Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс

 

Жоспар:

Көтерілістің көзден таса беттерінен. Қасым төре тұқымы неге көтерілді? 2

Қазақстанда патшалық Ресейдің отарлау саясатының күшеюі және оған қарсы Кенесары Қасымұлы бастаған қазақтардың ұлт-азаттық күресі (1837-1847 ж.ж.). 3

Кенесары бастаған ұлт-азаттық күресінің 3-4 кезеңдері мен көтерілістің Қазақстан тарихындағы маңызы. 6

Патшалық отарлау саясатына қарсы Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының зерттелуі туралы. 9

Пайдаланған әдебиеттер тізімі 132

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Көтерілістің көзден таса беттерінен. Қасым төре тұқымы неге көтерілді?

Осы кезге  дейін сұлтан, кейіннен ақ киізге көтеріліп  хан сайланған  Абылайдың немересі Кенесары көтерілісінің басталу  себептерін жеке автордың әрқалай түсіндіріп жүргені байқалады. Барлық дерлік авторлар осы мәселені немесе оған жақын жәйттерді  көтерген тарихшы немесе публицистер  көзқарасының бір түйісетіні: он жылға  созылған көтерілістің басты себебі – патша үкіметінің отаршылдық саясатына  қарсылық. Әдетте XIX ғасырдың 20-жылдарында Орта жүзді қамтыған, басқа басқа  аймақтарды шарпыған халықтық қозғалысты Кенесарының ғана есімімен байланыстырады. Шын мәнінде, бұл оқиғаның басы Қасым  төренің есімімен, Уәли ханның бәйбішесінен туған Ғубайдолланың қимылдарынан басталатындығын орыс тарихшылары  да дер кезінде атап өткен. Ол көтерілістің  басталуына басынан себепші болған – патша үкіметінің Орта жүзде  хандық билікті құртып ресейлік әкімшілік  басқаруды іске асыра бастауы, яғни жерге бөліп басқару арқылы қазақ  даласын отарлау.

Көтеріліске түрткі болған себептердің бірі - округтерді ұйымдастыру арқылы қазақтарды жан-жағынын  қысып, құнарлы жер шаруашылығына, шұрайлымал шаруашылығына тиімді аймақтарға орыс қазақ шаруаларының ауыз салуы  болды.

Айта  кететін жағдай Қарқаралы, Көкшетау, Баянауыл, Ақбұлақ, Құсмұрын, Ақмола, Аягөз, Көкпекті, Алатау және басқа өкіругтер  Қазақстанның ең суы мол, орманды, өзен-көлді, табиғатты, өмір сүруге қолайлы аудандарды қамтиды.

Казак атамандары мен старшындары қазақтар қоныстанған  аймақта малдарын жайғаны үшін әр бір шаңырақтан бес сомға дейін  сыпыртын болды. Шектен шыға бастаған казактардың “қырғыздарды қыса түскеніне  ” ескерту жасауға мәжбүр болған Батыс сібір генерал губернаторы  осындай жағдайды бақылау үшін өкіруктік  приказдың мүшелерінен депутаттар жіберіп отыруға да барды. Қазақтарды өз жерінен ығыстыру үшін мал шаруашылығына арналған өңірлермен шектелді. Ауыл шаруашылығына арналған өңірлермен шектелді.

Ал бірте-бірте  қазақтарға қысым көрсету жер  шаруашылығымен айналысқан руларға  ауыр болды. Әрине орасан зор жерге  малын жайған, өкімет бағынышта ұстай  алмайтын көшпенділерден гөрі бір бөлігі өңірге отырғызылған,бекініс казактарына  тәуелді отырықшы қазақтар үкіметке жағымды еді.

Қазақтарды  “жабайылар” ретінде қараған  патша үкіметі ресми шешімдер қадылдап, қазақтардың балаларын  құлдыққа сатуды да теріс көрмеген. 1819 жылы Александр I ортаазиялықтарды ғана емес қазақ балаларын да сату жөнінде арнайы заң шығарған.

Сонымен, келтірілген әр түрлі мазмұндағы мәліметтер Кенесары көтерілісінің  басты себептері тек патша  үкіметінің 1822 жылғы ұстабқа сәйкес өкіругтер құру ғана емес,  оның алғы шарттары анағұрлым кең екендігін  байқатады.

