Кенесары Қасымұлы

Жоспар  

І Кіріспе бөлім

     Кенесары - төре тұқымынан шыққан әйгілі қолбасшы 

ІІ  Негізгі бөлім 

1. 1837-1847 жылдар  Кенесары  бастаған көтеріліс

2. Кенесары  – Қазақ хандығының   соңғы ханы

3. Кенесары  хан тұқымдары

ІІІ Қорытынды бөлім

     Кенесары  – көреген стратег 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кенесары - төре тұқымынан шыққан әйгілі қолбасшы 

     Қасымұлы  Кенесары хан (1802-1847) – Көкшетау өңірінде дүниеге келген. Қазақ хандығының соңғы ханы, ұлт азаттық көтерілісінің әйгілі басшысы. Ол өзінің тегі жағынан төре тұқымынан. Шыңғыс ханның  жиырма жетінші ұрпағы, бабасы – қазақтың атақты ханы Абылай. Арғы аталары Шыңғыс ханның Жошы деген үлкен баласынан тарайды. Ордасын Көкшетауға тіккен  Абылай ханның  отыз ұлы болған. Абылайдың қалмақ қоңтайшысы Галдан Сереннің қызы Топыштан дүниеге келген баласы Қасым сұлтанның бәйбішесі Айкүмістен  Кенесары (алты ағайынды – Саржан, Есенгелді, Көшек, Ағатай, Бопай), екінші әйелінен Наурызбай туған. Кенесары өзге бауырлары секілді көшпелі әскери ақсүйектер қауымының дәстүріне сай жастайынана шабандоз, ұшы-қиырсыз даланың қатал табиғатына шыныққан, қиындыққа төзімді болып тәрбиеленеді. Жеке басының ерлік қасиеттері, бірбеткейлігі, алға қойған мақсатына жету жолындағы қайсарлығы мен дүлей күш-жігері оның жетекшілік қабілетін айналасына ерте ерте мойындатқан.

         Кенесарының саяси көзқарасының қалыптасуы Ресей империясында Петр І билігі кезеңінен басталған Ресей мен қазақ хандығы арасындағы қатынастар сипатымен тығыз байланыста болды.  Ресей империясы өзіне шекаралас жатқан Қазақ хандығын, күллі Азия елдері мен  жерлеріне бастар қақпа деп есептегендіктен, оны Ресейге қосып алу қажаттігіне ерекше мән берген – ді. Қазақ хандығы аумағын Ресейге күштеп қосу оның отарлануымен қатар жүрді. Ресей отаршылдығының ерекшелігі – «орыс солдатының соңынан орыс мұжығы ілесіп отырғандығында, сөйтіп жаулап алған жерін орыс жеріне айналдырып жіберуге тырысатынында» (М. Шоқай) еді. 

         1822 жылы Ресей өкіметі Кіші жүз бен Орта жүздегі хандық билікті жойып, аға сұлтан мен сұлтан әкімдер билігін енгізеді. Сөйтіп, Ресей өкіметі қазақ елінің ішкі тіршілігіне тікелей араласып, өз үстемдіктерін жүргізе бастайды. Осыған қарсы шыққан Кенесары хандық басқару жүйесін қалпына келтіруге күш салады. Ол өз ойын Ресейдің жергілікті әкімшілігіне, сонымен қатар патшаның тікелей өзіне де жеткізеді. Бірақ патша өкіметі Кенесарының талаптарын орындаудан бас тартады,сондықтан да ол өз мақсатын күшпен жүзеге асыруға кіріседі.

         1824 жылдан бастап туған ағасы  Саржанның көтерілісіне де қатынасқан  Кенесарының көзқарасының қалыптасуына әкесі Қасым төренің қимылдары да әсер етті. Қасымның қырық мың шаңырақ жақтастарымен Көкшетау боыйнан Қоқан хандығының шекарасына қарай өзінің балалары  Есенгелді, Саржан және Кенесарыны ертіп,көшіп кетуінің басты себебі – патша үкіметінің округтік приказдарды құруына қарсылығы болатын.

         1836 жылы Ташкент билеушісінің  қолынан қаза тапқан бауырлары мен әкесінің тағдырына қатты налыған Кенесарының тағы да бір мақсаты – қоқандықтар тепкісіндегі қазақтарды азат ету еді.

