Паўстанне 1794 года пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі

   Уначы з 22 на 23 красавіка паўстала Вільня. У палове першай па стрэле гарматы з віленскага арсенала рушылі на чале з палкоўнікам Якубам Ясінскім на вызваленне ад акупантаў невялікія аддзелы рэгулярнага войска Вялікага Княства Літоўскага (у горадзе іх налічвалася крыху болей за 700 чалавек). Вайскоўцам дапамагалі каля 500 цывільных грамадзянаў Вільні, загадзя падрыхтаваных да выступу. У выніку нечаканага нападу і кароткага двухгадзіннага бою на вуліцах горада сталіца Княства апынулася ў руках паўстанцаў. У палон разам з камендантам акупацыйнага гарнізона трапіла больш за тысячу чалавек.

   24 красавіка ў Вільні быў урачыста  прыняты «Акт Паўстання Народу  Вялікага Княства Літоўскага».  Згодна з ім утвараўся свой  незалежны орган для кіраўніцтва  паўстаннем – «Найвышэйшая Рада Вялікага Княства Літоўскага». Менавіта ёй аддавалася ўся паўната ўлады ў Княстве. У склад Рады як камендант віленскага гарнізона ўвайшоў і Якуб Ясінскі. (Старшыня Рады мусіў змяняцца кожны дзень паводле алфавіта. Прадугледжвалася дапаўненне складу Рады дэлегатамі ад ваяводстваў і паветаў. У такім выпадку яна мела ўсе падставы ператварыцца ў незалежны паўстанцкі ўрад Вялікага Княства.) Таго ж дня 2328 чалавек падпісалі Акт аб пачатку паўстання і прынялі прысягу на вернасць яму.

   Справе  больш дэталёвай арганізацыі паўстанцкага руху быў прысвечаны «Ўніверсал да ваяводстваў і паветаў правінцыі Вялікага Княства Літоўскага і гарадоў вольных». Ён быў абвешчаны ўжо ад імя Найвышэйшай Рады 24 і 25 (паўторна) красавіка 1794 года. Пачынаўся «Ўніверсал» словамі: «...Слухай, Народзе Літоўскі, што табе гаворыць не кароль слабы са слабейшага яшчэ трону, не свавольны збор людзей, што нічога акрамя марнага тытулу не маюць, але спакойнае згуртаванне спагадлівых тваіх сыноў, якія доўга для вызвалення твайго працавалі тады, калі Ты ўжо ў ім зняверыўся». «Універсал» абвясціў галоўнымі прыярытэтамі паўстання «здабыццё вольнасці і роўнасці грамадзянскай», выгнанне рускіх акупацыйных войскаў, вяртанне ўсіх анексаваных земляў Вялікага Княства Літоўскага.

   Трэцяга траўня Найвышэйшая Рада Вялікага Княства прызначыла Якуба Ясінскага начальнікам над усімі паўстанцкімі сіламі ў краі.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    4. БАЯВЫЯ ДЗЕЯННІ

    На  пачатку красавіка 1794 года Касцюшка меў у сваім распараджэнні 4100 жаўнераў і 2000 сялян з косамі і пікамі. 4 красавіка адбылася першая буйная бітва паміж паўстанцкай арміяй і царскімі войскамі пад вёскай Рацлавіцы каля Кракава, якая скончылася перамогай паўстанцаў. Перамога пад Рацлавіцамі мела важнае значэнне для далейшага развіцця паўстання, якое пашыралася на Сандамірскае і Люблінскае ваяводствы і Холмскую зямлю. 17-18 красавіка паўсталі гараджане ў Варшаве. 19 красавіка быў абвешчаны Акт Мазавецкага ваяводства аб яго далучэнні да паўстання пад кіраўніцтвам Касцюшкі. Ад самага пачатку паўстання ў Варшаве пачалася барацьба за ўладу ў горадзе. Была створана Часовая Замяшчальная Рада. На чале Рады стаў прэзідэнт Варшавы Закшэўскі, ваенным камендантам быў прызначаны прыхільнік каралеўскай улады генерал Станіслаў Макраноўскі, які спрабаваў засцерагчы ад пакарання здраднікаў-таргавічанаў. Часовая Замяшчальная Рада з першых дзён паўстання ў Варшаве не карысталася даверам у мяшчанства і асабліва ў рэвалюцыйна настроеных «якабінцаў». Сам Касцюшка спачатку насцярожана паставіўся да варшаўскай Рады, утварэнне якой не прадугледжвалася Кракаўскім Актам. Галоўную небяспеку ён бачыў у непатрэбнай дэцэнтралізацыі паўстання.

    Беларускія  і літоўскія паўстанцы пад  кіраўніцтвам Я. Ясінскага выказалі шырокую актыўнасць. 7 траўня 1794 года пад вёскай Паляны, у Ашмянскім павеце адбылася бітва паўстанцаў з расійскімі акупантамі. Я. Ясінскі здолеў скарыстацца з ініцыятывы, якая на той час была цалкам ў руках паўстанцаў, і разбіць амаль трохтысячны аддзел палкоўніка Дзеева, які пагражаў Вільні. У паўстанцаў было каля 2000 рэгулярнага войска. Акрамя гэтага, іх сілы павялічыліся коштам амаль 1000 мясцовых сялян-касінераў. Зацятая бітва з удзелам артылерыі пачалася аб 11 гадзіне раніцы і цягнулася да самага вечара. Акупанты не чакалі такога моцнага адпору. Урэшце абодва бакі, знясіленыя шматгадзінным боем, вымушаныя былі разысціся. Пры гэтым адыход расійцаў да Смаргоні меў выразнае падабенства да выратавальнага адступлення. Да гэтага прымушалі і немалыя страты – 173 забітых і 322 параненых.  

    Гэта  цікава

    У рапарце пра бой  пад Палянамі палкоўнік  М. Дзееў напісаў, што “воины (расійскія) были так раздражены, что не давали пардону (г. зн. дабівалі параненых), но они (паўстанцы) так были отчаянны, что и раненые оборонялись”. Акрамя таго, каб апраўдаць свой “канфуз” пад Палянамі, Дзееў вымушаны быў павялічыць сілы Ясінскага ажно да 11 тыс. чалавек. Сярод ix вылучылася ўпартасцю ў змаганні асобная група “канфедэратаў-шляхціцаў, віленскіх стральцоў i мужыкоў, узброеных стрэльбамі, сякерамі, пікамі і косамі”. Поспех Я. Ясінскага пад Палянамі прымусіў генерала П. Цыцыянава паспешліва адвесці з-пад Гародні на прыкрыццё Нясвіжа i трохтысячны корпус, якім ён камандаваў. 

    Пасля бітвы пад Палянамі расійцы нават і думаць не маглі пра наступ. Галоўнае для іх было стрымаць націск паўстанцаў. Поспех Якуба Ясінскага пад Палянамі прымусіў паспешліва адысці з-пад Горадні на прыкрыццё мяжы пад Нясвіж і трохтысячны корпус генерала Цыцыянава.

    Другая  буйная бітва паміж беларускімі  паўстанцамі пад камандаваннем  Я. Ясінскага і расійскімі войскамі адбылася 26 чэрвеня пад вёскай Солы каля Смаргоні. У гэты час ініцыятыва пачала пераходзіць у рукі акупантаў. Немалую ролю ў гэтым адыграла адстаўка Ясінскага з пасады начальніка паўстання на Беларусі ад 4 чэрвеня. Пад Соламі трохтысячны аддзел паўстанцаў Ясінскага, з якіх каля тысячы – касінеры, сустрэўся з пяцітысячным корпусам расійцаў. Бітва пачалася зранку і доўжылася блізу пяці гадзінаў. Справу вырашыла перавага расійскіх войскаў ў артылерыі. Паўстанцы адбівалі атакі ворага, пакуль не трапілі пад шквальны агонь гармат і былі змушаныя адступіць. Загінула каля трохсот паўстанцаў (у тым ліку і брат Якуба Ясінскага Язэп). Бальшасць палеглых – неспрактыкаваныя сяляне-касінеры.

