История рэчы паспалитай

Уводзіны

1.Вытокі любленскай уніі 1569г. Прыняцце акта аб утварэнні Рэчы Паспалітай, яго змест і значэнне.

2. Дзяржаўна-прававое  становішча ВКЛ у складзе Рэчы  Паспалітай

3. Рэфармацыя  і контрэфармацыя

4.Брэсцкая  царкоуная унія 1569 г. Уніяцкая  царква у гісторыі Беларусі.

Заключэнне

Спіс  літаратуры 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2

                                             Уводзіны 

     Рэформы сярэдзіны 1560-х г. істотна змянілі  дзяржаўны лад Вялікага Княства  Літоўскага (ВКЛ). Утварэнне паветаў, увядзенне земскіх, гродскіх і падкаморскіх судоў, з’яўленне інстытута павятовых  соймікаў, нарэшце, прыняцце Статута  ў 1566 г. значна ўзмацняла палітычна-прававое становішча шляхецкага стану ў краіне[1]. Безумоўна, такія маштабныя новаўвядзенні спрыялі актыўнаму ўцягванню ў грамадска-палітычнае жыццё краіны даволі шырокіх колаў сярэдняга і дробнага шляхецтва, эвалюцыі і росту ўплываў рэгіянальных палітычных элітаў. Рэгіянальныя эліты выконвалі важную функцыю трансляцыі патрэбаў і інтарэсаў павятовай шляхты да вышэйшых кіроўных колаў ВКЛ і Рэчы Паспалітай.

     Пад павятовай палітычнай элітай мы разумеем групу людзей, якія валодалі рэальнай уладай і аўтарытэтам у павеце, актыўна ўдзельнічалі ў грамадска-палітычным жыцці і ўплывалі на прыняцце рашэнняў, як у межах павета, так і на дзяржаўным узроўні. Адпаведна, да палітычнай эліты павета, на нашу думку, можна  аднесці павятовых ураднікаў (старостаў, падстаростаў, павятовых маршалкаў, падкаморыяў, харужых, войскіх, стольнікаў, падстоліяў), членаў земскага і гродскага  суда, актыўных удзельнікаў соймікаў, паслоў на вальныя соймы і дэпутатаў  Трыбунала ВКЛ, мясцовых зборшчыкаў падаткаў (паборцаў). Мэта артыкула —  аналіз на прыкладзе Лідскага павета асабовага складу павятовай эліты, сацыяльнага і маёмаснага статусу, сваяцкіх і кліентальных сувязяў  яе прадстаўнікоў, шляхоў уваходжання (каналаў рэкрутацыі) у межы эліты. Звернем увагу на палітычную культуру і ўзровень палітычнай свядомасці вышэйшых колаў лідскай шляхецкай карпарацыі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3 

1. Вытокі  любленскай уніі 1569. Прыняцце акта аб утварэнні  Рэчы Паспалітай, яго  змест і значэнне

              Першага ліпеня 1569 г. на карце Еўропы з'явілася новая дзяржава — Нэч Паспалітая, якая была канфедэрацыяй дзвюх дзяржаў - ВКЛ і Польскага каралеўства. Прычынамі такога саюзу сталі: 1 Барацьба Маскоўскага княства і ВКЛ за аб'яднанне зямель Усходняй Еўропы пад сваёй уладай. Вынікам гэтай барацьбы была Лівонская вайна (1558-1583). Арміі Івана IV Жахлшага ўдалося ў 1563 г заняць Пп лацк і Віцебск. У 1564 г. войскі ВКЛ дасягнулі часовага поспеху, але ужо у 1565 г. пасля разгрому арміі ВКЛ тэрмінова патрабаваўся саюзнік. 2. Імкненне да уніі самога Польскага каралеўства, польскай шляхце у каралеўстве дауно не хапала вольных зямель ддя падаравання іяна звярнула ўвагу на велікакняжацкія землі суседняй дзяржавы. Яны давалі новыя багацці, пасады і ўзнагароды. Акрамя таго Полынча, як каталіцкае каралеўства, магла здзейсніць планы Ватыкана па пашырэнні ўплыву каталіцызму ва Усходняй Еўропе, у тым ліку і на землях ВКЛ. З. Унутрыкласавыя супярэчлівасці ў шляхецкім саслоўі Неабмяжаваная ўлада магнатаў у ВКЛ не давала спакою шматлікай сярэдняй і дробнай шляхце, якая жадала ўзмацнення свайго ўплыву ў сейме і пашырэння шляхецкіх вольнасцей так, як гэта было ў суседняй Польшчы. Шляхта ВКЛ падтрымлівала ідэю уніі, бо спадзявалася заняць пануючае становішча ў будучай дзяржаве. 4. Няўдача ў заключэнні уніі з самім Маскоўскім княствам, бо для шляхты Іван IV Жахлівы быў сімвалам апрычніны, пагрозай іх вольнасцям.  
     Таму заключэнне уніі з Польшчай было прадвырашана, паскорыла гэту падзею Лівонская вайна. Польскія феадалы скарысталі цяжкае ваеннае становішча і дамагліся перадачы ў склад Польшчы наступных зямель ВКЛ: Падляшша, Валыні, Падолля і Кіеўшчыны, што звузіла межы ВКЛ да літоўскіх і беларускіх зямель. Па ўмовах уніі ў ВКЛ захоўваліся свой адміністрацыйны апарат, заканадаўства, судовая арганізацыя, тытул і пячатка князя, войска і скарб. Таму нельга гаварыць аб паглынанні Польшчай ВКЛ, бо Рэч Паспалітая была канфедэратыўным утварэннем. Аднак, сейм павінен быць агульным і збірацца толькі ў Польшчы. Караля выбіралі сумесна, а знешняя палітыка была ў кампетэнцыі выключна Польшчы. Палякі маглі набываць землі ў ВКЛ, а літоўцы і беларусы ў Польшчы, аднак не на ўкраінскіх землях, толькі што адабраных Польшчай. Эканамічная дыскрымінацыя дапаўнялася палітычнай: на сейме Рэчы Паспалітай з 180 галасоў прадстаўнікі ВКЛ мелі ўсяго 46, такім чынам, шляхта, магнаты ВКЛ трапілі ў падпарадкаванае становішча пры вырашэнні заканадаўчых пытанняў. Антыпольскія настроі выліліся ў «вялікакняжацкае адраджэнне». На працягу 70-80-х гг. XVI ст. у ВКЛ рэгулярна збіраюцца свае сеймы, а з 1581 г. пачаў дзейнічаць і суд (Галоўны Трыбунал). Аднак самым вялікім усплёскам дзяржаўнай незалежнасці стала прыняцце Статута 1588 г., які па сваей сутнасці скасаваў шмат палажэнняў Люблінскай уніі. У Статуце аб уніі 1569 г. увогуле не згадваецца. Адзін з артыкулаў скасоўвае права палякаў набываць землі на тэрыторыі ВКЛ і займаць там пасады. Другі дазваляе розныя нормы хрысціанскага веравызнання. Статут падцвердзіў выкарыстанне старабеларускай

4

(«рускай») мовы ў якасці дзяржаўнай. Статут дзейнічаў да 1840 г.  
     Другім напрамкам барацьбы з апалячваннем і акаталічваннем сярод шляхты стала ўтварэнне брацтваў (нацыянальна-рэлігійных аб'яднанняў праваслаўнага насельніцтва). Яны адыгрывалі вялікую ролю ў прапагандзе беларускай мовы, пашырэнні асветы і кнігадрукавання. Аднак з цягам часу ВКЛ пачынае страчваць сваю самастойнасць. Польшча ў 1696 г. забараняе выкарыстанне беларускай мовы ў афіцыйным справаводстве і пераводзіць апошняе на польскую. Фактычна спыняецца кнігадрукаванне на беларускай мове. Звужаецца яго роля ў культурным жыцці, адукацыя вядзецца ў асноўным на латыні і польскай мове. Шляхта ВКЛ пераходзіць на польскую мову і пачынае ідэнтыфікаваць сябе з палякамі, паступова ўтвараецца «польскі народ шляхецкі» (сваеасаблівая рэлігійна-моўна-карпаратыўная супольнасць). Такім чынам, манархічна-рэспубліканская сістэма, якая сфарміравалася ў Польшчы, была не ў стане аб'яднаць землі Рэчы Паспалітай. Для гэтага была неабходна моцная цэнтралізаваная ўлада як, напрыклад, маскоўскае самаўладдзе.

  Пытанне аб уніі быў надзённым для Польшчы  на ​​працягу больш за паўтары стагоддзяў. Польскія магнаты паднімалі пытанне аб уніі на чатырох соймах. Шляхту прыцягвалі землі Вялікага княства, чыны і багацця. Яна адкрыта дамагалася інкарпарацыі Вялікага княства Літоўскага. Ідэя уніі знаходзіла падтрымку з боку беларускай шляхты, якія спадзяваліся атрымаць «залаты польскую вольнасць». У 1562 г. беларуская шляхта стварыла ў лагеры пад Віцебскам канфедэрацыю і звярнулася з просьбай да Вялікаму князю заключыць унію з Польшчай. Польская каталіцкая царква бачыла ў уніі сродак пашырэння свайго ўплыву на ўсход. 
          У 1558 г. Іван Грозны пачаткаў вайну з Лівоніяй. Вялікі магістр Ордэна Г. Кеттлер звярнуўся да Вялікага князя Літоўскаму і каралю Польскаму Жыгімонту II Аўгусту (1548 - 1572 гг.) З просьбай аб дапамозе. У выніку Ордэн быў падзелены на дзве часткі: Курляндскае герцагства і літоўска-польскую правінцыю Інфлянты. Курляндскі герцаг прызнаў сябе васалам Вялікага князя Літоўскага. У сувязі з гэтым цар пачаў вайну супраць Вялікага княства Літоўскага. У 1563 г. узяў Полацак і стаў называцца «Вялікім князем Полацкім». Ён заняў паўночна-усходнюю Беларусь, яму адкрыўся шлях на сталіцу княства. Дзяржава апынулася на грані палітычнага краху і ваеннай катастрофы, пад пагрозу было пастаўлена само яго існаванне. 
         У студзені 1569 г. у Любліне адкрыўся агульны сойм. Працягваўся ён шэсць драматычных месяцаў. Кожны бок ставіла свае ўмовы, якія не прымаліся іншай.Убачыўшы пагрозу гвалтоўнага заключэння уніі на непрымальных умовах, амбасадары Вялікага княства Літоўскага пакінулі горад. Тады польскі бок прадэманстравала сілу. Жыгімонт Аўгуст II выдаў указ аб далучэнні да Польскаму каралеўству Падляшша, Валыні, Падолля і Кіеўшчыны, у выніку чаго амаль палова тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага адышла да Польшчы. Аказаць супраціў Польшчы княства не магло. У гэтых умовах была зроблена спроба пачаць перамовы з Іванам IV пра свет, але яна была безвыніковай. У гэтых умовах дэлегацыя Вялікага княства Літоўскага змушана

  5

была  вярнуцца ў Люблін і 1 ліпеня 1569 года падпісаць акт уніі ў той форме, якую прапаноўвала Польшча. 
          У адпаведнасці з гэтым актам Польскае Каралеўства і Вялікае княства Літоўскае аб'ядноўваліся ў адну дзяржаву - Рэч Паспалітую. Адзінай васпана меркавалася абіраць на агульным сойме, абвяшчаючы яго Каралём Польскім, Вялікім князем Літоўскім, Рускім, прускім, мазавецкім, Жамойцкае, Кіеўскім, Валынскім, Падляшскім і Инфлянтским. Асобнае абранне Вялікага князя Літоўскага спынялася.Правы палякаў у княстве і жыхароў княства ў Польшчы ўраўноўваюць. Для абмеркавання агульнадзяржаўных спраў прадугледжваліся агульныя соймы.Люблінская унія моцна абмяжоўвала суверэнітэт княства, але яго дзяржаўнасці канчаткова не ліквідавала. Яно захавала сваё войска, судовую сістэму, адміністрацыйны апарат, друк з Пагоняй. Абедзве часткі Рэчы Паспалітай мелі самастойныя назвы і да канца XVII ст. - Дзяржаўныя мовы. У княстве такім быў беларускі. 
         У выніку Люблінскай уніі Польшча атрымала вялікія магчымасці для правядзення вялікадзяржаўнай палітыкі ў адносінах да насельніцтва Вялікага княства. Палітыка Рэчы Паспалітай па насаджэння на беларускіх землях каталіцызму і правядзенню паланізацыі дапоўнілі дыферэнцыяцыю беларускага грамадства этнарэлігійнымі дэзінтэграцыяй. Полонизаторские працэсы прывялі да адрыву ад беларускай этнічнай агульнасці яе інтэлігенцыі, вышэйшых пластоў, чым абцяжарылі працэс фарміравання і развіцця адзінага народа. Процідзейнічаць гэтым з'явам было цяжка. Сенат Рэчы Паспалітай складаўся пераважна з польскіх прадстаўнікоў. У сойме, дзе са ста васьмідзесяці амбасадараў толькі 46 даводзілася на Вялікае княства, з іх на беларускія паветы - трыццаць чатыры. 
          Нараўне з палітычнымі абмежаваннямі беларуская шляхта адчула і эканамічныя абмежаванні. Яна не магла атрымліваць землі ў тых рэгіёнах, што былі далучаны да Польшчы. Польская ж шляхта стала актыўна карыстацца правам набыцця маёнткаў у княстве. Усё гэта з'явілася асновай сепаратысцкіх і нават антыпольскіх настрояў у Беларусі ў 70 - 90 гг. XVI ст. Было нямала прыхільнікаў парыву звяза з Польшчай, якія вялі барацьбу за незалежнасць сваёй дзяржавы. У гэты перыяд рэгулярна склікала свае соймы ВКЛ. У 1581 г. была створаны вышэйшая інстанцыя - Трыбунал, а прыняцце ў 1588 г. свайго збору законаў - Статута - па сутнасці зводзіла на нішто некаторыя палажэнні Люблінскай уніі. 
           У 1572 г. памёр Жыгімонт II Аўгуст, апошні Польскі Кароль і Вялікі князь Літоўскі з дынастыі Ягелонаў, які займаў трон па праве ўспадкоўвання. Пасля яго каралі сталі абірацца соймам, што часта прыводзіла да так званым бескаралеўя, якія цягнуліся ад смерці аднаго манарха да абрання іншага. Пасля чарговага бескаралеўя на пасад быў абраны Стэфан Баторый (1576 - 1586 гг.). У 1579 г. войскі Рэчы Паспалітай пад кіраўніцтвам Стэфана Баторыя ўзялі Полацак, Вяліж, Усвяты і Вялікія Лукі, ў 1582 г. пачалі абложваць Пскоў, але заняць яго не атрымалася. У 1582 г. Лівонская вайна завяршылася Ям-Запольскага светам, па якім да Рэчы Паспалітай перайшла ўся Лівонія, Полацак і Вяліж. 
           У канцы XVI - першай чвэрці XVII ст. У кіруючых колах Рэчы Паспалітай

6

была  папулярнай ідэя далучэння да яе Маскоўскага  княства. Яе падтрымлівалі і вялікакняскія палітыкі, якія разлічвалі, што ў новым велізарным еўраазіяцкай дзяржаўным адукацыі княству будзе прыналежаць якая лідыруе ролю. Ад дыпламатычных спосабаў ажыццяўлення гэтай ідэі - вылучэння на трон прамовы Паспалітай кандыдатуры Івана IV і яго сына Фёдара ў 1573 і 1587 гг. - Перайшлі да ваенных паходаў Лжэдзмітрыем на ўсход у 1604 і 1607 гг. У ваенную кампанію 1609 войска Рэчы Паспалітай вярнула ў склад княства Смаленск, а ў 1610 - 1612 гг.авалодала самай Масквой, але было выгнана народным апалчэннем пад кіраўніцтвам Д. Пажарскага і К. Мініна. У вайне 1633 - 1634 гг. Расія паспрабавала ўзяць рэванш за Смаленск, але патрывала няўдачу, і Палянскі свет пакінуў межы ранейшымі. Тым не менш, у канцы XVI - першай палове XVII ст. дамінантная роля ва Ўсходняй Еўропе перайшла ад Вялікага княства Літоўскага, а затым Рэчы Паспалітай, да іх суперніку - Маскоўскай дзяржавы. 
 
 
 

2. Дзяржаўна-прававое становішча ВКЛ у  складзе Рэчы Паспалітай

        Рэч Паспалітая была канстытуцыйнай, саслоўнай манархіяй, на чале з выбарным каралём. Заканадаўчым органам быў двухпалатны парламент -- каронны, г. зн. "польскі", сейм, які складаўся з сената (рады) і пасольскай ізбы. Сенат быў вышэйшай палатай сейма, у яго ўваходзілі найбольш знатныя свецкія і духоўныя феадалы. Колькасць іх не перавышала 150 чалавек. Першае месца ў сенаце належала арцыбіскупу гнезненскаму, прымасу польскай каталіцкай царквы, за ім ішлі біскупы, кашталяны, ваяводы і г. д. Сейм выбіраў каралеўскую раду на два гады. Рада з'яўлялася фактычным кіраўніком дзяржавы. Ніжэйшай палатай сейма была пасольская ізба, якая складалася з дэпутатаў ад шляхецкіх павятовых сеймікаў. Яны склікаліся за шэсць тыдняў да агульнадзяржаўнага сейма і не толькі выбіралі паслоў на апошні, але і выпрацоўвалі інструкцыі, якія паслы павінны былі праводзіць на каронным сейме. Пасля кароннага сейма зноў збіраліся рэляцыйныя павятовыя сеймікі, дзе паслы рабілі справаздачу аб ходзе кароннага сенма і сваёй дзейнасці. Колькасць дэпутатаў пасольскай ізбы перавышала 200 чалавек.

        Вальныя (агульныя) сеймы  разглядалі і прымалі пастановы  на асобных пасяджэннях сената і  пасольскай ізбы. На агульных пасяджэннях  у выпадку супадзення пастаноў яны  прымаліся і пасля зацвярджэння каралём набывалі сілу закону. Пастановы  прымаліся адйагалосна. Група дэпутатаў  альбо адзін дэпутат мог сказаць "не дазваляю, і пастанова прыпынялася. Гэта права liberum veto (свабоднае вета) разглядалася як адно з найважнейшых "залатых шляхецкіх вольнасцей". Але, як мы ўбачым далей, яно было небяспечнае  для дзяржавы, бо ўносіла анархію, хаос, падрывала дзяржаўную ўладу.