Елбасы және ел білімі

Нарық қатынастары өмірімізге терең  тамыр тартумен бірге, экономикалық ілгері басуымыздың да негізіне айнала бастады. Ол – ол ма, қоғамдық санамыз  бен ұлттық психологиямыздың өзі  өзгеріп, жаңалыққа тосырқай қараудан арылып, әлеуметтік батылдық пен азаматтық бастамашылыққа бой ұра бастадық. Қоғамдағы осы жаңа серпінді айқын аңғарған Елбасы қайсыбіреулердің қатаң сынына ұшыраған “Тілдердің үштұғырлығы” бағдарламасын ұсынды. Мұндағы негізгі мақсат – үшінші мыңжылдықта қарқыны жеделдей түскен жаһандану, шекара талғамайтын экономика-қаржы және ақпарат ағымдары заманында еңбек ресурстарының бәсекелестігін арттыру мәселесі көзделген болатын. Басқаша айтқанда, мұнда мемлекеттік тіл – қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі – орыс тілін және халықаралық тіл – ағылшын тілін халықтың неғұрлым көп бөлігінің меңгеруіне бағытталады. Осы жерде ерекше назар аударатын нәрсе, Мемлекет басшысының “тілдердің үштұғырлығы” идеясын бүкіл ұлттық идея деңгейіне көтеру қажет. Неге десеңіз, біріншіден, бұл идея халқымыздың болмысында ежелден-ақ бар “жеті жұрттың тілін біл” деген бағалау өлшеміне сай келеді; екіншіден, қазіргі бәсекеге негізделген өмірлік қағидалардың өзі бізден, біздің буыннан осыны талап етіп отыр. Пікірімізді мысалмен дәйектейік. Жер жүзінің өркениетті елдерінде білім – ең алдымен экономиканың негізгі өндіруші саласы болып есептеледі. Яғни, білім мен ғылым өзін-өзі асырай алатын болуы керек, өзін-өзі асырай алғаны елді де асырай алғаны, қалың халыққа жағдай жасалғаны. Ендеше, білім мен ғылымды дамытпай, мемлекетті алға сүйреу мүмкін емес. Ал, нарықтық экономикада еңбек ресурстарының бәсекелестігі өзінен өзі алдыңғы кезекке шығады. Еңбек ресурстарының бәсекелестігі тікелей білімге қатысты. Әсіресе, қазіргі әлемдік жаһандану кезеңінде жастарға берілер білімнің мазмұнының ұлттық құндылықтарға, мәдениетаралық түсінік-пайымға, ақпараттық жетістіктерге, сонымен бірге, әрине, халықаралық тілдерді меңгеру үрдісіне де қатысы орасан. Жаңа технология мен қаржы-экономиканың тілі болып есептелетін халықаралық тілдерді меңгерген адамның жұмысты да қиналмай, тез табуға мүмкіндігі болады. Бәсекеге қабілеттілік дегеніміздің өзі осыдан шығады. Біз қаласақ та, қаламасақ та бұл жәйт бүгінгі күннің шынайы шындығы, одан ешқайда қашып құтыла алмаймыз. Елбасы көтерген “тілдердің үштұғырлығы” дегенде біз, ең алдымен, осы мәселені түсініп алғанымыз жөн. Сосын осыған айрықша мән бергеніміз абзал. 