Қазақстанда патшалық Ресейдің отарлау саясатының күшеюі және оған қарсы Кенесары Қасымұлы бастаған қазақтардың  ұлт-азаттық күресі (1837-1847 ж.ж.).

 

1822-1824 жылдары ресми қабылданған   хандық билікті жою туралы  жарлықтан кейін,  кезінде Әбілқайыр,  Абылай хандармен жасасқан шарттар  түбегейлі бұзылды. (Ол шарттар  мынадай күрделі саяси-әлеуметтік  және экономикалық мәні бар  мәселелер қамтыған болатын: 1) Қазақ  жеріне кірмеу; 2) Қазақтан солдат  алмау; 3) Ауыр салықтар салмау  т.б. ) .

Отарлау саясатынан туындайтын шығармаларды іске асыру мақсатында Ресей патшалығы  дереу жағдайда:

Қазақ елінің әр түпкірінен әскери шептер мен бекініс, қамал сала бастаған;

Қазақ даласының ең шұрайлы жерлеріне  патшалықтың қолшоқпарына айналып  келген орыстың әскери-казактарын әкеліп орналастыра бастады (яғни жаңа қоныстандыру саясаты негізінде);

Патшалықтың жаңа әкімшілік жүйесін  енгізіп, соның негізінде барлық қазақ даласының табиғи байлығын өз меншігіне ала отырып, қазақ  жерін округтерге бөліп тастады. (Бұл округтер тегісімен Батыс  Сібір және Орынбор генерал –  губернаторлығына қаратылды).

Сөйтіп патшалық Ресей: “Қазақ даласын  бөліп ал да билей бер!” – деген  өзінің отаршылдық ұранын іс жүзінде  асыра түскен еді.

Міне, соындай жағдайда, патшалық Ресейдің бет қаратпайтын жойқын, отаршылдық саясатына қарсы тұратын күш  қажет болды.

Абылай ханның немересі, Қасым төренің  ұлы – сұлтан Кенесары көтерілісінің  басты мақсаты мынада еді:

Қазақстанның патшалық Ресейдің құрамы қосылып үлгермеген өңірлерінің  дербестігін сақтап қалу;

Қазақ даласына бекіністер салуды және жаңа округтік билеу арқылы жан-жақты  отарлауды тоқтату;

Қоқан хандығының дәуірлеп тұрған кезінде  Ташкент билеушілерінің қолынан  қаза тапқан бауырлары Саржан, Есенгелді, әкесі қасымның тағдырына қатты  налыған Кенесарының тағы бір  мақсаты, біріншіден, сол үшін кек  алып, екіншіден, қоқандықтардың жылдар бойғы тепкісіндегі қазақтарды азат ету еді.

Тарихта Кенесары көтерілісінің 1838 жылдың көктемінен, оның жорықтарының патша  әскерлеріне қарсы арнайы әскери жоспар бойынша дәйекті түрде  жүргізілген белгілі: 1840 жылдың күзінде  көтерісшілер Ырғыз бен Торғай маңында  патша әскеріне, орыс әкімшілігін  қолдаушы  жергілікті бай-шонжарларға  қарсы күрес жүргізеді. 1841 жылдың қыркүйек айында Кенесары бүкіл Үш жүзден адам жинап, әкесі Қасым ханның өлгеніне (1840 ж.) бір жыл толуына  байланысты ас берді. Осы астан кейін, Үш жүзден адам жиналған халық Кенесарыны ақ киізге салып, бүкіл қазақ халқының ханы етіп сайлайды.

Кенесары хан етіп сайланғаннан кейін өзінің ішкі саясатынан туындайтын біршама шаралар іс жүзінде аса  бастайды. Атап айтқанда: 1) Ел билеу  тәртібіне өзгерістер енгізілді (кейбір мәселелерді шешуде қатаң тәртіп орын ала бастайды); 2) Алым-салық  реформасы біршама өзгерістермен  іске асырыла бастады; 3) Хан тарапынан  егіншілік кәсіпті дамыта түсуге және көрші елдермен сауда қарым-қатынасын  үдетуге ерекше назар аударылды; 4) Керуеншілерді тонау тоқталып, олардан керуен жолы үшін салық алу  ісі енгізілді.

