1. Ежелгі Египеттің мемлекеті және құқығы  

Египетте  мемлекеттің пайда болуы шамамен  б.э.д . V мыңжылдықта рулық құрылымның ыдырауы, ру ақсүйектерінің бөлініп шығуы және құлдықтың пайда болуы нәтижесінде жүзеге аса бастады. Б.э.д. V мыңжылдықта Египетте бірнеше құрылымдар пайда болды, олар !V мыңжылдықта екі патшалыққа- жоғарғы Египетке және төменгі Египетке бірікті, ал содан кейін, !V мыңжылдықтың соңында бір орталықтанған мемлекет құрылды. Бұл таптық бөліністің дамуымен және орталықтанған басшылықтың қажеттігімен байланысты болды.  Ежелгі египеттің мемлекет және құқығының тарихының кезеңдері:

1 кезең-  ерте патшалық (б.э.д.3110-2880ж.ж), Жоғарғы  және Төменгі Египеттің бірігуінің  нәтижесінде пайда болды. Оған  тән сипат болып елдің біртұтас  мемлекетке айналуы табылды. 

2 кезең-  Ежелгі немесе ескі патшалық (б.э.д. 2880-2550ж.ж.). басты ерекшелігі: Египеттің  алғашқы, айқын көрініс тапқан  орталықтануы жүзеге асты. Бұ  пирамидаларды салу уақыты.

1 ауыспалы  кезең (б.э.д. 2160- 2134 ж.ж.). Египет бірнеше  өзара қас ұсақ мемлекеттерге  бөлінді. Бұл кезеңнің соңында,  фива қаласының билеушілерінің  жеңісі нәтижесінде Египеттің  бірігуі жүзеге асты.

3 кезең-  орта патшалық  (б.э.д. 2050- 1700 ж.ж.). египеттің әрі қарай бірігуі  жүзеге асады.

2 ауыспалы  кезең - (б.э.д. 1700- 1530ж.ж.). мемлекет  қайтадан ұсақ мемлекеттерге  бөлінді, ал оның басым көпшілік  бөлігін гиксостар тайпасы жаулап  алды.

4 кезең-  жаңа патшалық (б.э.д. 2575-1087 ж.ж). ерекше  белгісі болып Египеттің XVIII династия  перғауындарының билігі астына  бірігуі табылды. Египет ірі  империяға айналады. Бұл кезеңнің  соңында Египет мемлекеті құлдырай бастайды. Оны парсылар, одан кейін Александр Македонскийдің әскерлері жаулап алады, ал б.э.д. 30 жылы Египет Рим империясының провинициясына айналды.

Ежелгі  Египеттегі сот өндірісі алқалы түрде  жүзеге асырылатын жаңа патшалық кезеңінде 30 судьядан құралған орталық соткенбет  құрылған болатын. Жергілікті жерлерде округтер мен жекеленгенқалалардың кенбеттері енгізілген. Ежелгі Египеттегі сот әкімшіліктен бөлінбегендіктен, лауазымды тұлғалар мен номархтар  бір мезетте жоғарғы судьялар болып табылатын. Жоғарғы сот  инстанциясы перғауын болатын.

Ежелгі  Египеттің құқығы белгілі бір  дәрежеде алғашқы қауымдық құрылымның қалдықтарын сақтап қалған болатын, сол себепті де құқықтың негізгі қайнар көзі болып әдет ғұрып табылатын. Алғашқы жазбаша заңдарды жазу б.э.д. 3000 жылы жүзеге аса бастаған. Менес перғауын дін мәселелері бойынша қылмыстық заңнаманы құрастырса, Бокхорис перғауын қаржы мен сауда саласындағы кодексті қабылдаған, ал Амасис пайғамбар жергілікті әкімшілік заңнамалық түрде реттеуді жүзеге асырған. Отбасы Некелік заңнаманың ерекшелігі болып матриархаттың қалдықтарының сақталуы табылады. Қылмыстық құқықта аса ауыр қылмыстар ретінде перғауынның бөлігіне қол сұғу мен мемлекеттік төңкеріс жасау табылатын. Жазалар айрықша қатаңдықпн ерекшеленген. Өлім жазасы екі нысанда қолданылатын: жай түрі басты шабу және дарға асу, ерекше түрі – отқа өртеу, ағашқа керу және тірідей көму. Сонымен қатар, талион түріндегі жазалар да қолданған: бірінші түрі- кінәлінің қылмыс жасаған мүшесіне зақым келтірілетін, екінші түрі- кінәлінің жәбірленушіге зян келтіруі өзіне қатысты жасалатын.                                                           