Алайда, біздің бұл бағдарламаны ғылыми негізде ұйымдастырып, жемісті жүзеге асыруда аздап кешеуілдеп келе жатқанымыз рас. Қалай дегенде де, әуелі ұғынып алатын нәрсе, бұл жерде мемлекеттік тіл – қазақ тілінің тарихи орнын, атқаратын қызметі мен миссиясын, әлеуетін ешкім төмендете алмайды. Мәселе – педагогикалық-психологиялық тұрғыдан бүкіл әлем зиялылары мойындап, басшылыққа алып отырған “тұлғаның ой-өрісін баспалдақтап дамыту теориясына” сәйкес білім беру мен тәлім-тәрбие үрдістерін жүйелі түрде ұйымдастыруда болып отыр. Бұл теория бойынша әуелі бір тілді – ана тілін толық әрі тиянақты меңгеруді, ал, содан кейін оған сүйене отырып екінші тілді, оларға сүйеніп үшінші тілді, тағы басқа да тілдерді еркін игеруді талап етеді. Түйіндеп айтқанда, білім беру саласында әлемдік озық үлгілермен қатар, тарих қойнауынан әбден екшеліп, сүзгіден өтіп шыққан ұлттық ойлау тәсіліне де барынша көңіл бөлінуі тиіс. Сонда ғана біз қазіргідей күрделі кезеңде бәсекелестікке қабілетті жас ұрпақ тәрбиелеуге қол жеткізе алатын боламыз. Елбасы “тілдердің үштұғырлығы” бағдарламасын ұсынғанда, міне, ең әуелі осы мәселелерді шешіп, өмірге енгізуді міндеттеп отыр. 

“Ертеңін ойламаған ел азады” дейді халық даналығы. Барын бағалап  отыратын, ұрпағына үмітке сай білім  беріп, тәрбиелейтін ел озады. Осы орайда, мемлекетіміздің интеллектуалды қорын құру жолындағы игілікті бастамаға Мемлекет басшысының өзі тікелей ұйытқы болып отырғанын айрықша айтқан орынды. Әңгіме – 2009 жылдан бастап іргесі қалана бастаған Тұңғыш Президенттің интеллектуалдық мектептері туралы болып отыр. Мұндай мектептердің алғашқысы былтыр Астанада ашылса, одан кейін іле-шала Семей, Көкшетау қалаларында көш түзеді. Бұларда барлығы 1854 оқушы білім алып жатыр. Білім берудің осы инновациялық моделі біртіндеп еліміздің барлық аймақтарында жүзеге асатын болады. Қазір бұл мектептердің алғашқы жемісін де көре бастадық. Елбасының өзі “ұлттың үміті” деп баға берген ондағы оқушылар халықаралық және республикалық пәндік олимпиадаларға, сараптамалық ойлау мен үлкен ізденісті қажет ететін ғылыми жобалар сайысына қатысып, толағай табыстарға жетіп жүр. Осындай жетістіктердің нәтижесінде Қазақстан осы жылы шілде айында Астанада ТМД кеңістігі елдерінің ішінде алғашқылардың бірі болып 51-ші халықаралық математикалық олимпиаданы өткізу мәртебесін иеленді. Сарапқа салғанда, бұл қазақстандық білім беру жүйесінің үлкен табысы. Енді Астана мен Өскемен қалаларында химия-биологиялық бағыттағы және Талдықорған қаласында физика-математикалық бағыттағы интеллектуалдық мектептер өз есігін айқара ашатын болады. Ал, 2020 жылы аталған жоба аясында жалпы Қазақстанда осындай үлгідегі 20 мектеп жұмыс істеуге тиіс. 

Аталған білім ордаларының жұмысына Президент өзінің биылғы халыққа  Жолдауында айрықша тоқталғанын жоғарыда атап өттік. Интеллектуалды мектептер экономиканың маңызды салаларында және ел ғылымында бәсекеге қабілетті менеджерлер дайындауға қолғабыс етеді. Ал оның даму бағыттарына келсек, мұнда 1) дүниежүзілік сапа мен еңбек ресурстарындағы білімнің өтімділігі; 2) жеке-дара білім мен дербес қабілеттерді баулу; 3) жаратылыстану-математикалық бағыттардағы пәндерді тереңдетіп оқыту арқылы бейінді білім беруді қалыптастыру; 4) үштұғырлы тіл үлгісін іске асыру; 5) жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу сияқты бағыттарға басымдық беріледі. Бұл мектептердің барлығы да физика-математикалық және химия-биологиялық бағыттарда терең білім беретін болады. 

Осы күндері Елбасы жүктеген міндет үдесінен шығу жолында интеллектуалды мектептердің стратегиялық мақсаттары, білім бағдарламалары, ішкі құрылымдары, сыртқы байланыстары жан-жақты үйлестірілу үстінде. Әлемдік білім деңгейіне кірігу үшін өзімізде бар нәрсемен шектеліп қалмай, оны қазіргі және болашақтағы заманауи жетістіктермен ұштастырудың пайдасы ұшан-теңіз. Әрине, әлемдік білім жетістіктерінің жақсы нәтижелерін үлгі еткенде, өзіміздің де тарих қойнауында қайнап, сұрыпталып шыққан сүбелі табыстарымыз шетін қалмауы тиіс. 

Халықаралық және қазақстандық білім  беру бағдарламаларына кіріктірілген  осы күнгі оқу үш деңгейде жүргізіледі: бастауыш мектеп – негізгі орта мектеп – жоғары мектеп. Бұл үштұғырлы білім жүйесі бірін-бірі толықтырып отыруға тиіс. Онсыз білім де, тәрбие де тереңдей түседі дегенге сену қиын. Бір біз ғана емес, басқа жұрт та байқаған болу керек, Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынысымен өткен жылы дүниеге келген “Интеллектуалды ұлт – 2020” ұлттық бағдарламасының басты мақсаты да осы – қазақстандықтардың жаңа буынын тәрбиелеу, сөйтіп бүгінгі ғаламдық дамудың арқа сүйейтін негізгі байлығы – бәсекелестікке қабілетті адам капиталын қалыптастыруға негізделген. Өйткені, қазіргі кезде кез келген мемлекеттің табысы – оның жер көлемі мен табиғи қорларының көптігінде емес, бәрінен бұрын адам мүмкіндіктерінің сапасына сүйенеді. Білімі қаншалықты жоғары мемлекеттің бүгінгі әлемдік қауымдастықта бәсекелестікке қабілеттілігі соншалықты биік болмақ. Осы жағдайда ерте бастан өркениетті мемлекеттерде интеллектуалдық бәсекелестік жүріп жатқаны даусыз. Бұл – бірінші түйін. 

Екіншіден, қазіргі кездегі білім  беру жүйесінің міндеті – жастардың  білім алып қана қоймай, алған білімін  үздіксіз дамытып, оны бойына сіңіріп, тәрбиелі, әдепті, бір сөзбен айтқанда, интеллектуалды-үйлесімді болуын қамтамасыз ету. Жаңа көзқарас ұлтты ойлануға, ойлауға үйрету арқылы қалыптан тыс көкжиекке көз жіберуге тәрбиелеу, білімді өз бетінше зерделеу, технологиялар мен инновациялардағы жаңалықтарды жүзеге асыра білу бейімділігімен бағаланады. Жастарымызды осындай мақсатта тәрбиелеуге біздің зор мүмкіндігіміз бар екендігіне дау жоқ. Міне, Тұңғыш Президенттің интеллектуалдық мектептеріне қойылатын талаптар осыларға негізделген. 

Елдің адами капиталы тек білім  арқылы ғана көрінетіні сөзсіз. Ал, білімде серпіліс болмаса – инновациялық дамуда серпіліс болмайтыны бесенеден белгілі. Сондықтан, қазақстандық университеттер “білім экономикасы мен әлеуетінің” ұйытқысы, елдің инновациялық дамуының тегершігі болуға тиіс. Мұндағы айтпағымыз, әлемдегі білім мен ғылымның, мәдениеттің ең соңғы тоғысатын жері – жоғары білім. Бізді қоршаған әлем үнемі өзгеріс үстінде дамып отыратындығы баршаға мәлім. Ол қаншалықты күрделенген сайын, оны шешетін жаңа мүмкіндіктерге де кең өріс ашылып отырады. Бұл жағдай, сөз жоқ, студенттерден дүниежүзілік деңгейде мойындалатын сапа белгісінің болуын талап етеді. Біздің “халықаралық стандарт” деп жүрген өлшемдер – осы сапаның түрлі жағдайдағы көрсеткіші мен белгісі іспетті. 

Осыған байланысты отандық университеттер рейтингі жөнінде қатаң талаптар қойылды. Жоғары оқу орындарының халықаралық деңгейдегі қызметін жандандыру туралы тапсырмалар берілді. Қазіргі күн тәртібінде тұрған мәселе – оқу орны мен мамандықтарды халықаралық аккредитациядан өткізу жайы – Президенттің жеке бақылауында. Мұнда бізге саннан гөрі сапаның маңызды екенін өмір талабы көрсетіп отыр. Ендігі жерде университеттеріміз білім экономикасының өзегі ретінде еліміздің инновациялық дамуының қозғаушы күшіне айналуы тиіс. Бұл – біздің басты мақсатымыздың бірі әрі бірегейі. 

Ағымдағы ғасыр адамзат баласының  алдына шешімі күрделі әрі іргелі мәселелерді қойып отыр. Әлем жаһандану дәуіріне қадам басумен бірге тұтастану, бірігу, кірігу үдерісіне батыл бет бұруда. Соны ерте түсінген дүние жүзі мемлекеттері мен олардың білім жүйелері жаһандану үдерісіне үн қосып, бұдан әрі дамудың жаңа стратегиялары мен жобаларын ұсынуда. Мұны Мемлекет басшысы біліп, көріп, сол күрделі қиын кезеңнен елімізді қайткенде аман алып шығудың қамын ойластырып жүргені жаһан жұртының назарында. Осыған орай Жолдауда аталған Астанадағы әлемдік деңгейдегі “Жаңа халықаралық университет” жобасы іске асырылды. 

Бұл университет Елбасы есімімен аталып, жуырда есігін айқара ашты. Халықаралық деңгейдегі университеттің алдына қойып отырған міндеттері орасан зор. Айталық, оның білім беру бағдарламасына: 1) ақпараттық-коммуникациялық технология; 2) өнер және әлеуметтік ғылымдар; 3) инженерлік және технология; 4) жаратылыстану ғылымдары институттары енеді деп жоспарланып отыр. Жоба әріптестерінің қатарында: Корея политехникалық университеті; Нью-Джерси технологиялық университеті, Кент мемлекеттік университеті, Питсбург университеті, “Айдын” Ыстамбұл университеті т.т. бар. Бұл аталған жоғары оқу орындарының халықаралық беделі әлемге әйгілі. 

Рас, кез келген білімнің мақсат-мүддесі  болатыны шындық. Біздің қазіргі жағдайымыздағы оның негізгі мақсаты – елдік сана мен мемлекетшілдік рухты қалыптастыру, ұлтсыздықпен күресу, тәуелсіздікті баянды ету болуы керек. 

Осы орайдан келгенде, Елбасының  ел ішінде, жастар арасында жүргізіп отырған  саясатының сындарлы үлгісі – ұлттық тәрбие мәселесіне қатысты. Әрине, әр ұрпақ өз заманының проблемасын өзі шешуі керек екені өзінен-өзі түсінікті. Алайда, сол мәселені ұлттық ұлағат негізінде шешсе, мұндай ұрпақтың жүзі жарқын, рухы биік, жолы даңғыл болмақ. Бүгінгі жастардың психологиясы, таным түйсігі, алдына қойған мақсат-бағдары мүлдем басқаша екендігі өздерінің алдындағы аға ұрпаққа ешқандай ұқсамайтыны анық. Қазіргі қоғамда болып жатқан жағдайлар өкшебасар ұрпақты бәрібір өз иіріміне тартып әкетіп, дегеніне көндіріп бағуда. Тіпті, ұлттың құрамы да ала-құла. Ұлттың құрамы ала-құла болған соң, тілі де, ұстанатын дәстүрі де, мәдениеті де, тіпті дініне дейін біркелкі болмауы мүмкін. Осыған байланысты Қазақстандағы бүгінгі қоғамдық қатынастар күрделі өзгерістерді бастан кешіруде. Елімізде осындай жағдайды жіті әрі дер кезінде пайымдаған Мемлекет басшысы ұлттық тәрбие туралы қағидатын ұсынды. Бұл, әлемдік кеңістікте өз жолын таңдаған Қазақ елінің бүгінгі талабы мен өмірлік қажеттілігінен туындап отырған жағдай. 