Жалпы Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ  халқының ұлт-азаттық күресін біз  тарихта 4 кезеңге бөліп қараймыз:

I кезең – саржан Қасымұлы  мен Жоламан Тіленшінің бастауымен  өткен көтерілістер (XIX ғ. 20-30 жылдары). Бұл толқулар Кенесары көтерілісінің  алғышарты іспеттес өткендігі  тарихтан бәрімізге белгілі;

II кезең – Кенесарының тікелей  басқаруымен өткен 1837-1840 жылдрдағы  Орта жүз жеріндегі көтеріліс;

III кезең – 1840-1845 ж.ж. Қоқан  хандығымен күрес және Торғай  даласындағы өткен көтеріліс;

IV кезең – 1846-1847 жылдардағы Кенесары  көтерілісінің шешуші ұрыстары  мен Қырғыз жеріндегі күрес.  Қырғыз манаптарының қолынан  Кенесарының қазаға ұшырауы.

Қазақ халқының XVIII-XIX ғасырларда болып  өткен барлық басқа да ірі көтерілістермен  салыстырғанда, Кенесары көтерілісінің  қозғаушы күштерінің бірден-бір ерекшелігі – оған Үш жүздің бұқара халқының түгелдей қатысуы еді. Кенесарының әскери жасақтарының ішінде қазақтың барлық Үш жүзінен есімдері бүкіл қазақ  жұртына әйгілі, неғұрлым беделді  деген батырларының болғаны да біздерге тарихтан мәлім.

 

Кенесары бастаған ұлт-азаттық  күресінің 3-4 кезеңдері мен көтерілістің Қазақстан тарихындағы маңызы.

 

Кенесары бастаған топ 1841 жылдың ақпан  айында Қоқан хандығына қарсы  бірінші шабуылына кіріседі.

Одан кейін, 1843 жылғы Қоқан бекінісі мен Ақмешітке, созақ және басқа  қоныстарына Кенесары жасақтарының екінші шабуылының негізгі мақсаты  – Сыр бойындағы қазақтарға бостандық  алып беру саясатына тығыз байланысты болған еді.

Нәтижесінде, Созақты, Сауранды басып  алып, біржола босатқаннан кейін, Қоқан хандығы өзінің жеңілгендігін  мойындап, Кенесарымен келіссөз жүргізуге  мәжбүр болып, соның мәмлегерлік  жолдарын қарастыра бастайды. Ақырында қоқандықтарға қарсы соғысты  тоқтатқан Кенесары осыдан кейін  Торғай маңындағы өз ордасына қайтып оралды. Кенесары көтерілісін біржола  тұншықтыру мақсатында, патшалықтың  тарапынан біршама шаралар жоспарланғандығы тарихтан белгілі.

Атап айтқанда:

Көтеріліске жұмсалатын соғыс шығынын  өтеуге 14 мың сом қосымша қаржы  бөлінеді;

Кенесарының басын кесіп әкелген  адамға сыйға (түтін салығы есебінен) 3 мың сом қаржы көлемінде белгіленеді; (Қырғыз манаптарының осындай зұлымдық іске баруы тегін емес еді);

Көтерілістің тойтарыс беру мақсатында орыс әскерлері толық жауынгерлік  әзірлік жағдайына келтіріледі.

Сонымен, 1843 жылдың маусымының 27-жұлдызында Кенесары жасақтарына қарсы орыс әскерлерінің жорығы басталды.  Кенеттен тамыз айында Кенесары жасақтарына  қарсы Ақмет Жантөрин, Баймағанбет  Айшуақов, полковник Ренс және Вязанов  бастаған 5 мың әскер жіберіледі. Екінші жағынан, патшалық Омбы, Петропавл (Қызылжар), Қарқаралыдағы өздерінің  әскери күштерін Кенесарыға қарсы жорыққа  аттандырған болатын. Нәтижесінде,  1-7 қыркүйекте Кенесары жасақтары мен  патша әскерлерінің арасында қатты шайқастар болды. Көп адам шығынға ұшырағанмен екі жақта жеңіске жете алмай, майдан шегінен кері шегінеді.

Осыдан кейін, Кенесары жасақтары  ендігі жерде, ашық соғысқа, шабуылға шықпай, әр уақытта әр тұстан тұтқиылдан тиісіп (қазіргі ұғымда “партизандық соғыс  әдісі” дейміз), жау әскерін мазалау  арқылы, берекетін алып отырады.