                                                    2. Ежелгі египет тарихы

Ежелгі  Қосөзеннің тарихы сяқты ертедегі Египеттің  тарихы да бір жүйеге келтіріліп, терең  зерттеле бастағаны Х!Х ғасыр  болды. Бұған дейін библия деректерінің және грек пен латын авторлары шығармаларының кейбір үзінділерін пайдалануға тура келді, бұлардың Египеттің жазба дакументтерін пайдалануға мүмкіншілігі болмады және өзге халықтың тарихын ауыз әдебиеті бойынша баяндады. Вавилон-ассирия тарихына қарағанда, бізге белгілі болып отырған Египет өткендегісін суреттеген Геродот «Тарихы» әлде қайда толығырақ, бірақ бір жүйеге келтірілмеген.«Тарихтың атасы» Нілдің бойымен Египеттің солтүстігінен оңтүстігіне дейін саяхат шегіп, көне ескерткішткерді қарап, шайқас болған жерлерді аралап, грек тілін білетін египеттіктерден бұл халықтың әдет-ғұрпы мен өткендегі тарихын сұрап білді. Әңгімелескен адамдарының бұл мәліметтері үзінді түрінде еді, кейде бұрмаланған да болды, оны тексеруге Геродоттың мүмкіндігі болмады. Кейде египеттік саяхатшыға әңгімелескен адамдары өз ата-бабаларының әскери ерліктерін әсірелеп айтып, оны әдейі шатастырды. Олар Геродотты фараондарының сесострис деп аталатын біреуі Қара теңіздің солтүстік жағасына өтіп, скифтерді бағындырды деп сендірді. Ал шынында Египет фараондарының әскері қара теңізге ешқашан жеткен емес. Египет елінің мәселесіне арнап грек жазушысы Плутарх арнаулы («Исид және Осирис туралы») кітап жазды.Египеттің тарихымен антик заманның басқа да жазушылары айналысты, бірақ олардың бәрі де, Геродот пен Плутарх сяқты, египеттіктермен ауызекі әңгімеге сүйенді, егер олар Египет жазуын көрген болғанда оны оқи алмас еді. Б.э.д. 332 жылы Александр Македонский Египетті жаулап алғанда, ол жерге көптеген грктер барып қоныстанып, оның өткендегі тарихымен айналысушылар көбейді және Манефон грек тілінде «Египет тарихын» жазды. Ол хронологиялық схема жасады және Египет тарихындағы бірқатар оқиғаларды дұрыс фактілрді аңызда айтылғандармен қоса баяндап берді. Жоғарыда айтып өткен Египетте көптеген ескерткіштер жер бетінде сақталған көптеген пирамидалар, қабырғалары жазуға толы орасан зор храмдары. Бірақта көптеген ескерткіштерді құм басып қалған. Оны ашу үшін қазба жұмыстарын жүргізі керек болды. Соңғы кездерде археологиялық қазба жұмыстарына Египет Араб республикасының өз отанының өткендегі тарихымен айналысушы жергілікті зерттеушілер де араласты.     

