Игельстром реформасы

Мазмұны:

 

1. Кіріспе ....................................................................2
2. Негізгі бөлім ............................................................3

1. Қорғауға  шығарылатын жағдайлар......................4
2. Тақырыпты зерттеу деңгейі.................................4
3. Игельстром мен II Екатарина рескриптері..............7

 

3. Қорытынды ............................................................10
4. Пайдаланған әдебиеттер тізімі ....................................12

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Осип Андреевич Игельстром – 1737 жылдың 7 мамырында дүниеге келген реседің мемлекеттік қайраткері, әскербасы және генерал.

Шведтің дворяндық руынан шыққан. 1753 жылы орыстың әскери қызметіне түсті. Түркістанмен бірінші шайқасында Аққырман бекінісін алған кезінде көзге түсті.

Швед соғысында қатысып, 1790 жылы Верель келісімі бойынша орыстың патша сарайынан уәкілеті болды. Бейбіт келісімшартты жасауы табысты болғаны үшін генерал Андрей Первозванныйдың орденімен, мақтау қағазы мен алтын сапымен марапатталды.

1791 жылы швед патшасы Густав III Серфаим орденімен марапатталды.

1792 жылдың 29 шілдеде Игельстром мен оның екі ағасына Лифлянд губерниясының граф атағы берілді

Сол жылы  Псков ауданына билеуші өкілі болып көшірілді, ал келесі жылы Киев, Черниговс және Солтүстік Новгородтың генерал-губернаторы болып тағайындалды.

Осы жылдың соңына қарай  Польшада орналасқан орыс әскерін басшылыққа алу үшін Варшаваға жіберілді. Көтірілістерді болжаған Игельстром граф Зубовтан әскерді  үлкейтуді сұраған. Бірақ қорқақтықпен айыпталып, Забов талабын орындамады. Сонымен 1794 жылы Варшавада көтеріліс бұрқ етіп, өлімнен әрең құтылған Игельстром қызметін тастап, Ригаға қоныс аударды.

1797 жылы I Павел Игельстромды Орынбор генерал-губернаторы етіп тағайындады. Бұл лауазымда Игельстром Орынбор басшылығына башқұрттарды бағындарып, олардың ішкі құрылысын жақсартты.

Игельстром 1823 жылы қартайған кезінде қайтыс болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Игельстром реформасы

 

Қазақ қоғамында болып  жатқан қайшылықтар мен дағдарысты мұқият байқап отырған патша әкімшілігі өз билігін күшейту және қазақ  даласында әкімшілік басқару  процесін Ресейлік, империялық жүйесіне жақындату мақсатында хан билігін  жоюды күн тәртібіне қойды. 1786 жылы Орынбор губерниясының губернаторы  О.А.Игельстром басқарудың жаңа жобасын  енгізген еді. Тарихқа “Игельстром  реформасы” деген атпен енген  бұл құжат, хан билігін жоюдың негізін қалады.  Бұл жоба бойынша  негізгі билік шекаралық комиссияның  орнын басатын шекаралық сотқа  берілуі тиіс болды. Оның құрамына патша  шенеуніктері мен басқа да жергілікті қауым өкілдері кірді. Орынбор губерниясы басқару кеңсесінің бақылауында  болатын жаңа әкімшілік органдар – расправалар құрудағы Ресей  өкіметінің мақсаты ең алдымен сұлтандарды  басқару ісінен шеттету болды. Расправаларды  алғаш құрған кезде көптеген беделді  старшындар оның құрамына енуден бас  тартты. Сондықтан патша әкімшілігі енді “бас старшын” деген атақ енгізді. Дегенмен расправалардың Кіші жүзді  басқару ісіне араласуына сұлтандар  қарсылық білдірді. Ресей үкіметінің Кіші жүзде расправалар құру жолымен  хандық билікті жою жөніндегі  шаралары нәтижелі болмады. Игельстром реформасының сәтсіздікке ұшырауының басты себебі – дәстүрлі басқару  түрін жоюдың алғышарты қалыптасуында  болатын. Расправалардың басқару ісіне  араласуына Кіші және Орта жүздердегі ықпалды сұлтандар қарсы шықты, олар Кіші жүздегі хандық билікті  қалпына келтіруге ұмтылды. 1789 жылғы  Француз революциясынан шошынған патша  үкіметі Игельстром реформасын туғызған наразылықтардың монархиялық басқару  негізін шайқалтуы ықтималдығын ойлап, Игельстром реформасын аяғына жеткізуден бас тартты

