Орта ғасырдағы Араб Халифатының мемлекеттiк құрылысы мен құқық жүйесi

    628 ж. меккеліктер  бастаған  келіссөздерден  кейін  екі  арада  шабуыл  жасаспау  туралы  шартқа  келісім   береді.  Меккеліктердің   оларды  тең  жағындай  көріп,  келісім-шартқа   қол  жетуі – Мұхаммедтің   үлкен  саяси  жеңісі  болды.  Худайбидегі  келісімінен   кейін  мұсылмандар  Хайбар  оазисін  жеңіп  алады.  629 ж.  [23]  Мұхаммед  бастаған   2000  мұсылман Меккеге  қажылыққа   барып  келеді. 626  ж.  желтоқсанда   курайшиттермен  одақтас  тайпалар  Мұхаммед  әскерлеріне  Мекке   түбінде  шабуыл  жасайды.  Бұған   жауап  ретінде  630 ж. қаңтарда  ол  он мыңдаған  әскерін Меккеге   қарай  аттандырады.  Осымен  Меккенің   тағдыры шешілгендей   болды,  ал  Абу  Суфиан  ислам   дінін  қабылдайды.  12  қаңтар  күні  мұсылмандар    толығымен   Меккеге   басып  кіреді.  Осы  кездерде  Меккенің  солтүтік-шығыс   тауларында  мұсылман  шапқыншылығына  қарсы  хавазин  мен  скиф  тайпалары  дайындықта  еді.  Ай  аяғында  мұсылмандардың  12  мыңдық  әскері,  қарсыластарының   30  мыңдық  әскерін   үлкен   қиыншылықпен  жеңіп  шығады.  631  ж.  исламның  Аравияда  триумфалды  түрде  жүріп  өтуі  болды  [40].  Бұл  Таиф   тұрғындарының   ислам  дінін  қабылдауынан  басталды  да,  Оталық  Аравияның   тайпалары  мен  Бахрейннен  елшіліктер  келе  бастады. Бұл   Мұхаммед  ілімдерінің  үлкен   саяси  күшке  біріккенін  дәлелдей  түсті.  Жылдың  соңында   Йамамның  солтүстік-шығыс  бөлігін   қоспағанда,  бүкіл  Аравия  түбегі  ресми  түрде  ислам   дінін  қабылдап,  Мұхаммед  өкіметін  мойындады.  Мекке   мұсылман  дінінің  орталығына,  бүкіл  мұсылмандардың “қасиетті”  қаласына  айналады.  Мұхаммед  мемлекет  пен  мұсылман  мешітінің   басқарушысы  болды.

    Әлемге  жаңа  діннің  келуі  Еуразия   аймағын  үлкен  өзгерістерге   ұшыратты.  ҮІ-ҮІІ  ғасырларда  Аравия  түбегінде  онан  кейінгі   ғасырларда    Африка, Пириней   жарты аралында  және Азияның   біраз  бөлігіне  тарала  бастаған  ислам  осы  елдердегі   халықтың  тілін,  дінін,  салт-дәстүрін  толығымен  өзгертті. Исламды   бейбіт немесе соғыс  жолымен   болсын  қабылдауы  олардың   жаңа  дінге  сенім  тудырғандығы  анық  еді.   Осы  кезде   кең  тараған  пұтқа  табынушылық,  христиан,  иудей  діндерін  ислам  діні  ығыстырып  шығарды. 
 

                 ІІІ.  Халифаттың  құрылуы, жаулап  алушылықтары

     2.1 Араб халифатының  құрылуы 

     632  жылы  Мұхаммед  пайғамбар  өлген   соң  қауым  басшысы  болып   Мұхаммед  пайғамбардың  әрі   жақын  досы,  әрі  қайын   атасы  Әбу-бәкір (632-634)  жарияланды.  Ол  “Халиф”  (орынбасары)  деген  атақ  алды.  Бұл  өте мазасыз   кезең  еді.  Жан-жақты  Мединаның   билігін  мойындағысы  келмеген  тайпалар  арасынан  жалған  пайғамбарлар  шыға  бастады. Осындай  мазасыз   кезеңнен кейін  араб  жазушылары  мен  тарихшыларының   еңбектерінде  “Ар-Рида”,   яғни, “дінінен  безу”,  “дінінен  бөліну”,  деген   атаққа  ие  болады. Ал  шын   мәнінде  ол  “діннен  безгендер”  деп  саналған  тайпалар  әлі   ислам  дінін  қабылдамағандар   еді.  Жалпы  Мұхаммед  пайғамбар   өлген  кезде  Ислам  дінін  қабылдаған  араб  тайпаларынан  ол  дінді  әлі  қабылдап  үлгермеген  тайпалар  көп  болатын.  Олардың  кейбіреулері  өздерінің  бұрынғы  нанымдарында  қалғанымен,  мединалық  қауымның  саяси  билігін  мойындады.

     Енді  біреулерінің  арасында  ислам  дінін  қабылдап,  Мединаның  ықпалына  бағынуды  жақтайтын  топтары  болды.  Сондай-ақ    ислам  туралы  хабары  жоқ,  мединалық  қауымның  ықпалын  сезінбеген  тайпалар  да  болды  [29].

     Л. Кэтани  Аравия  тайпаларын  олардың  ислам  дініне  қатынасы  жағынан  төрт  категорияға   бөледі:

     І – категориясына  ислам   дінін  қабылдаған  Мекке-Мединалық   қауым  басшылығының  қол   астындағы  тайпалар  жатады.  Бұл  негізінен   Мекке   мен  Мединада,  сол қалалардың  жақын  маңында  тұратын  джухейн, мувейн,  бали, асджа,  аслале,  хузейя,  хуза т.б.  ұсақ  тайпалар  болды.

     ІІ – категорияның  құрамына  Орталық  Аравияның  хавазин,  Амир  ибн-сасааб,  тайб, сулейм  тайпалары  кірді.  Бұл  тайпаларға  Ислам дінін  қабылдағандардың  ықпалы  зор  болды.  Бірақ   олардың  арасында кішігірім  топтары  Медина  ықпалына  қарсы-күресте  өте  зор   белсенділік  танытты.       

     ІІІ – категориядағы  ислам   дінін   ұстанушылар  ықпалы  енді-енді  тарап  келе  жатқан  тайпалар кірді.  Бұл  тайпалардағы   мұсылмандар   өте  аз  болды.  Бұл  асад, гатафан, тамим   тайпалары.     

     ІҮ –  категорияға   өздерінің   саяси  және идеологиялық  тәуелсіздігін   сақтап  қалған  тайпалар   енді.  Олар:  ал – Исламдағы  Ханифа,  абд  ал – Кайс, азад  тайпалары,  Иемен  мен   Хабрамауттағы   тайпалардың  көпшілігі.      Ал   христиан  дінін  ұстанушы  араб  тайпаларына  жаңа  дін   өкілдері  ешқандай  ықпал   еткен  жоқ.  Бұл  келб, кудао,  бахра, гассан, бекр  ибн-вайл, танух,  таглиб  тайпалары  еді.

     Сондай-ақ  Махарадағы,  Иемен   мен  Хадрамауттағы  кейбір  политейстік  бағыттағы  тайпалар  да  ислам  дініне  еш  қатысы  болмады.  Бірақ,  бұл   соңғыларына   Иудейлік  діннің   ықпалы  күшті   болды  [36].

      Жекелеген  тайпалардың   саяси  және  идеологиялық  тәуелсіздігін   жақтаушылар   жергілікті  әулие   пайғамбарлар  болды. Олардың   кейбіреулері   өз  насихатын   Мұхаммедтің  тірі  кезінде  - ақ   жүргізді.

     Ислам  дініне  қарсы   күресті   әскери  ал- Иемамадағы  Мусейлима   деген   әулие  белсенді  жүргізді.  Мединалық  ислам   діндегілердің  үстемдігіне   қарсы  Орталық   Аравиядағы  асад  тайпасының  күресін   Тулейха  басқарды.  Ол  исламға   қарсы  күресін  Мұхаммедтің   тірі  кезінде-ақ  бастаған  болатын.  Мұхаммед  өлген  соң фазада,  тайм  тайпаларының  қолдаушылығына  ие  болды.  Халид ибн ал- Валидтің  әскері  Тулейха   жасағының  тас-талқанын  шығарды.

     Тулейха   қашып  құтылды.  Кейін  ол  ислам  дінін   қабылдап, араб жаулап алушылықтарын   белсене  қатысты.  Сөйтіп, “ар-рида”   діннен  безу  емес,  тек   көпшілік  тайпалардың  жаңа  ислам  дінін  бірден  мойындамауы,  оған  алғаш  қарсылық  көрсетуі  болды.  “Ар-рида” екінші  жағынан   барлық  араб  тайпаларын  медина-меккелік  қауымының  билігіне  бағындырып, оларды  жаулап  алушылық  соғыстарына   тарату  болды.  Барлық  араб  тайпаларын  біріктіру екінші  тақуа  халиф  Омар  ибн   ал-Хаттабтың  (634-644 жж.)  тұсында   аяқталды.

     Ортағасырлық  араб   тарихнамасында  араб халифатының  құрылуы,  яғни  жаулап  алынған  жерлерде  бір орталыққа  бағындырылған   үкіметтің  құрылуы  осы   тақуа  халифтың  білікті   де  шебер,  данышпан басшылығының  нәтижесі  деп  көрсетілді. Ол  өте ақылды,  әділетті, қарапайым,  белсенді, әскер  басшы  болған.  Ислам  діні  мен  мұсылмандар   мүдесіне жан-тәнімен  беріліп,  адал  қызмет еткен. Ол  нағыз   демократ  болған.  Омар  мұсылманша  жыл санау  Хиджраны  енгізген.

     Омардың  тұсында  диван   құрастырылған. Ол парсы  сөзі, “тізімі”  дегенді  білдіреді.  Ол  тізімге  жаулап  алынған   жерлерден  салық  жинауға   құқысы бар  жеке  адамдар   мен  тайпа  аттары  енген.  Жаулап  алынған  жерлер   сол  тізімге  енгендер  арасында  бөлініп, ол  жерде  отырған   елден  “харадж”  деген   адам   басына  жер  салығы  жиналатын.  Ол  салықтан  түскен  табыс  мұсылмандар  арасына  тең  бөлініп  таратылған [17].

     Дивандағы  ең  бірінші  тұрған  Мединалық  қазынаға   және  аймақтардағы  бейт,  ал-малдарға  барлық  жиналған  алым - салықтардың   бестен  бірі  түсіп  тұрғды.

     Әскердегі  қызметін  арабтар   өздерінің  құрметті  борышы  деп  санады.  Ислам  әскері  араб  тайпаларының  жасақшыларынан  тұрды.  Араб  жауынгерлері  соғыста   түскен  олжадан  басқа  жергілікті  халықтан жиналатын  азық-түлік   есебінен  және  бейт  ал –  малдан  бөлінетін  жалақы  есебінен  күн көретін.  Жаулап  алынған  елдерге  қоныстанған   арабтардың  көпшілігі  бағындырылған   жергілікті  халықтардың  есебіне   күн  көріп,  өнімді  еңбекпен  айналыспады.  Егіншілікпен  арабтар   айналысқылары  келмеді.

     Арабтардың   ру-тайпалық  ұйымдары  жаулап  алушыларды бағындырылған  халықпен  араласып  кетуден   қорғады.  Арабтар  көбінесе  өздерінің  әскери  лагерлерінің  қасына  жергілікті  халықтар  да  қоныстана  бастады.  Олар  арабтарға қызмет  етіп,  тауып   жатқан  олжаларынан  үлес  алып,  күн  көретін.  Араб  әскери    лагерлерінің  маңына  қолөнершілер  мен  малайлар,  ұсақ-түйекпен   сауда-саттық  жасайтындар  қоныстанатын.  Олардың   арасында  әртүрлі  алаяқтар  мен  жезөкшелер  жеткілікті  болатын.

     Басып  алынған  ескі  қалаларда   арабтар   жеке  кварталдарға  орналасатын.  Кейде  ол  кварталдардың   тұрғындарын  көшіріп  жіберетін,  сүйтіп  оны  толығымен  өздеріне  босатып  алатын.  Арабтар   өз  әскерінің    қатарына   жаулап    алынған   халықтардың   өкілдерін  алмады. (тіпті  олар  ислам  дінін  қабылдаса   да).  Ал  бұрын  Аравиядан   көшіп  келіп,  бірақ  көршілерінің  ықпалымен христиан  дінін   қабылдаған  арабтар  дереу   жаулап  алушылар  қатарына  барып   қосылып  жатты.  Әсіресе   Сирия  мен  Иорданиядағы  христиандық  арабтар  елеулі  әскери-саяси  рөл  атқарды.  Мұсылман-жаулап  алушылар  тек  христиан, иудей діндегілерге  ғана  емес,  сондай-ақ зороастризм   діндегілерге  де,  манихейлер   мен  сабиялықтарға  да  ешқандай  зорлық-зомбылық  көрсеткен  жоқ,  ислам  дініне  кіру-кірмеу  еріктерін  өздеріне  қалдырды [32].

     Ислам  дінін  қабылдаған  жат  елдіктер  жан  басына   салынатын  жер  салығынан   босатылатын.  Бұл  қазынаға  байлықтың  аз  түсуіне   себеп  болатын.  Сүйтіп,  арабтар   жаулап  алған  деген  тұжырым   шындыққа  ұласпайды.  Шын  мәнінде   жаулап  алынған  жерлердегі   исламдандыру  өте  ұзақ   прцесс  болды.  Ол  процесс   кейбір арабтардың  шығыс  елдерінде   осы  күнге  дейін  аяқталған  жоқ.  Мысалы, ІХ ғасырда  Египет  халқының  басым  көпшілігі   христиан  діндегілер (копттер)  болды.

     Арабтардың  өркениетті  елдерді   жаулап  алып, оларда  өз  биліктерін  орнатулары  араб  қоғамындағы   экономикалық  және  әлеуметтік  дамуды  тездетіп,  күрделендіре  түсті.  Қолында  билік  бар   мұсылман  қауымының  мүшелері  баий  түсті,  ал  қолынан ешнәрсе   келмейтіндердің  жағдайы   онан  сайын  қиындай  берді.  Бұл  халифтар алдымен  байуды  дегенді  білмеді.  Алғашқы   халифттер  өте  қарапайым   өмір  сүрген.

     644  жылы  ирандық   құлдың  қолынан  Омар  қаза  тапқан  соң  Осман  ибн  Ал-Аффан   халиф  болды.  Ол  да  омейя   руынан  болатын.  Ислам  дінін   қабылдағанға дейін ол  өсімқорлықпен   айналысатын  байлардың  бірі  болған.  Ол  сонымен  қатар   иіс  сулар  жасап  сататын,  асыл  тұқымды  сәйгүлік  ат  өсіретін.  Мұхаммедтің  Үркия   деген  қызына  үйленген.  Ол  қайтыс  болған  соң  тағы  бір  қызы  Үмму  Гүлсімді  алған.  Содан   ол  құрметті  “Зу–н –Нұрайын” – қос   сәлеге  бөленген  деген  атақ  алған.  Ол 644 – 645-шы  жылдар  аралығында  Халифтық  құрды.  Оның  ең  үлкен  және  аса   маңызды  жұмысы – Құранның  толық  жинағын   әзірлеу,  кітап  қалпына  жеткізу   болды.

    Осман   өлген  кездегі  оның  байлығы  150 мың  динар  мне 1 млн.  Дирхем  құрған.  Сонымен   қатар  100-ге  жуық  жылқысы, 1000  түйесі,  10 000  қойы  болған дейді   Е. Беляев.  Ақыры  бұл   байлығы  оның  түбіне  жетті  [14].  656  жылы  наразы  болған  арабтардың  өздері  көтеріліс   жасап,  Османды  өлтірді. 
 

2.2 Алғашқы төрт тақуа  халифтарының  тұсындағы   Араб жаулап  алушылықтар 

    Аравияны  толық  жаулап  алғанға  дейін   Мекке-Медина  қауымының  қарулы  күштері  мен  оларға  қосылған  бедуин  тайпалары  көрші өркениетті  елдерге  басып  кіре  бастады.  Нәтижесінде  ҮІІ-ҮІІІ  ғасырларда  Азияның,  Африканың  және  Еуропаның   ұлан-байтақ  территорияларында  араб  үстемдігін  орнатқан  араб  жаулап  алу  соғыстары  бірнеше кезеңдерден  тұрды.  Бірінші  кезең  алғашқы  үш “әділ  халифтардың- Абу  Бәкр (632-634 жж.)  және  Осман  (644-656жж.)   билігі  тұсында  өтті.

     633  жылы  күзде  немесе  634  жылы  көктемде, әрқайсысында 7500  жауынгерден  тұратын  үш  араб  әскері,  Сирияға  басып   кірді.  Медина халифатына  аравиялық   тайпаларды  бағындыру  арқылы  бұл  әскердің  күші  толықты.  Византиялық  қарулы  күшпен,  алғашқы  қақтығыс [31]  өлі   теңізден  оңтүстіктегі  Вади  – л – Арабта  және Газды   ауданында  өтті. Бірнеше  бекеттер  орналасқан  және  жергілікті  тұрғындардан  асығыс  жасақталған,  әлсіз  византиялық  гарнизондар   өз  дәрежесінде  қарсылық көрсете  алмады.  634  жылы  жазда  арабтар   Бусраны  алып,  Аджнандин (Аджадейн)  және Фихм  түбінде  византиялық   әскерге соққы   берді.  Бекініс   қамалдарындағы  палестина  және  сирия  тұрғындары  тойтарыс  беретін  және  шабуыл  жасайтын  техниакалары  араб   отрядтарында  қарсы  қорғанысқа  өте  зауықсыз  қатысты.  Олар  арабтардың  әскер   басшыларымен  келісімге  келуді  артық  көріп,  “өмірін, мүлкін,  балаларын  сақтау  және  басы  салығын  төлеу  шартымен”   арабтарға  бекініс  пунктерін  өткізіп берді.  Византия әскерлері   өздерінің  соғысу  қабілеті  жағынан  арабтарға  жетпеді,  олармен  шайқаста  үнемі   жеңіліс  тауып,  үлкен  қалаларға   жасырынып  қалатын.  635  жылы  ақпанда  Мардж  ас – Суффара   түбіндегі   шайқастың  нақты   барысы  қиял  туындысы  болмағанда,  византиялық  әскердің  қайсарлығын   мойындауға  болар  еді.  Белазуридің   хабарлауына  қарағанда  византиялықтардың   “қырғын  күреске  кіргені   соншалық,  суға  аққан  қанмен  диірмен  қозғалысқа  келтірілген” [4].

     Арабтардың  Хирамен  шекаралас   оңтүстік Иракқа  басып  кіруі   ал- йемамдағы   соғысқа  дейін   басталып,  шапқыншылық   сипат   алған. Йемамдық  халифтердің   қарсылығын  басқаннан  кейін,  қолбасшылығында  500  мединалық   пен  меккелік  қалған  Халиф   ибн ал – Валид  бекр ибн  вайл  тайпасын  өз  жағына  тартып  солардың  көмегін Хираны  алады.