                                   3. Ежелгі Египеттің табиғат жағдайы

Египет  мемлекеті Африканың солтүстік-шығысында  пайда болды. Оның негізгі бөлігі Ніл аңғарының, бірінші шоңғалдарынан  Жерорта теңізіне дейін алып жатқан жерлер болды, бұған қоса шығысында (Нил мен Қызыл теңіз аралығы) Аравия таулы өлкесі, батысында Ливия  үстіртінің біраз бөлігі де қарады. Египеттердің өздері де «Қызыл жерге» яғни шөл далаға қарағанда бұл  жердің топырағының құнарлылығын көрсетпек  ниетпен өз елін «Қара жер» деп  атаған. «Египет» деген атау оның ежелгі астанасы- Хэкау Птахты, яғни «Птах (құдайдың) рухының қорғанын»- Мефисті- гректердің бұрмалап, поэтикалық әсерлеп  айтуынан алынған. Египеттің Қос  өзеннен айырмасы- мұнда халық  ежелгі тас ғасыры (палеолит) кезінде-ақ мекендеген. Бірақ ол кездегі тұрғындар  негізінен Нілдің батпақты аңғарлары  қоршап тұрған үстіртті жерді мекендеген аң аулап кезіп жүрген тайпалар еді. Олар ұлы өзеннің жағалауына анда – санда бір түсетін. Ол заманда  Европаның едәуір бөлігін мұз  басып жатты, ал Жерорта тенізінің  солтүстік жағалауында тундра жазылып  жатты. Сондықтанда Солтүстік Африканың  климатты қазіргідей ыссы және құрғақ болмауы табиғи құбылыс еді. Жаңбырда жиі жауды. Африканың кең байтақ даласын қалың шөп пен бұта басып жатты. Кейінірек, Европаның  мұздықтары бүтіндей ерігенде бұдан  шамамен 12-15 мың жыл бұрын Солтүстік  Африканың климаты өзгере бастады, бұрынғы көк майса дала біртіндеп  шөл далаға айналды. Алғашқы тұрмыстық  аңшылар олжа таба алмағандықтан  Нил аңғарына ойысып, шағын территорияға топталып, шаруашылықтың  прогресті  түрі- егіншілік және мал шаруашылығы  мен айналысты. Нілдің тар аңғары (ені 4-20 км) тек солтүстіктегі шегіне жақындағанда, Жерорта теңізіне құяр сағасында ғана тарамдалып (формасы  үш бұрыш тәріздес батпақты жерін) атырау құрды. Сонымен Египет екі бүйірінен  шөл көмкерген үлкен оазиске  айналды. Египеттен батыстан дене түстері ақ, көздері көк ливиялықтар да өтіп тұрды. Солтүстік шығыстан Нил аңғарына азиялық халықтар сан рет басып кірді. Б.э.д. дейінгі IV мың жфылдықтың аяғына таман аңшылық бірте-бірте алғашқы мәнінен айырылып, бұдан кейінгі уақытта шаруашылықтың күн көріс түрінен гөрі едәуір мөлшерде көңіл көтерер сейілге айнала бастады.

Қолөнершілік  қызмет саласында елеулі табыстарға қол жетті. Қолөнершілер жасаған  бұйымдардан, әсіресе, аса шеберлікпен  әшекейлеп жасаған керамика мен  ғажайып тас ыдыстарды ерекше атап айтуға болады. Фаянсты ойлап  табу- алға басудағы үлкен қадам  болдыжәне бұл тұңғыш рет Египетте жүзеге асты. Египеттегі негізгі қатынас  құралы болған өзен транспортының елеулі түрде дамығанын біз саз балшықтан жасалған ыдыстардағы суреттерден көріп, аңғарамыз.

Египетте  рулық тайпалық құрылым тұңғыш жазба  документтер шыққанға дейін жойылып кеткен. Әйелдер еркектермен бірдей қатысатын тайпа жиналысы жөнінде біз тек қана аса маңызды мәселелерді шешуге жиналатын еркек және әйел құдайлар жөніндегі мифтерден ғана білеміз, ол мифтерде құлдайлар жоғарғы құдай Раның еркімен көп санаса бермейді, өзара дөрекі  

ұрыс  сөздерге барады, кейде бір біріне күш те жұмсайды. Осындай мифологиялық көріністер, сөз жоқ, рулық-тайпалық құрылыстың тұрмыс тіршілігі мен  әдет-ғұрыптарынан хабар береді. Египетте де рулық байланыстардың әлсіреуімен  байланысты селолық қауым қалыптасып шықты, өкінішке орай қауым жөнінде  мәліметтер өте аз.

Әлеуметтік  өзгерістердің сырт белгілерін біз  меншік иелерінің ыдыстағы таңбаларынан көреміз. Екінші жағынан, қазбалар кезінде  қолдары байланған адамдар мен  әр түрлі жұмыс істеп жүрген малайлардың  стату-этикаларын кездестіруге болады. Мұның барі қолға түскен соғыс  тұтқындарын құлға айналдырып, күшін пайдалану жолындағы алғашқы талпыныстарды көрсетеді.