         Отаршылдарға қарсы соғысты соғысты бастамас бұрын Кенесары бірнеше рет дипломатиялық қадамдар жасап: Николай І патшаға, Орынбор генерал-губернаторы В.А. Перовскийге, В.А. Обручевке, Сібір генерел-губернаторы П.Д. Горчаковқа хат жолдады. ,Сол хаттарының бірінде Кенесары Қасымұлы былай деп жазған еді:

Генерал –губернатор мырзаға Абылай ханның ұрпағы Кенесары Қасымұлынан

         «...Сізге хабарлайын деп отырғаным:  екі елдің халқы бейбіт өмір  сүрсін деген ойым. Біздің аудандарымызды  өзіне қаратып алды деп маған  күдікпен қарайтын көрінесіз. Керісінше, сіздер менің атам Абылайдың иелігіне округтік дуандар (приказдар. – Ж.Қ.) құрдыңыз, қырғыз (қазақ. –Ж.Қ.) халқынан салық жинап, қысым көрсетудесіз. Біздің ренжуіміз орынды, сіздің қарамағыңызда өмір сүру мүмкін емес. Мен өз жағыма тек Баянауыл, Қарқаралы және Ақмола халқын тартып қойғаным жоқ. Қазақ халқының көне замандағы жағдайының өзгермегенін құптаймыз. Онда біз де, сіз де тыныштықта өмір сүрген болар едік.

         ...Дуандардың басшылары қырғыздардың  жақсы жылқыларын тартып алуда. Қазақтар өздеріне күніне үш қойдан сояды. Дуан басшыларының бассыздығына қарсы қырғыздардың шағымдары жауапсыз қалады. Патша ағзамның заңдарына сай біздің жылқыларымызды өлтіруге, тартып алуға тыйым салғаны сөз жүзінде ғана. ...Сізбенен ғұмырлық достықта болу үшін: Ақтау бекінісін жоюда, Ақмола дуанын таратуды өтінемін, түрмедегі адамдарымызды босатыңыз». (Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік мұрағаты. 374-қор, 2-тізім, 25-іс, 15-16 -парақтар). Ақылды саясатшы және әскери қолбасшы ретінде Кенесары жаудың мықты қарулы күші бар екендігін жақсы түсінді, сол себепті соғысқа мұқият даярланды. 

1837-1847 жылдар Кенесары  бастаған көтеріліс 

     Кенесары  Қасымұлының көтерілісі  ХІХ ғасырдағы  бүкіл Қазақстанды қамтыды. Ұлы, Орта және Кіші жүз қазақтары бұл  көтеріліске белсене қатысты. Көтерілістің әр кезеңдерінде сұлтанды қыпшақ, төртқара, жағалбайлы, шекті, алшын, керей, жаппас, бағаналы, табын, тама, арғын  және басқа ірі рулар қолдап отырды. Он жылға созылған көтерілістің басты қозғаушы күші – қазақ шаруалары еді. Кенесары көтерілісін жер – жерден қолдаушылар көбейеді.Өйткені патша әкімшілігі қазақтардың жерін тартып алып, әскери бекіністер сала бастайды, көшпелі ел ата қонысынан айырылып, мал жаятын жаңа жер іздеуге мәжбүр болды. Оның үстінен патша үкіметінің алым-салығының ауыртпалығы да оларды діңкелетіп біткен еді. Осының барлығы қазақ қауымының наразылығын күшейтіп, олады Кенесары бастаған көтерілісті жан-жақты қолдауға итермеледі.Езілген үш жүздің еңбекшілерінің осы арпалысқа қатысуы қозғалыстың басты мақсаттарына ұлт – азаттық сипат берді. Көтеріліске қатысқан ірі ақсүйектер талабы – көтерілісті, бір жағынан, өздерінің ұсақ мүдделеріне пайдалану, артықшылықтарын қайтарып алу болса, екінші жағынан, көшпенді дербес мемлекет бостандығын қалпына келтіру еді. Көтеріліске қатысқан белгілі Шыңғыс ұрпақтарының ішінде Көкшетау өңірінен сұлтандар: Шеген, Қанқожа Уәлиұлы, Таны Тортайұлы, Айғаным ханым, Ақмола округінен: Күшік, ЖанайАйшуақұлы, жадайлар болды. Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, Қарқаралы, Баянауыл округінде, кейіннен патша үкіметінің сот-жазалау мекемелерінің жинаған мәліметтеріне қарағанда, көтеріліске 80-нен астам сұлтан, би, старшындар қатысқан.