Патшалықтың отарлық саясатына  бел байлап кіріскен күресінде Кенесарының  осындай бір әдісі ұрыс даласында  қомақты жеңіске жеткізген Екатеринская бекінісіне шабуылы еді. Бұл оқиға 1844 жылы тамыздың 14-жұлдызында болған. “Ұлытауға бет алыпты” деген  лақап таратып, ал шын мәнісінде, өздері жау күшін алдап осы  жаққа бұрады. Сөйтіп өзі негізі әскерімен Константиновск бекінісін  шауып, Жантөрин бастаған топты қоршап алып, оның 44 сұлтанын өлтіреді де, тамыздың 14-де Екатеринская бекінісін тіке шабуылмен  басып алады.

1845 жылдың қазан-қараша айларында  Кенесары жасақтары Қоқан хандығына  үшінші рет шабуылға аттанған  еді.Осы әскер жорығында Қорған, Жаңа Желек, Созақ бекіністерін  алып, Ақмешітті (қазіргі Қызылорда)  қоршауға алады. Бірақ осы кезде,  кенеттен осы өңірде жұқпалы  індет ауруы күшейіп, соғысты  жалғастыруға бөгет жасайды да, Кенесары жасақтарымен Жетісу  өңіріне қайтып оралады. Көтерілістің  осындай жауапты да шешуші  кезінде Кенесары әр қилы саяси-әлеуметтік  мәні бар жағдайларға кездеседі.  Біріншіден, Балхаш көлі мен Іле  бойына бет алған Кенесары  әскерін Жетісу бойындағы қазақтардың  бәрі бірдей қабыл алмайды.  Екіншіден, Жетісудың өз ішінде  Кенесары көтерілісіне екі бағыттағы  топтар пайда болады. 1) Абылайдың  баласы сұлтан Сүйіктің жақтастары  түгел дерлік Ресей билігін  мойындайды; 2) Үйсін, Жалайыр, Дулат  руларының басты бөлігі (яғни, басым  көпшілігі) көтерілісшілерді жақтайды. Көтерілістің жауапты да соңғы  шешуші кезеңінде Кенесарының  әскер күшінің, қырғыз жеріне,қырғыз  манаптарының иеліктеріне жақындағаны  тарихи шындық.Бірақ Кенесары  көтерілістің бірден-бір қолбасшысы  ретінде қырғыздың бас көтерер  күші- қырғыз манаптары арқылы езілген бұқара қырғыз халқына өзін қолдау үшін патшалықтың отарлау саясатына қарсы күресте, ең жақын бауыр деп білетін қырғыз ағайындарға үндеу жариялап барып жақындағаны еді. Өкінішке орай,осы үрдіс 70 жыл бойы кеңестік тарихнамада мүлдем керісінше датталып келді. Өкінішке орай, осы Кенесары ханның қырғыз халқына арналған үндеуін екіжүзді қырғыз манаптары кезінде саналы түрде түсінгілері келмеді, керісінше қабылдаған еді.

Шиеленістің шарқырау шегін аңғарып, Кенесары 1847 жылы өзінің 10000 сарбаз-жасақтарымен қырғыз елінің солтүстік өңіріне  басып кіруге мәжбір болған еді. Кенесарының  және оның соңынан ерген сарбаздардың тағдырын шешкен ақырғы қанды шайқас Кекілік-Сеңгір тауының маңайындағы  Майтөбе деген жерде болады. Шайқас бірнеше тәулікке созылады: қырғыздар  қосымша көмек алып отырса, Кенесарыға ешқандай көмек келмейді. Барлық күші сарқып, азық-түліктерді жеткізе алмай, жағдайлары мүшкілдене түседі. Өйткені, Кенесары  тобы үш жақтан бірдей қоршауға алынған еді:

1) Қырғыз манаптарының жасақтары  жағынан;

Генерал Вишневскийдің әскері (зеңбірекпен  толық қаруланған) жағынан;

Қоқан хандығының 1000-нан астам сарбаздары жағынан. Талай боздақтар осы  шайқаста бостандықтың құрбаны болды. Ақыры, сан жағынан өте басым, қарсы жақтың бірлескен әскери күші өз дегендеріне жетті. Кенесары бастаған топты біржола талқандайды да, Кенесарның өзін қолға түсіреді; Осылайша, Кенесары бастаған ұлт-азаттық соғысы қайғылы оқиғамен аяқталған еді. Енді осы көтерілістің  жеңілу себептері  қандай еді деген сауалға тоқталар болсақ: