта прымусовае бежанства жыхароў Беларусі на ўсход. Царскія ўлады спрабавалі выкарыстаць бежанцаў у якасці таннай рабочай сілы для патрэб фронту.

У вёсцы  востра адчуваўся недахоп мужчынскіх рук. За гады вайны толькі ў Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай гу-бернях у расійскую армію было мабілізавана (прызвана) больш за палову ўсіх працаздольных мужчын. Усё гэта разам з бежанствам і бясконцымі рэквізіцыямі (адабраннем маё-масці на патрэбы арміі) у выніку мела рэзкае скарачэнне па-сяўной плошчы і павелічэнне гаспадарак, якія пазбавіліся кароў і коней.

3-за  адсутнасці паліва, сыравіны, працоўных  мужчынскіх рук у цяжкім становішчы  знаходзілася прамысловасць. Разам з тым павялічылі выпуск тыя прадпрыемствы, якія былі скіраваны на выпуск ваеннай прадукцыі. Вялікія ваенныя расходы выклікалі рост цэн на тавары першай неабходнасці і прадукты харчавання, рэзкас зніжэнне жыццёвага ўзроўню насельніцтва.

 Першая  Сусветная вайна 

(1914 - 1918 гг.)

1 жніўня 1914 г. пачалася 1-я сусветная  вайна. Яе пачатак быў звязаны  з абвастрэннем супярэчнасцей,  якія існавалі паміж буйнейшымі  дзяржавамі свету. Кожная з  іх выношвала альбо захопніцкія  планы, альбо імкнулася ўтрымаць раней далучаныя тэрыторыі. Да 1914 г. сфармаваліся два буйныя ваенна-палітычныя блокі – Антанта (Расія, Англія, Францыя, Японія) і Траісты саюз (Германія, Аўстра-Венгрыя, Італія). Летам 1914 г. адносіны паміж двума блокамі абвастрыліся. 15 ліпеня Аўстра-Венгрыя абвясціла вайну Сербіі, краіне, з якой Расія мела вельмі цесныя адносіны. У Расіі пачалася мабілізацыя. Дазнаўшыся пра гэта, Германія абвясціла ёй вайну. На працягу тыдня ў вайну ўступілі ўсе ўплывовыя краіны Еўропы. У 1915 г. Італія выйшла з Траістага саюзу і перайшла на бок Антанты. Але Германія і Аўстра-Венгрыя знайшлі новага ўплывовага саюзніка - Асманскую Порту. Усяго ў 1-й сусветнай вайне ўдзельнічалі 33 дзяржавы з насельніцтвам 1,5 мільярда чалавек. З'яўленне новых відаў зброі (кулямётаў, аэрапланаў, хуткастрэльных гармат і г. д.) вымушалі сучаснікаў лічыць, што ваенныя дзеянні хутка скончацца. На самай справе вайна працягвалася да восені 1918 г. Расія аказалася непадрыхтаванай да такіх маштабных ваенных дзеянняў.

З пачатку  вайны ва ўсіх беларускіх губернях уводзілася ваеннае становішча. У 1914 г. расійскія войскі нанеслі сур'ёзныя паражэнні праціўніку ў Галіцыі і Прусіі. Але слабасць расійскай арміі падштурхнула нямецкае кіраўніцтва перагледзець ваенныя планы і распачаць у 1915 г. наступленне супраць Расіі. У верасні – кастрычніку 1915 г. значная частка беларускіх зямель была занята нямецкімі войскамі. Пасля ўдалага контрнаступлення рускіх фронт усталяваўся на лініі Дзвінск – Паставы – Смаргонь – Баранавічы – Пінск. На неакупаваных землях Беларусі сабралася вялікая колькасць бежанцаў, дыслацыраваліся армейскія часці. Вайна спрыяла толькі прадпрымальнікам, чые прадпрыемствы працавалі на армію. Прыняцце "сухога закону" падарвала вінакурную прамысловасць. Сотні тысяч жыхароў былі ўзяты ў армію, іншыя масава ўдзельнічалі ў абарончых работах; праводзіліся рэквізіцыі. У выніку сельская гаспадарка была падарвана, у гарадах адзначаўся недахоп харчавання. Цяжкае было становішча салдат: хранічна не хапала зброі, харчу і адзення. У выніку незадавальненне распаўсюджвалася і сярод грамадзянскіх асоб, і сярод ваенных. Так, у кастрычніку 1916 г. адбылося паўстанне на размеркавальным пункце ў Гомелі, у якім удзельнічала звыш 4000 салдат. Гэта дазволіла сацыялістычным партыям з поспехам весці прапаганду ў гарадах і ваенных часцях.

Акупанты  разглядалі беларускія землі як каланіяльныя тэрыторыі, якія павінны забяспечваць нямецкую армію ўсім неабходным. Яны  вывозілі прамысловае абсталяванне, забіралі ў сялян харч, коней і  нават вопратку. Беларускія палітычныя дзеячы неаднаразова спрабавалі дамовіцца з акупацыйнымі ўладамі аб аднаўленні Вялікага княства Літоўскага альбо асобнай беларускай дзяржавы, але немцы не былі ў гэтым зацікаўлены. Яны адводзілі беларускім дзеячам толькі сферу культуры і адукацыі: такія аб'яднанні, як Беларускі народны камітэт (1915 – 1918) і Цэнтральны савет беларускіх грамадскіх арганізацый (з 1916 г.) выдавалі на беларускай мове газету "Гоман", стваралі беларускія школы. Беларускія дзеячы выступалі на міжнародных канферэнцыях у Стакгольме і Лазане.

23 лютага 1917 г. ў Расіі пачалася  другая буржуазная рэвалюцыя. 28 лютага  Часовы камітэт Дзярждумы абвясціў  аб пераходзе да яго ўсёй  улады ў краіне. 2 сакавіка з  гэтым рашэннем пагадзіўся Петраградскі  Савет, які ўяўляў сабой орган  кіраўніцтва паўстаннем рабочых і сялян. 2 сакавіка Мікалай ІІ адрокся ад прастолу. Расія была абвешчана рэспублікай. Уводзіліся асноўныя грамадзянскія свабоды. Да склікання агульнага Устаноўчага сходу Расіяй кіраваў Часовы ўрад.