         Көтеріліс шеңберінің кеңейіп  бара жатқанынан шошынғпн патша  үкіметі Кенесары мен Қоқан  хандығының арасындағы қайшылықты пайдаланып, оны тұншықтыру үшін тікелей шаралар іске асыра бастайды.  1842 жылы В.А. Перовскийдің орнына  Орынбор өлкесіне губернатор болып тағайындалған генерал В.А. Обручев қарулы қолмен көтерілісті қанға бояуды  ойластырады. Екінші жағынан, Батыс Сібір генерал – губернаторы,  князь П.Д Горчаков  та Сібір жағынан қысымды үдетеді. 1842 жылы қазақ даласына Сібір әскери шебінен  жіберілген Сотников тобы  Кенесары жасақтарына қарсы шабуылды бастады. Кейіннен құрамы күшейтілген Батыс Сібір жазалау отряды Ақсақал төбе маңынан 1000 түйе, 3000 жылқы, 10000 қойды айдап әкетіп, 100 адамды өлтірді. Бейбіт ауылдардың қазақтарын соққы жықты. Осы жағдай Батыс Сібір  генерал – губернаторының билігіндегі қазақ ауылдарының күштерін біріктіруіне түрткі болды. 

         Отты қарумен қаруланған патша  әскеріне қарусыз халық жасақтарының  төтеп беруі қиын еді. Соған  қарамастан Кенесары өзінің дарынды  қолбасшы екендігін танытып, түрлі  әскери тәсілдер арқылы оларға  бірнеше рет ойсырата соққы  беріп, бірнеше бекінісінің талқанын шығарады. Солардың бірі Кенесарының Екатеринбург станциясына жасаған шабуылы. Шабуылдың тұтқиылдан болғаны сондай, казактар, тіпті, қарсылық көрсете алмай қалады. Осы жолы Кенесарының жігіттері 18 мылтық, 2 пистолет, 18 қылыш, 27 найза қолға түсіреді.

         Тыңшылардың Орынбор шекара комиссиясына  Кенесары «аға сұлтандарға қатты  өкпелі» деп жеткізуі 1844-1845 жылдары  қалыптасқан ахуалдан хабар береді.  1844 жылдың 21 шілдесіне қараған түнде  Өлкейек өзенінің бойында сұлтан  Ахмет Жантөриннің әскерімен болған қырғында оның соңынан ерген 44 сұлтан қаза болады.

         Ашық шайқастарда бетпе – бет  келіп қарсы тұра алмаса да, аға сұлтандар көтерілісшілердің  ізіне түсіп, олардың саны, құрамы, қару—жарағы жөнінде патша әкімшілігіне  жеткізіп тұрды, қозғалысқа іріткі салды. Тыңшылық қызметті ұйымдастыруда Орынбор Шекаралық комиссиясы осыларға иек артты.

         Көпшіліктің қолдауымен Кенесары 1841 жылы Қазақ хандығының ханы болып сайланады. 1841 жылы тамыз айында хандық билікті қалпына келтірген Кенесары қазақ қауымында белгілі билер сотын жойып, оның орнына хандық сотты кіргізді.Көшпелі феодалдық мемлекеттің құрылысында  жалпы Қазақстандағы хандық биліктен бірқатар өзіндік ерекшеліктері болды. Хандық кеңестің құрамы Кенесарының  жақын туыстарынан, би, батыр және сұлтандардан тұрды. Әбілқайыр хан кезіндегі ақсақалдар кеңесінен бір ерекшелігі – биліктің тізгіні Кенесарының өз қолында болды. Кенесары өз хандығын нығайту үшін біраз экономикалық және саяси шараларды жүзеге асырады. Оның алым-салық саясаты шариғатқа негізделіп, мал өсіретін аудандарда зекетті, егіншілік аудандарда ұшырды енгізеді. Халықтан алым – салық жинауды арнайы жасауылдар жүзеге асырады.  Сонымен қатар көтерілісшілерді қолдаған ірі фещдалдардан алынған мал, дүние-мүліктерін бөлу  немесе оны басқару ісімен Кенесарының көмекшілері айналысты. Кенесарының тікелей қатысуымен құрылған басқару ісі Хандық кеңес қабылдаған шешімдерін қадағалап отырды, алым-салықтың жиналуын қамтамасыз етті. Арнайы билеу органы сонымен қатар қазақ ауылдарында көтеріліс басшысының үндеулерін уағыздап, таратуға жауап беретін.

