Игельстром реформасы

1990-2000 жылдардың басындағы  шетел зерттеулері Орта Азияны  мекендейтін түрік тілдес халықтардың  қоғамдық-саяси және экономикалық  дамуына көңіл бөлген. Соның қатарындағы  шетел ғалымдары – К. Пужоль, Д. Ярошевский, П. Гайсса, К. Мацузаты. Екатеринаның ішкі политикасындағы  О.А. Игельстром қимылдарына көңіл  бөлген аз ғалымдардың қатарында  американ зерттеушісі Ярошевский  бар. Ал Францу зерттеушісі  Катрин Пужоль Қазақстан тарихымен  танысқан кезде Екатерина II Нұралы  ханды 1786 жылы тақтан тайдыруы, Кіші жүздің 1785 жылғы 50 ақсүйектің  сұрауына жауап болды деп белгіледі.

Қорытындылап айтқанда осы  тақырыпта жазылған қызықты және маңызды зерттеулер Бекмаханова, Әбдірова, Құндақбаева, Кабельдинов, Абусейтова, Күзембайұлы, Трепавлов, Мажитова Быков, Ерофеева және т.б сияқты шетел және қазақстандық жазушылардың еңбектерінде қарастырылады.

 

 

О.А. Игельстромның  Кіші Ордадағы өзгерістер туралы

II Екатеринаға  хаты

 

«Аса ұлы мәртебелі, бүкіл  Ресейдің дара билеушісі, мархабатты патшайым, императрица ағзам!

Аса мәртебелі Патша ханым!

Кіші орда қырғыздарының  жұртшылығы менің барлық орда руларына жасаған ұсынысым бойынша, әрбір  рудан өздерін басқаратын бір-бір  старшындарын сайлап, оларды бізді  басқаратын рубасылары ретінде бекітіңіз  деген өтініштерімен қоса маған  жіберді. Менің Сіздің ұлы мәртебеңіздің  атына өзіңізге шын берілгендік  ниетпен 1786 жылдың 10 мамырында жазған ордада жазалау тәртібін орнату және әр руда бастық сайлау қажеттігі туралы өтінішіме Сіздің ұлы императорлық мәртебеңіздің сол жылдың 3 маусымындағы бұйрығыңызда Кіші орда қырғыздарында  қанша рубасы сайлау керек екендігі анық көрсетілмесе де, менің Сіздің ұлы мәртебеңіздің атына жазған өтінішімде мен сол сайлаған рубасыларына қанша жалақы тағайындайтынымды жазған болатынмын, оған Сіздің ұлы императорлық мәртебеңіз маған берген бұйрығыңызда мен көрсеткен жыл сайын қажет болатын жалақы сомасын және азық-түлікті босатып тұруға келіскен болатнсыз. Сондықтан да мен рубасылығына жұртшылық сайлаған және маған бекітеге ұсынылған старшиндардың тізімін алуға кірістім. Олардың ішіне ел арасында беделі бар бірнеше атақты рубасылары кірмей қалыпты. Осы адамдардың ел арасындағы беделі мен ықпалын өз мақсаттарымызға пайдалану үшін оларды істердің дұрыс жүргізілуін қадағалыап отыратын бақылаушылар етіп қойған дұрыс болар еді. Бұл айтып отырған старшиндардың орда  халқының арасындағы беделі басқалардан артығырақ. Сондақтан да олар үшін ордаға жаға лауазымдарды кіргізуді халық лайықты шара деп қолдар еді, сондықтан мен оларға басқаларға қарағанда артықшылықтар беруде міндетті түрде халықпен келісу қажет қой деп санадым. Өткен 1786 жылдың 3 маусымындағы Сіздің жоғарғы императорлық мәртебеңіздің маған берген бұйрығыңыздың алтыншы бабында қырғыз халқына ірі рулардың аса беделді басшыларынан тұратын басқару орнын сайлау керек, ол старшиндарды басты руларда бас старшиндар етіп сайлау қажет, оларға негізгі және төменгі руларды бақылап отыру жүктеледі: осылай олардың қолына халықты басқару билігін берсек, күндердің күнінде олар да өздерінің кім екенін ұғынып, билікті қолданудың қыр-сырын ұғынса, халықтың санасына ордада хансыз да тауық атып, таң шығар деген ұғымды сіңіре берер.

Қауым мұндай бас старшиндарды үш бастыру бірлестіктерінде сайлады, әлімұлында – үшеу, байұлында –  екеу жіне жетіруда – екеу. Ру және үлкен рулардың тармақтарының басшылары  етіп Әлімұлында 12, байұлында 14, бетіруда 13 кісі, сонымен бірге Кіші жүз  арасында көптен аралас тұрып келе жатқан Орта жүздің үш руынан үш старшын  сайланды. Олар осында болған кезінде  қазан айының 20-сы күні мен оларды аға және ру старшындары лауазымына бекітіп, менің қатысуыммен шекара сотында олардан ант алынып, менің  және осындағы шекара шептері жөнінде  экспедицияның барлық мүшелерінің  қолы қойылған, әрбір сайланған старшынға  қандай міндеттер жүктелетіндігі, нені бақылап, нені орындау керектігін түсіндіретін нұсқаулар және Сіздің ұлы мәртебеңіздің  жарлықтарымен жабдықталды,

Қырғыздар осы аға және ру старшындарының тағайындалуы мен  сот орнатуды ешқандай қысымсыз, өз еркімен қабылдады; менің пікірімше, бүкіл халыққа енді тек мықты  бұғалық салынып қана қойған жоқ, келек-келе осы аға және ру старшындарының  көмегімен бұл өз бетімен кеткен халық жуасып, тентектігін тияр деп  үміттеніп, сөйтіп ордада болған жаңа өзгерістер туралы Сіздің императорлық ұлы мәртебеңізге шын берілгендік  пиғылмен хабарлап, руларға тағайындалған  старшындардың тізімін, халыққа  жариялаған оларды тағайындау туралы жарлық пен оларға берілген нұсқауларды  жіберіп отырмын. Аса қайырымды  патшамыз, кешіре көріңіз! Мен Кіші қырғыз ордасындағы осы өзгертулер кезінде бұрынғы тағайындалған  ақша қаражатын біраз өсіріп жібердім. Оған ордадағы тұрғындардың көптігі  және оның барлық бөліктерінде болып  жатқан тәртіпсіздіктер себеп болды, сондықтан мен Сіздің ұлы мәртебеңіздің  атына жолдаған бірінші өтінішімде ақша шығынының осылай артып кететіндігін болжай алмадым, бірақ Сіздің императорлық мәртебеңіз сол старшындарға тағайындаған жалақыңыздың олардың міндеттеріне ыждағаттықпен қарап, оның үстіне, ордадағы ықпалы күшті адамдар адал қызметі  мен бодандық борыштарын дұрыс орындағандықтары үшін ынталандырылады, ордадағы жағдай жақсарып, қалпына түскен кезде осы тағайындалған старшындардың да қажеттілігі болмай қалады да, бұл шығын өзінен-өзі жойылады.

Сіздің императорлық ұлы  мәртебеңізге шын берілген: барон  Отто Игельстром.

9 қараша 1787 жыл. Орынбордан».

 

Императрица II Екатеринаның шекара сотын құрғанын және Қайып  сұлтанды хан етіп тағайындаудан  бас тартуын мақұлдап барон О.А. Игельстромға жазған рескрипті

 

 «Генерал-поручик барон Игельстром мырза!

Қазанның 15-інде жіберілген сіздің хабарламаңызды алып, Сіздің сол жақтағы өлкенің ісіне ыждағатпен араласып, қырғыз халықтарының тыныштығы үшін аса қажетті және пайдалы Шекара сотын құрып үлергендігіңізді біздің қанағаттандықпен қабылдағанымызды білдіреміз. Сіздің қызметіңізге ынталығыңызды әділ бағалап, өзіңіз ұсынған қарамағыңыздағы ұызметкерлеріңіздің адал еңбегін марапаттап, Орынбор экспедициясының шекара істеріндегі надворный советник Петр Чуваловқа коллеж советнигі, Уфаның екінші төменгі сотының судьясы, коллеж асессоры Мендияр Бекчуринге надворный советник, Орынбор корпусының обер-аудиторы Иван Фризельге секунд-майор атақтары беріліп, олар бұрынғы қызметтерінде қалдырылды. Сіздің қасыңыздағы ахун Мұхамеджан Гусейнге қазіргі алып отырған 300 сом жалақысына тағы да жылына 200 сом қосуды бұйырамыз және ол бұдан былай бас ахун деп аталсын, сонымен бірге сіз қырғыз халқы жөніндегі біздің басқа да ойларымыз бен жоспарларымызды өзіңізге тән ынтамен, шебер түрде іске асырады деп сенеміз. Сонымен бірге өзіңіз жасаған ұсыныстарды шешу үшін, мыналарға рұксат етеміз:

1. Орда көлемінің көптігін айтып, тағы да 3 сот құру пікіріңізге келетін болсақ, губернияларды басқару жөніндегі ережелерге сай халықтың санына қарап, қай жерде қанша сот қосу керек екендігін өзіңіз шешерсіз.
2. Қайып сұлтанды жылы жүзбен қабылдап, оған біздің рахымымыз түсетіндігінен үміттендіргеніңізде ещқандай ағаттық жоқ, әрине, ол біздің империяға адалдық сақтап, шын берілгендігін көрсетсе, ол қайырымдылығымызды пайдалана алар: бірақ оны хан сайлаған кейбір қырғыз руларының шешімін бекіте алмаймыз және ешкімнің де бұл дәрежеге сайлануына рұқсат бермейміз. Сондықтан да рубасылары мен халықтың өтінішін біздің бұрынғы берген бұйрықтарымыз бен нұсқауларымызға сілтеме жасап, қабылдамай тастаңыз. Егер жағдай ордада хан билігін қайта қалпына келтіруді қажет ететін болса, онда олардың санын көбейте түсу керек деген бұрынғы пікіріңізді ұстаныңыз, сонда олардың ешқайсысы да Ордада бел ала алмай, біздің губернияларымыз бен уездеріміздегі бағыныштыларымыз сияқты бізге тәуелді болады.

 

 

 

Қорытынды

 

Жұмысты жасау барысында  келесі қорытындылар жасалды:

1. Зерттеу жүргізілген мерзімде Орта жүзде қызметі жоғары тұратындарды құрметтеу кенттен көтеріліп, ал басқа жақтан жиырмасыншы ғасырдың соңында хандық биліктің шектелуіне соқтырған  Шыңғыс ұрпақтары сияқты қазақ ақсүйектерінің беделі күрт нашарлауы баяқалады.
2. XVIII ғасырдағы қазақ қауымдастығының экономикалық және шаруашылықтың дамуы қоршаған орта, экологиялық жағдай мен жүздеген жылдар бойы құрылған тәжірибе келісімдікпен қалыптасты. Сонымен бірге XVIII ғасыр ширегінде мал шаруашылығы қазақ халқының экономикалық дамуының басты баспалдағы болып табылады. Сауда қарым-қатынасы қазақтардың шаруашылығындағы елеулі өзгерістерін енгізген. Бұл Орынбор шекаралық комиссиясының қамқорлығындағы қазақ-ресей экономикалық қатынастарының күшейтілуінен, сол сияқты қазақ-ортаазиялық қарым-қатынасының жалғасуынан айқын көрінеді.
3. XVIII ғасырда Қазақ хандығында Орта жүздің сыртқы саясатының жағдайы динамикалық тұрғыда қарастырылда, сонымен қатар сыртқы әрекеттестіктердің жағымды да, жағымсыз да жақтары тексерілді. Бір жақтан оңтүстік бағытта барлық жақтастарға негативті салдарлары бар әскери-саяси қақтығыс әкелетін, ал басқа жақтан қазақ сұлтандары Хиуа хандығы сияқты Орта Азиялық мемлекеттердің билеушісі болып және аймақтардағы ахуалдарды тұрақтандыруға үлес қосқан. Солтустік бағытта Орал-Каспий шекаралық аймағында XVIII ғасырда Орта жүздің сыртқы саяси карым-қатынастары тек бейбіт қатар өмірсүрушілік емес, башқұрт, қалмақ, казак және Қазақ хандық арасындағы қауымдастықтарында орын алған шиеленістер қатарын бейнелейді. Бұл жалпы алғанда аймақтағы жағдайды одан әрі тұрақсыздандырып, тұрақты дамуына себепші болмады. XVIII ғасырдың түгелі дерлік, әсіресе Әбілхайыр кезінде қазақ хандары мен сұлтандары, сонының ішінде Кіші жүздікіде, тәуелсіз, белсенді түрде сыртқы саясатты жүргізді
4. Жалпы алғанда Орал-Каспий шекаралық аймақта қазақ-орыс қарым-қатынастары динамикалық тұрғыда сипатталады. XVIII ғасырда бұл қатынастарда келесі тараптар бөлініп көрсетіледі:

   Біріншісі – 1710-1760 жылдар – Әбілхайыр хандығы  жағынан белсенділікпен сиппатталады  және ресей әкімшілігінің Орал-Каспий  аймағындағы өзіне жаңа қарым-қатынас  деңгейіне бейімделуі.

    Екіншісі –  1760 жылдардың орта шеңі мен  1780 жылдардың соңы –  аймақтағы  Петербург позициясының нығайтуының  басталуы. Бұл сол кезеңде Қазақ  хандығының Кіші жүздің саяси  жағдайының мемлекеттік егемендіктің  шектеуге қарай өзгеру процесі.  Сонымен қатар Кіші жүз территориялық  тұрғыда түгел дерлік егемен  болып табылады.

Бірінші кезеңде қалыптасқан  қазақ-ресей қарым-қатынасының дәрежесі ішкі және сыртқы саясатты бақылауы мүмкіндігі жоқ жалған-патронатты ретінде айқындалған; ал екінші кезеңде – іс жүзінде сыртқы саясатты бақылау мүмкін емес және ішкі саясатты бақылауы шектелген шартты-патронатты.

5. Тарихи деректерді талдау барысында көрсетілгені бойынша Орал-Каспий аймағындағы Игельстромның әрекеттері 3 хронологиялық этапқа бөлінеді: біріншісі – 1784-1786 жылдар аралығы, екіншісі – 1786-1792 жылдар, үшіншісі – 1796-1798 жылдар.
6. Орал-Каспий аймағындағы Игельстром қызметінің кезінде қазақ-ресей қатынастарының жаңа моделі тұжырымдалып, жүзеге асырыла бастады. Бұған келесі өзгешеліктер қатысты:

• Кіші жүз руларының ақсүйектері мен Орынбор әкімшілігінің арасындағы тікелей саяси байланыстарын орнату және бекіту;

• «Ортақ мекемелер»(шекаралық сот, жазалаулар және т.б) сияқты қазақ-ресей қарым-қатынасы үшін жаңа саяси құрылымдар шығару
• Аймақтар үшін дәстүрлі саяси институттардың айналуы.(Хандық билік, Хандық кеңес)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

 

1. Шаймерденов Ғ., Өзбеков С.  «Қазақ елінің сот билігі. Ежелгі және бүгінгі тарих»

 

2. Лапин Николай Сергеевич «Взаимоотношения младшего жуза и Оренбургской администрации в 1780-1790 гг. (казахское общество и приграничные мероприятия О.А.Игельстрома)»

 

3. Шоинбаев Т. Ж. «Добровольное вхождение казахских земель в состав России»

 

4. Артықбаев Ж. О. «Қазақстан тарихы: оқулық-хрестоматия»

 

5. Мәшімбаев С. «Патшалық Ресейдің отарлық саясаты»