Әлеуметтік  қатынастардағы осындай өзгерістер тайпалық құрылыстан мемлекетке көшуге алып келді, бірақ мұның өзі, әрине, бірден бола қойған жоқ. Алғашқы кездерде бірнеше ондаған номдар пайда  болды. Олардың әр қайсысы, мекен  жайлар мен алқаптары және табынатын  өз қамқоршы құдайы бар белгілі бір  қалалардан тұрған. Осындай аймақты  басқарушы әкім бірте бірте тайпаның көсемінен нағыз кішкентай патшаларға айналып, егіншілік жұмыстарына  сондай-ақ әскери істер мен діни ғұрыптарға да әмір жүргізетін болған. Нил суының жайлауын реттеп, оны  жалпы Египет көлемінде біркелкі пайдалану қажеттігі бұл ұсақ мемлекеттік құрылымдардың бірігуіне  ықпал етті, мұның өзі өз ара  қырқысу соғыстары процесінде жүзеге асты, өйткені олардың әр қайсысы-ақ осы бірлестіктің басында болғысы  келді. Күшейе бастаған шонжарлар құлдар мен қатардағы қауымдастарды басып ұстап отыру үшін неғұрлым берік мемлекеттік аппарат құруға тырысты. Ең алғаш елеулі екі мемлекет: Жоғарғы Египет және төменгі Египет құрылды. Бірақ іс мұнымен тоқталып қалған жоқ. Жоғарғы Египет неғұрлым күшті және берік ұйымдасқан бірлестік болды да, оның патшалары оңтүстікте тапшалық жасайтын жайылымдарды кеңейту үшін солтүстік аймақтарды бағындыруға, Жерорта теңізіне шығу үшін және Азяға шығатын құрлықтағы жолдарды қарату үшін күш салды.

                                  4. Біртұтас мемлекеттің құрылуы.

Дәстүрге  орай, елдің неғұрлым берік бірлігін Жоғарғы Египет патшасы Менес жүзеге асырды, ол төменгі Египетті б.э.д. 3000 жыл шамасында бағындырып, біріккен елдің 1 династиясының негізін қалады. Елдің астанасы Абидос қаласы болды. Жылнамашылар патшалардың билік құрған жылдарының есебін сол кезден бастайды. Осы біріктіруден кейін де атырауда көтерілістер болып тұрғанмен, олар Египеттің екі бөлігінің қосылуына бөгет бола алған жоқ. Ежелгі кезде екі патшалық болғаны жайлы естеліктерінде екі түрлі- Қызыл және Ақ тәждар сақталып қалды, олар бірінің ішіне бірі киілген, сондай-ақ қатар жұмыс істейтін екі мекеменің- Ақ үй мен Қызыл үйдің болғандығы да байқалады. Алғашқы екі династия билеген кезең шартты түрде алғашқы патшалық деп аталып, екі жүз жылдан аса мерзімді қамтиды.

Елдің саяси бірігуі енді жалпы мемлекеттік  көлемде дами бастаған суландыру  жүйелерін кеңейтуге және жетілдіре  түсуге жағдай туғызды. Қоғамдық жұмыстар мезгі-мезгіл Нил суының деңгейін өлшеп, каналдар мен платиналардың дұрыс  сақталуын қадағалап отыруға  міндетті патша чиновниктерінің  бақылауымен жүзеге асырылды. Династияға дейінгі уақыттың өзінде-ақ экономиканың негізіне айналған ауыл шаруашылығы енді елеулі биік дәрежеге көтерілді. Егіншілікпен бірге баушаруашылығы дамиды. Елдің солтүстік бөлігінде жүзім шаруашылығы мен шарап жасау ісі, ал оңтүстігінде құрма ағаштарын өсіру көбірекорын алды. Елдің барлық бөлігінде сондай-ақ смоковница ағашын өсіру де кең тарайды.

Алғашқы патшалық ғылымында шартты түрде  Ежелгі патшалық деген атқа атқа ие болған ұзақ созылған дәуірге кіріспе  кезең болды. Өзін бұрынғы Алғашқы  патшалыққа қарағанда Ежелгі патшалық елдің неғұрлым берік топтасуымен  және орталықтанудың күшеюімен сипатталады. Төменгі Египеттің бөлініп шығуға деген әрекеттері тоқталады. Джосер патшалық құрған кезден бастап елдің астанасы- Мефис қаласы болды. Ол төменгі және Жоғарғы Египет шекарасында орналасқан, Менес патша негізін салған қуатты қамал еді.

Рудниктер мен тас өндіретін орындар  толығынан патшаның билігінде болды. Халықтан жиналатын алым салық көбіне мемлекеттің емес, фараонның жеке басының қажеттеріне жұмсалатын. Сондай-ақ тұтас елдің мүдесін  көздейтін міндетті түрдегі қоғамдық жұмыстар мен фараонның жеке басының  пайдасын көздейтін жұмыстар арасында әлдеқандай шекара болмады. Фараон елді басқаруда кейінірек шыққан араб термині бойынша уәзір деп  аталып жүрген, жоғары бас төре басқаруындағы анағұрлым күрделі бюрократтық аппараттың көмегіне сүйенетін.