Ал енді Елбасы ұсынған ұлттық тәрбие туралы қисынды қалай қалыптастырамыз, оны жүзеге асырудың жолдары мен  амалдары қандай деген мәселеге келсек, мұнда бірден ескеретін нәрсе, бұл аса күрделі, әрі сонымен бірге өте-мөте нәзік, ерекше маңызды шаруа. Сондықтан, бұл мәселеге асқан жауапкершілікпен, ыждаһаттылықпен, өзара түсіністік пен келісім, ынтымақтастық пен сенім арқылы келгеніміз жөн, яғни әр түрлі жақтар бірін-бірі ести, түсінісе алатындай, жанашырлықпен қарайтындай болуы керек. Түсінісу – басқа этностың, өзге мәдениеттің материалдарын тек теориялық тұрғыдан ұтымды түрде ұғыну емес, сонымен қатар оны шын жүрекпен қабылдау. Өзара келісім – бірін-бірі “шекесі шытынап отырса да амалдың жоқтығынан шыдап қана” қабылдайтын жасанды шарт болмауға тиіс, ол елдік мақсаттар мен мемлекеттік міндеттердің шынайы ортақтығын көрсететін құбылыс болуы керек. Мәселені бұлай қойып отырғанымыз мұнда қалайық, қаламайық, ең алдымен, мемлекет құруға ұйытқы болып отырған этностың мүддесі бірінші кезекте көтеріледі. Сондай-ақ, мемлекеттік мүдде онымен қатар қойылады. Себебі, біз бұдан былай бүкіл адамзат баласы жасаған өркениеттермен қанаттаса, ықпалдаса даму жолын таңдап отырған елміз. Демек, бұдан шығатын қорытынды – оның (адамзат баласының) осы уақытқа дейін жасаған озық тәжірибелері мен жетістіктерін қолдан келгенше түгел игеріп, қажетімізге пайдалану міндеті болмақ. Сонымен бірге бүгінгі уақыттың талабы мен сұранысын өтеп отыру да кезек күттірмейтін негізгі мәселелердің бірі болып есептеледі. Бұл үшін, сөз жоқ, Қазақстанның негізгі этносы болып саналатын ұлтты қай тұрғыдан да жаңа сапаға, жаңа интеллектуалды дәрежеге көтеру көзделеді. Былайша айтқанда, ұлттық тәрбие деген сөзді – бірыңғайлану немесе бір мәдениетті екінші мәдениетке сіңіріп жіберуі, олардың бір-бірін өзара жұтып қоюы, яки көптүрлілікті жасанды түрде сақтау деп түсінбеу керек. Ұлттық тәрбие ұғымын әдеттегі қалыпқа салған дәреже түрінде емес, мазмұнды-диалектикалық мағынасында қарастырсақ, ол – барлық өзара ықпал мен әрекетке түсуші жақтардың жалпы мемлекеттік мүдде үшін іске асыратын жасампаздық байланысы болып табылады. Яғни, біртектілік – көптектіліктің ішкі өзара үйлесімді байланысы, өзара бірліктегі көптүрлілік болып шығады. Сондықтан, Елбасы Н.Ә. Назарбаев ұсынып отырған ұлттық тәрбие ұстанымын көптүрліліктің біртүрлілікте дамуы ретінде қарастыруға әбден болар еді. Шындығында, кез келген қоғамдық дамудың өзі бір-бірімен шығармашылық ықпалдасудың, өзара баюдың, біртұтас дүниенің көптүрлі жақтарының өзара кірігуі арқасында жүзеге асады. Ал, басқа жағдайда қанша қаласаңыз да көптүрлілік дамымайды, керісінше, ыдырауға бейім тұрады. 

Расында, қандай халықтың да тәрбие негізінде  адамға деген сенім мен құрмет, мейірім мен шапағат, сыйластық  пен түсіністік жатады. Жастардың  тәрбиесімен айналысатын ұстаздар өз ұстанымын осы мақсатты іске асыруға  пайдаланса, онда елімізде бейбітшілік  пен бірлік, ынтымақ қашанда қанатын  жайып тұратыны сөзсіз.