    Адметнай  рысай паўстання 1794 году было выкарыстанне партызанскіх форм змагання. Паўстанцы імкнуліся перанесці яго у так званы “расейскі кардон”, гэта значыць, на ўжо акупаваную частку Беларусі. Першага чэрвеня Якуб Ясінскі выдаў універсал для павятовых генерал-маёраў (яны выбіраліся з мясцовай шляхты ў паветах і былі адказныя за паспалітае рушанне; спачатку зацвярджаліся Найвышэйшай Радай Вялікага княства, а пасля Тадэвушам Касцюшкам) аб тэрміновым стварэнні адмысловых конных дыверсійных 300-асабовых аддзелаў. Увайшоўшы ў “расейскі кардон”, яны павінныя былі адцягваць на сябе ўвагу акупантаў, сеючы сярод іх паніку, і адначасова ўздымаць на паўстанне мясцовае насельніцтва. Гэтую ініцыятыву заўважыў і ўхваліў Касцюшка. Ён адзначыў, што «ў Літве генерал Ясінскі (загадам Касцюшкі 11 траўня Ясінскаму было нададзенае званне генерал-лейтэнанта) апярэдзіў маю думку, калі выдаў да сваіх суайчыннікаў праўдзівыя звароты ў тым духу і з тымі прадпісаннямі, якіх вымагае парадак рэчаў і якія на ўвесь край павінны быць распаўсюджаныя».

    Апрача  гэтага ўніверсала Ясінскім была складзеная асобная «Інструкцыя для ўваходных у кардон расейскі». Яна рэгламентавала парадак дзеянняў і паводзін паўстанцаў на акупаванай тэрыторыі. У інструкцыі гаварылася, што, заахвочваючы паўсюдна «шляхту і люд да паўстання..., трэба з сялянствам як найлепей, па-людску, абыходзіцца». Партызанскія дыверсійныя дзеянні павінны былі весціся ажно да таго часу, пакуль «хоць яшчэ адзін узброены расейскі салдат застанецца». У стратэгічным жа плане дыверсійныя акцыі павінны былі прывесці да расшчаплення і аслаблення варожага войска, што дазволіла б больш упэўнена дзейнічаць асноўным сілам паўстанцаў.

    Адным з першых пачаў дзейнічаць сябар Найвышэйшай Рады Вялікага Княства Міхал Клеафас Агінскі. Ён звярнуўся да Ясінскага і атрымаў дазвол на правядзенне разведвальна-дыверсійнага рэйду ў кірунку Менска. 12 чэрвеня, таемна выйшаўшы з-пад Вільні на чале 500-асабовага аддзела (200 чалавек кавалерыі пад камандаваннем маёра Корсака і 300 стральцоў, узброеных і забяспечаных за ўласны кошт Агінскага), ён накіраваўся пад Валожын. Разбіў там невялікі расійскі гарнізон, захапіўшы пры гэтым значныя запасы вайсковай амуніцыі і харчавання, і рушыў на Івянец. Там Агінскі абвясціў свой зварот да жыхароў Менскага ваяводства. У ім, спасылаючыся на тое, што пасланы ён ад «мужнага генерал-лейтэнанта Ясінскага», заклікаў далучацца да паўстанцаў, каб «вярнуць Айчыне свабоду». З Менска насустрач Агінскаму на загад губернатара Няплюева былі пасланыя значныя сілы. 16 чэрвеня пад Вішневам расійскія войскі сустрэлі і разбілі паўстанцаў. Толькі рэшткі аддзела, 150 чалавек кавалерыі і частка стральцоў, здолелі разам з Агінскім прабрацца пад Крэва да Ясінскага. Неўзабаве пасля гэтага М.Агінскі па загаду М.Вяльгорскага быў накіраваны з рапартам аб падзеях ў Беларусі да Касцюшкі. Той, нягледзячы на адмоўны вынік выправы аддзела Агінскага, усё ж адзначыў яе вартасць і карысць: вораг занепакоены, трэба імкнуцца, каб і надалей ён адцягваў значныя сілы для забяспечвання сваіх тылоў.

    Тым часам у Паставы з Вільні з  конным аддзелам на 60 чалавек быў  накіраваны падпалкоўнік Тадэвуш Гарадзенскі. Згодна інструкцыі Ясінскага, ён абвясціў Віленскі ўніверсал аб паўстанні, канфіскаваў мясцовую канцылярыю і грашовую касу. Рука Ясінскага адчувалася і ў далейшых дзеяннях Гарадзенскага. У першы ж дзень знаходжання ў мястэчку ён загадаў паставіць дзве шыбеніцы для здраднікаў. Ніхто павешаны не быў, але з Паставаў атрад Гарадзенскага выйшаў папоўнены: 200 чалавек «шляхты і ўзброеных сялянаў».

    Адначасова  з вайсковымі дзеяннямі, згодна з  распараджэннем Касцюшкі, ішло стварэнне  ўстановаў для кіраўніцтва паўстаннем у ваяводствах і паветах, гэтак  званых парадкавых камісіяў. Яны займаліся наборам у войска «рэкрутаў», арганізацыяй паспалітага рушання, забяспечаннем яго харчаваннем і амуніцыяй, вялі судовыя справы. На тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, ахопленай паўстаннем, былі створаныя 23 павятовыя парадкавыя камісіі, 19 з якіх дзейнічалі на беларускай зямлі. Найбольш актыўныя і дзейныя былі берасцейская, кобрынская, гарадзенская і віленская, а таксама ваўкавыская, смаргонская і ашмянская.

    Ад  пачатку ліпеня 1794 года ўсё большы непакой Цэнтральнай Дэпутацыі  Вялікага Княства Літоўскага, якая прыйшла на змену Найвышэйшай Радзе, выклікала становішча Вільні. Расейцы ўсялякім чынам імкнуліся захапіць сталіцу Княства. 17-18 ліпеня першая спроба ўзяць Вільню штурмам не ўдалася. Але з гэтага часу варожыя войскі далёка ад горада ўжо не адыходзілі. Каб адцягнуць адсюль іх сілы, а таксама дапамагчы сваім паплечнікам у Польшчы, у жніўні былі арганізаваныя два найбуйнейшыя дыверсійныя рэйды беларускіх паўстанцаў на Віцебшчыну, Меншчыну і Магілеўшчыну. Іх узначальвалі М. Агінскі і С. Грабоўскі.

    1 жніўня спачатку невялікі 50-асабовы  конны аддзел Агінскага пакінуў  Вільню і праз Немянчын і  Свянцяны выйшаў на Браслаўшчыну. Па дарозе ён папоўніўся ўзброенымі  фармаваннямі шляхты і сялянаў.  Колькасць паўстанцаў павялічылася  да дзвюх з паловай тысяч чалавек. На Браслаўшчыне М.Агінскі пакінуў большасць свайго аддзела, у тым ліку 1200 касінераў, а сам, узяўшы тры эскадроны конніцы, рушыў на Дынабург (цяпер Даўгаўпілс). Але вызваліць горад не ўдалося. Вестка аб захопе расейцамі Вільні (12 жніўня) прымусіла паўстанцаў павярнуць назад.

    Самую адчайную спробу палепшыць справы паўстанцаў у Беларусі ўжо пасля страты Вільні зрабіў напрыканцы жніўня – пачатку  верасня падпалкоўнік Стафан Грабоўскі. 17 жніўня яго амаль дзвюхтысячны аддзел з дазволу М. Вяльгорскага каля Івянца ўвайшоў у «закардонную» Меншчыну. Планаваўся захоп Менска. Але і гэтым разам удача адвярнулася ад паўстанцаў, бо непрыяцельскі гарнізон у Менску атрымаў значнае падмацаванне. Тады, сышоўшы з ракаўскага гасцінца, аддзел Грабоўскага ў абыход горада праз Койданава рушыў да Пухавічаў. Па дарозе паўстанцы грамілі расійскія каманды, разбуралі масты, рабілі засекі на дарогах. Паводле сведчання начальніка расійскага войска ў Вялікім Княстве Літоўскім М. Рапніна, у паўстанцаў не было праблемаў з забяспечаннем харчаваннем і фуражом. Па дарозе амаль на паўтары тысячы чалавек папоўніўся лік «грабоўчыкаў». У аддзеле С.Грабоўскага быў спецыяльны ўпаўнаважаны Цэнтральнай Дэпутацыі Вялікога Княства Ц.Саванеўскі і, відаць, па прыкладзе рэвалюцыйнай Францыі «камісар» Ю.Козел. У іх задачу якраз і ўваходзіла арганізацыя паспалітага рушання сярод мясцовай шляхты і сялянства. Мясцовае насельніцтва спрыяла іх маршу. І гэта больш за ўсё непакоіла Рапніна, які наогул не мог уцяміць «дерзостного стремления сих мятежников». А тыя яшчэ на вайсковай радзе ў Пухавічах вырашылі ісці ўглыб Беларусі: або «прапасці», або ажывіць згасалае паўстанне.