         Кенесары Қасымұлының басшылығымен  іске асырылған өзгерістердің  ішінде көңіл аударатыны –  хандықтың жер саясаты. Егіншілікке  көшуді, жер шаруашылығын дамытуды  Кенесары әрқашан қолдап отырды. Алайда Кенесары Қасымұлы сарбаздарының көтеріліс қамтыған аудандарды басып өтетеін сауда керуендерін шабуылдауы, осы өңірдегі экономикалық байланыстарға нұқсан келтірді. Қалалардың көшпе,нді қазақтармен сауда байланыстары  құлдырады. Орынбордан Петропавл, Семейден Орта Азияға, Шығыс Түркістанға тауар апаратын  көпестердің байланыстары әлсіреді. Алайда Кенесары ру арасын жегідей жеген барымтаға, әр түрлі жағдайда жиі қайталанып тұратын тартыстарға қатаң шек қойды, пәрменді шара қолданып отырды.

         Патша үкіметі кесіп алған жерлерді иесіне қайтару жолындағы күресте Кенесары әскери  күштерді ұйымдастыру барысында Орта Азия хандықтарының тәжірибесіне сүйенеді. Әскери қимылдар кезінде де Кенесары және оның көмекшілері бірқатар өзгерістер жасады.  Батырлар мен төлеңгіттердің басқаруындағы көтерілісшілердің әскери күші негізінен өз еркімен құрылған жасақтардан тұрды. Көтерілісшілердің саны кейбір жағдайда жиырма мыңға дейін жетті. Ол өз әскерін жүзге, мыңға бөліп, жүзбасылар мен мыңбасылар тағайындайды. Бұл әскер басқарудағы жүйе көшпенді халықтарда ертеден келе жатқан, далалық ауданда соғысуға икемделген әдіс еді.Бір жағынан, патша үкіметіне үміт артқан, екінші жағынан, Кенесарыға ойысқан қазақ ауылдары да көтерілісшілердің санын ұлғайту ісіне өте қажет еді. Осыған орай Кенесары әскерінде қатаң тәртіп орнатылды. Опасыздық үшін бір-ақ жаза – өлім жазасы кесілетін. Кенесары сыртқы саясатының басты мақсаты Тәуелсіз Қазақ хандығын құру болады. Ол осы мақсатын жүзеге асыру үшін  Орта Азия хандықтарынан өзіне сүйеу іздейді, олардың ішкі ісіне араласып, билеушілерін өзіне тартуға күш салады. Хиуа ханы мен Бұхар әміріне өз елшілерін жіберіп, байланыс орнатады. Орта Азия мемлекеттерімен сауда көлемін ұлғайтып, олардан өзіне қажетті қару-жарақ, оқ-дәрі алып тұрады.

         Көп жылға созылған күресте негізгі күшін әлсіреткен Кенесары патша әскерінің қысымымен 1846 жылы өз ауылдарымен Іле өзенінің сол жағына шығып,  Шу өзені мен Алатау төңірегіне жақындады. Ұлы жүздің батырлары Ташыбек, Саурық,  Байзақ датқа, Медеу би Кенесарыны,  оның Қоқан бектеріне қарсы күресін барынша қолдады. Кенесары қолы қырғыз манаптарының иеліктеріне жақындады. Қырғыздардың бір бөлігі де Қоқан ханының тепкісінде еді. Мұнда ол қырғыз манаптарына Қоқанға қарсы бірігіп соғысуға ұсыныс жасайды. Ресей мен Қоқан бектерінің арасында екі жүзді саясат ұстаған  Орман және Жантай  бастаған манаптар  оның бұл ұсынысын қабылдамай, орыстың генерал – губернаторы Капцевичке өздерінің Кенесарыға қарсы соғысатынын хабарлап, одан көмек сұрайды. «1847 жылы Кенесары қырғызда жеріне басып кірді. Бұл күресте Кенесарының көздеген мақсаты – қазақтар ман Алатау қырғыздарының ортақ жауы Қоқан үстемдігіне және Қоқан бектерінің сенімді одақтастары қырғыз манаптарына қарсы күресуі еді.  Сондықтан ол қырғыздарға қарсы жорықта Қоқан дағына шығып кеткен манаптар сатқындығына жауап ретінде қарады», - деген Е.Б. Бекмахановтың бұл тұжырымы Кенесарының 1846 жылы Орман Ниязбеков пен Жантай Қарабековке жазған хатына негізделген секілді. Онда Кенесары: «Менің осында (қырғыздарға) келуімнің себебі – жауласып, қан төгу емес, қазақ пен қырғыздардың күшін біріктіріп, оларды Қоқаннан бөлу және қоқандықтардың қыспағынан құтқару» делінген еді. Осы жорамал Отандық тарихнамада соңғы кездері де өз жақтастарын тапты. Ауыз әдебиеті нұсқаларына қарағанда да, сол бір қысылтаяң мезетте көтерілісшілер санасын қырғыздар жеріне барып паналауды жөн көрген көңіл ауаны баураған сяқты. Оған Нысанбай ақынның:

«Түбі бірге түрпейт» деп

Қарттардан  қалған қария

Ескілікті мақал бар

Қырғыз, қазақ әуелде

Бір туысқан  халықпыз,

Батырларым, дағдырмай

Қайта көшіп соған бар,- деген жолдары  куә болды.

         Осыған қарамастан, Кенесарының  қырғыздар еліне жорығының мақсаты  туралы екінші жорамал да бар, ол  да Е.Б. Бекмахановтың қаламына тиесілі. Кенесарының 1846 жылы Ілені бойлай жоғары көтеріліп, Қытай шегіндегі Үйген  тасқа тоқтағаны, осы жерда Құдайменде Саржанұлын, Бақтыбай би мен Сүйінқожаны, арту таралға ретінде тоғыз сәйгүлікпен, Қытай үкіметіне елшілік жібергені, көшіп-қонуға рұқсатсұрағаны жөнінде мәліметтер бар. Ол жақтан жағымда жауап болмайды, себебі Ресеймен Қытай араздасқысы келмейді.

         Кенесары қырғыз жері арқылы Қытайға өтпек болғаны жөнінде Сәуірбек Бақбергенов мынадай деректерге иек артады: «Найманға ға сұлтан болып бекітілген Құнанбай төре Омбы әкімшілігінен Кенесарыны қалай да ұстау  туралы жарлық алған соң, Қытайдағы қызай наймандардың билеушісі, өзіне туыс боп келетін Қазар төреге жансыз жібереді. Кенесарыны құтқарудың жолы бір ғана жолы бар. Ол шетке, Қытаймен шекараға шығуы тиіс дейді. Қызыр төре Кенесарыға хат жазып, бес ат мінген шабармандарымен Балқашқа, Мыңаралға жөнелтді.

         Қызырдың хатын алған соң Кенесары  шекараға шығудың жолдарын ойластырады. Бұл кезде орыс әскері Аягөзге бекініс орнатып, Қапал мен Жаркентке жеткен. «Құлжада патша консулы тұрады.  Жалғыз жол бар. Ол – Ыстықкөл арнасымен асу. Міне, Кенесары қырғызды жаулауға емес, соның жерімен өтуге бет алды. Мұны Қоқан да, патша әскері де біліп отырды. Бірақ, сендерді басып алуға келе жатыр деп жар салып,үгіт – насихат қана емес, өздері де тікелей араласып, арандату жасады. Бұл қырғыз жерін басып алуға келе жатқан ақ патша әскерінің талабына, ниетіне сайма-сай келетін қимыл еді»,- дейді жазушы.

         Осындай жағдайда 1847 жылдың басында Кенесары қырғыз жеріне басып кірді. Көтерілістің отаршылдық езгіге қарсы бастапқы сипаты өзгере бастады. Кенесары әскерінің жергілікті халыққа қысымы, жазықсыз қырғыз ауылдарына шабуылдары оған қарсы өшпенділі туғызды.1847 жылы Ресей әскери күшінің дем беруімен болған қазіргі Майтөбе (Кекілік сеңгір) деген жерде қырғыз манаптарының әскерімен шайқаста Кенесары мен інісі Наурызбай дұшпандарының қолына түседі. Кенесары айуандықпен өлтіріледі. Рүстем сұлтан мен Сыпатай бидің ұрыс қарсаңында жауынгерлерімен Кенесарыдан бөлініп кетуі қазақ жасағының жеңілісіне әсер етті. Жаулары оның басын кесіп алып, орыс әкімшілігіне жібереді. Князь Горчаков Кенесарының басын  Батыс Сібір бас басқармасындағы «Кенесары бүлігі туралы» іске қосып сақтауға бұйрық береді