Игельстром реформасының мәні – биліктің халық жинлысына  өтуі және хандық билікті жою.

Тайпалық одақтарға қатысты  Кіші жүз үш бөлікке бөлінді. Старшиндар би мен батырлар съезінің ұсынысымен бекітілді. Кіші жүздің рулық қағидалар  қауымдастығы тастап кетілмеді – 42 рулық старшиндар мен 7 басшылар өздерінің  руларын басқарып, бірақ бұрынғы  тәжірибе жүйесінен айырмашылығы бұл  басқарушылар шекаралық билеушілермен  бекітіліп, шекаралық билікпен жақындасуға  мүмкіндік беретін сыйақы алатын. Сөйтіп жергілікті саяси өкіметк  ашық көпшілік сипатқа ие болды. Бекітілген старшындар шекаралық соттқа ант  бергізуге әкелінді.

Нақты реформа нәтижесі старшиндар тобының нығаюы болды. Бірақта шекаралық  сот пен басқалар жеткілікті өмірге бейімді болған жоқ. Сондықтан 1789 жылы Кіші жүзде хандық билікті қалпына  келтіруді көздейтін жаңа жоба қарастырылды.

 

 

 

 

 

Қорғауға шығарылатын  жағдайлар

 

• Зерттелген уақыт аралығында ақсүйектер тобының саяси мағынасы елеулі жоғарылады. Ал Шыңғыс ұрпақтарының беделі түсіп, XVIII ғасырдың соңында хандық билігінің шектелуінен байқалады.
• Ғасырлар бойы қазақ хандары мен сұлтандары сыртқы саясатты тәуелсіз бағытта жүргізді. Кіші жүз бен Ресей арасындағы тұрақты саяси қарым-қатынасты орнату Әбілхайыр хан ұрпақтарына бағынған қазақ руларының XVIII ғасырдың соңында сыртқы қатынастарындағы шешуші рөл атқарды.
• XVIII ғасырда қазақ қоғамының шаруашылық құрылымында белгілі өзгерістер орын алды, әсіресе – сауда-сатықта. Бұл Орныбор шекаралық комиссиясы жақтаған ортаазиялық жандандыру мен ресей капиталын өңірге енгізумен келісілгенді. XVIII ғасырдың соңына қарай Ресеймен шекаралық сауда қазақтың Кіші жүзі  үшін маңызы бар болды.
• 1780 жылдардың орта шеңінде Орал-Каспий өңіріндегі Қазақстан мен Ресей арасындғы қарым-қатынастарындағы саяси әрекеттестіктің жаңа дәрежеге өтуі көзделді.
• Сонымен қатар 1780 жылдарында Ресей империясында жаңа конфессионалдық саясат қалыптаса бастады, соның ішінде ислам дініне қатысты. Бұл дінге еріктілік пен әртүрлі аймақтар үшін дәстүрлі діндерді ұстауын белсенді түрде қорғауға сүйенеді. Бұл қазақ қоғамындағы Кіші жүз жайында жүзеге асты.
• О.А.Игельстромның қазақ қоғамының Кіші жүзіне қатысты өзгерістері белгілі мағынада біріккен шекаралық шаралар болды. Себебі Кіші жүз территориясындағы ішкі саясаттағы жағдайлар алдын ала келісілді және қазақ ұлтының әрекетті бөліміне сүйенген Орынбор шекаралық әкімшісімен өткізілді.

 

Тақырыпты зерттеу  деңгейі

 

Бұл жұмысты зерттеу барысында  өзіндік ерекшеліктері бар үш хронологиялық кезеңді бөлуге болады.

Біріншісі – XVIII ғасыр соңы мен XX ғасырдың басындағы тарихи зерттеулер; екіншісі – XX ғысыдың 20-80 жылдардағы зерттеулер (КСРО кезіндегі); үшіншісі – 90 жылдардан  бастап бүгінгі күнге дейін жазылған жұмыстар. Сонымен қатар соңғы  кезеңнің үш тобы қарастырылады:

1. қазақ тарихи деректері
2. орыс тарихнамасы
3. шығыс елдерінің деректері

Осы үш топтағы деректердің  зерттеулері хронологиялық проблемаларды  қарастыруны көп көңіл бөлген.

Бірінші кезең революцияға  дейінгі жазушылардың еңбектерін қамтиды. И.Г. Андреев пен А.И. Левшиннің  еңбектері олардың тарихи дерекнамалар ретінде қабылдануымен ерекшелінеді. Мысалы, А.И. Левшин Игельстромның әрекеттеріе сыни қарайтын. Ол өзінің көзқарасын Игельстром өзінің өмірлік тәжірибесінің орнына көбінесе өзінің қиял елесін пайдалану арқылы басқарған деп ойлаған.

XIX ғасырдың екінші жартысы  мен XX ғасыр басында XVIII ғасырдағы  Орал – Каспий жерлеріндегі  қазақ-ресей қарым-қатынастарын  қарастыратын еңбектер қатары  шықты. Оған Л.Л. Майер, Ф.И.  Лобысевич, П.Юдин, А.И Добросмыслова,  М.А. Терентьевтің зерттеу жұмыстары  жатады. Бұл авторлар Сырым Датұлы  күресі, қазақ шаруалары көтерілісі, Орынбор генерал губернаторлығының  қызметі сияқты XVIII ғасырдың соңғы  жылдарында болған оқиғалар бейнелеген. Осы еңбектер көбінсе бейнелеу  тәсілімен жазылған, бірақта кейбір  баға беруге талпыныс жасау  көзделген. Мысалы, Игельстром реформасының  дұрыс пен бұрым жақтары қысқаша  түрде баяндалған, тұлға ретінде  өзіне мінездеме берілген.

Үстенде аталған жазушылардың барлығы дерлік тақырыпты революцияға  дейінгі тарихнама маңызды жерлерін суреттеді. Ең мазмұндылар қатарында  Левшин, Юдин, Майер және Добросмыслов еңбектері жатады. Олар Батыс Қазақстан  мен Орынбор әкімшілігінің арасындағы қарым-қатынасты әрі қарай зерттеуге  мүмкіндік беретін бастаманы  қалдырып кеткен. XIX ғасыр мен  XX ғасырдың басындағы еңбектердің маңызды  міселелерінің бірі – зерттеушілер 1780 жылдардағы қазақ пен орыс қарым-қатынасының  осы кезеңнің алдындағысынан ерекшелінетін  жаңа тәсілдер қарастырады. Сонымен  қатар, авторлардың көбісі субъективизм позициясында тұр.

Екінші кезең 20 жылдардың  соңы мен 80 жалдары жазылған, яғни КСРО кезінде жазылған еңбектерді қамтиды. Осы кезеңде орыс-қазақ байланысын зерттеу барысында қиыншылықтар туыла бастады. Совет одағының тарихи зерттеулері «классовый антогонизм»  концепсиясына сүйеніп, қоғамдық қозғалыстар  мен көтерілістерге көп көңіл  бөлген. Осының нәтижесінде Сырым  Датұлы бастаған шаруалар көтеріліс  мәселесі кеңінен талқыланды. Сырым  батыр мен Орынбор адменистрациясының қарым-қатынасына байланысты О.А. Игельстром ұйымдастырған шаралар жайлы  шаралар сұрағы көтерілді.

Сонымен қатар, осы кезеңдегі  үш этапқа бөліп қарастырылған:

• I этап: 1917 мен 1930 жылдар аралығы
• II этап: 1940-1950 жылдар аралығы
• III этап: 1950 жылдардың соңы мен 1980 жалдыр аралығы

Совет одағы кезіндегі  тарихи деректерде, әсіресе алғашқы  онжылдықтарда Ресей ұлттық қозғалыстар  мәселелері ең мәндісі болып табылады. Қоғамдық көтерілістер көбінесе азаттық  және отарлыққа қарсы бағытын  ұстанды, сонымен бірге сол уақыттағы  Ресей саясаты тек қана жағымсыз жағынан, өз кезіндегі М.Н. Покровский ұсынған «абсолютті қастандық» концепция  жағынан бағаланады. Сол кезеңде  жарық көрген еңбектерінің ішінде А.Ф. Рязановтың еңбегін айта кету қажет. Ол да Сырым Батыр бастаған көтеріліске  арналған еңбек.

1940 жылдардың басында  Қазақ хандығының Ресей қарамағына  кіруді қарастыратын жаңа концепция  қалыптасты. Алдыңғы концепциядан  алшақтан тарихты зерттеушілердің  бірі М.П. Вяткин Сырым батыр  көтерілісе кезіндегі Кіші жүздің  қоғамдық және саяси дамуын  баяндайтын жұмыстар қатарын  жарыққа шығарды. 

1960 жылдар мен 1980 жылдардың  басында XVIII ғасырдағы қазақ-орыс  саяси қарым-қатынасының ерекшеліктері   мен мәнін ашатын  еңбектер  жинағы жарық көрген. Ерекше көңіл  аударатын жұмыс В.Я. Басин  еңбегі болып табылады. Ол өзінің еңбегінде 1960 жылдардың соңында да бұл қатынастар «пішіні мен мазмұнына қарай түрін өзгерткен вассалитет элементтері қиюласқан проректорат институты» ретінде қарастырылған. Осы кезеңге қатысты тағы бір жұмыс – Қазақстанның Ресейге қосылу прогрессивтікті қарастырған Т.Ж. Шойынбаевтың еңбегі. Ол Игельстром реформасы күткен нәтиже бермеген және Сырым Датұлы бастаған көтеріліс хандық билікті әлсіретіп, оның жойылуына түрткі болғын деген қорытындыға келді.

Аталған зерттеулер Совет  одағының тарихында және оның мерзімін қамтитын басты моменттерді атайды. О.А. Игельстром шаралары арнайы саяси-регионалды пландарын қарастырып зерттелмеген. А.Ф. Рязановтың мақала бастап М.П. Вяткин, Е.Б. Бекмаханов, Н.Е. Бекмаханова және тағы басқалардың жұмыстарына дейін тек Сырым Датұлы бастаған көтеріліс пен басқа да Қазақстан жеріндегі ұлт-азаттық көтерілістер зерттеулері қамтыған. Бұл деректерде Игельстром реформасына берілген баға, жеке қабілеттіліктеріне берілген баға, бірақ керекті деңгейде реформаның себептері мен салдары зерттелмеген.

Үшінші этап 1990 жылдар мен 2000 жыл арасындағы еңбектерді қамтиды. Ең бірінші бұл кезеңге кіретіндер бұл тақырыпты зерттеу үшін үлкен  мағынаға ие Қазақстан ғалымдарының ғылыми жұмыстары. Сондай маңызды жұмыстарының бірін академик М.К. Қозыбаев жасап  шыққан. Хронологиялық, географиялық, тематикалық жақтарынан бағалы таң  қалдырар еңбек профессор Қасымбаевтікі.  XVIII ғасырдағы Орал-Каспий жеріндегі  қазақ әскерінің рөлі М.Ж. Әбдіров  пен Ж.С. Мажитов зерттеулерінде толық ашылған.

2000 жылдардың басында  XVIII ғасыр мен XIX бірінші жартысындағы  Батыс Қазақстандағы этнодемографиялық  сұрақтарды талқылайтын бірнеше  маңызды еңбектер жарық көрді.  Бұл З.Е. Кабульдинов пен М.Н.  Сдыкова жұмыстары. 2000 жылы шыққан  «Қазақстан Тарихының»(III том) ерекше  мәнге ие. Біздің тақырыпты қамтитын  беттерін Артықбаев, Қозыбаев  және Валиханов жазып кеткен.

Осы кезңде XVIII – XIX ғасырлардығы қазақ-ресей қарым-қатынасының тарихының  сұрақтары қарастырылатын мәнді  еңбектер жарық көрді. Олардың қатарында: И.В. Ерофеева, Б.М. Абдрахманова, Ж.Б. Құндақбаева, С.М. Машимбаев және Ж.М. Жампеімсова  жұмыстары. Бұл зерттеулерде архивтік мағлұматтарға сүйеніп, Орынбор  губернаторлығының пайда болуынан бастап XIX ғасырдың ортасына дейін ресей  саясатына баяндама толық берілген.

Сонымен қатар Қазақ хандығының Орта Азия елдерінің қарым-қатынасының  тарихы жазылған  С.М. Мадуанов, М.У. Шалекенов және Ж.М. Тулибаев еңбектері  басылымға шықты. Ал А. Күзембейұлы  Қазақ хандығы мен Ресей арасындағы саяси-құқықтық қатынастардың беделін  теориялық тұрғыда зерттеген. Өзінің зерттеулерінде Күзембайұлы қазақ-ресей  қарым-қатынасындағы отаршылдық периодтың  орналастырылуы 1860 жылдарғы қатысты  деген қорытындыға келген.

2007 жылдың қыркүйек айында  Орал қаласында Сырым Датұлының  өмірін, қызметі мен шығармашылығын, сонымен қатар Орынбор генерал-губернаторлығымен  қарым-қатынасы сияқты мәселелер  қарастырылған Сырым батырдың 265 жылдығына арналған халықаралық  ғылыми конфернция өтті.

Орал-Каспий регионындағы Қазақстан  мен Ресей қарым-қатынасының XVIII ғасырдың 80-90 жылдардығы кезеңнің тарихи маңыздылығы айқын. Бұған қарамастан, Қазақстан тәуелсіздік алғанына жиырмадан астам жыл өтсе де, бұл тақырыпқа арналған ғылыми жұмыстар өте аз.

1990-2000 жылдары осы тақырыптың  мәнін ашу үшін ресей ғалымдары  да өз үлесін қосты. Солардың  ішінде С.Г. Агаджанов пен Н.Е.  Бекмаханованы атап кетуге болады. 2008 жылы Н.Е Бакмаханова мен  Н.Б. Нарбаев жазған «Центральная  Азия в составе Российской  империи» атты коллективті монография  үлкен оқиға ретінде қарастырылады.  “Административное устройство у казахов в конце XVIII – начале XIX веков” атты тақырыбында 1780 жылдардың ортасында басқару формасын өзгертудегі алғашқы талпыныстары талқыланды.

Ресей ғалымы А.В. Ремнев еңбектері  жаңа замандағы Ресей империясын кұрғандағы зерттеулер қарастырылады. Орынбор зерттеушілер В.Г. Семенов  пен В.П. Семенов «Орынбор губернаторлары»  деген еңбегі деректерге қызығушылық  туғызады. 2003 жылы В.А. Воропановтың мақаласы басылынды. Қазақ-бащқұрт қарым-қатырнасы  мен XVIII ғасырлардағы генерал-губернаторлықтарды зерттеген С.У. Таймасовтың еңбегін  де атау керек.