    30 жніўня аванград паўстанцаў дайшоў  да Бабруйска. Начным нападам  горад быў заняты, а мясцовы  гарнізон знішчаны. Ад Бабруйска Грабоўскі павярнуў назад, намерваючыся захапіць Слуцак. Але пад Любанню шлях яму перагарадзіў генерал Цыцыянаў з чатырохтысячным войскам. 4 верасня раніцою пачалася бітва, якая ішла цэлы дзень. Пры гэтым Грабоўскі апынуўся там амаль без пяхоты і значнай часткі конніцы, якія не паспелі напярэдадні пераправіцца цераз раку Арэсу. Паўстанцы біліся мужна, але сілы былі занадта няроўныя. З часткай свайго аддзела на 250 чалавек С.Грабоўскі вымушаны быў капітуляваць.

    Сам Касцюшка рэйд Грабоўскага на той  час не лічыў неабходным. Даведаўшыся пра яго, ён запатрабаваў, каб паўстанцы выйшлі з «расейскага кардону», адцягнулі свае сілы пад Берасце і Горадню. Тым не меней, той факт, што на нейкі час аддзелу Грабоўскага ўдалося адцягнуць на сябе да 4 тысяч расійскага войска на Беларусі, сведчыў сам за сябе.

    Немалыя надзеі ў пашырэнні паўстання  на Беларусі пакладаў Тадэвуш Касцюшка на корпус генерала Кароля Серакоўскага. У канцы ліпеня ён накіраваўся  з-пад Высокага праз Шарашоў на Слонім. Яго задачай было прыкрыццё Вільні і адначасова недапушчэнне захопу Берасця. З пачатковай колькасці ў паўтары тысячы чалавек корпус Серакоўскага павялічыўся больш чым удвая коштам добраахвотнікаў з мясцовай шляхты і сялянства. Асабліва дапамаглі яму ў гэтым берасцейская і кобрынская парадкавыя камісіі. З Кобрынскага павета ў корпус улілося 713 чалавек «павятовай міліцыі» і касінераў пад камандаваннем Казіміра Рушчыца. Каля пяцісот чалавек добраахвотнікаў прыйшло з Берасцейскага павета пад камандаваннем павятовага генерал-маёра М.Франкоўскага.

    2 жніўня пад Слонімам авангард  паўстанцаў Серакоўскага, якіх на  той час было ўжо чатыры  з паловай тысячы чалавек, сутыкнуўся  з перадавой часткай корпуса  генерала Дэрфельдэна. Расійскі  бок адрозна ад паўстанцаў  панёс значныя страты - параненымі  і забітымі да трохсот чалавек.

    Нягледзячы  на спрыяльныя ўмовы для далейшага  наступу пасля Слоніма, Серакоўскі пастанаўляе адысці да Ружанаў, а  потым пад Бярозу. Ён не рызыкнуў пайсці на Вільню, а накіраваў туды яшчэ з-пад Слоніма толькі аддзел берасцейскіх добраахвотнікаў-касінераў Франкоўскага. Яны ўзялі чынны ўдзел у абароне горада 11 жніўня, многія загінулі ў акопах і на віленскіх мурах.

    Урэшце  адыход Серакоўскага пад Бярозу, а  потым пад Берасце нельга лічыць беспадстаўным. Прыходзілі звесткі, што  з Украіны ідзе на Беларусь шматтысячны расійскі корпус пад камандаваннем Суворава. (8 жніўня расійскі пасол у Стамбуле атрымаў абяцанне Турцыі захаваць мір з Расіяй, што і дазволіла Кацярыне ІІ перакінуць з турэцкай мяжы корпус А. Суворава). Менавіта паўстанцам Серакоўскага наканавана было сустрэцца з ім.